Stratifikatsion tizimlar

Stratifikatsion tizimlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199.021484375 KB

Ko'chirib olish

Reja: • 1. Stratifikatsion tizimlar. • 2. Qullik, kasta, klan va sinf. • 3. Ochiq va yopiq tizimlar.

Stratifikatsion tizimlar. Insoniyat jamiyatlarining barcha turlarida tengsizlik mavjuddir. Hatto, insonlar o’rtasida iqtisodiy farqlanish deyarli yo’q bo’lgan ibtidoiy jamiyatlarda ham shahslar o’rtasida erkak va ayollar, yoshlar va keksalar o’rtasida tengsizlik mavjud. Odam, masalan, ovdagi jasurligi uchun yoki u, qabilaning boshqa a’zolari fikricha, ajdodlar ruhlari bilan muloqotga kirishishga qodirligi uchun boshqalardan ko’ra yuqori mavqeni egallashi mumkin. Ijtimoiy tengsizlikni ta’riflar ekan, sotsiologlar ijtimoiy stratifikatsiya haqida gapiradilar. Stratifikatsiya guruhlar o’rtasidagi strukturaviy farqlar deya ta’riflanishi mumkin. Tushunarli bo’lishi uchun, stratifikatsiyani geologik qatlamlar ko’rinishida faraz qilish, mumkin. Jamiyatlar ham ierarxik tartibda joylashgan qatlamlardan iborat bo’lib, imtiyozga ega bo’lganlar cho’qqiga yaqin, ega bo’lmaganlar esa quyida joylashadi.

Stratifikatsiyada to’rt asosiy tizim mavjud: quldorlik, kasta, tabaqa va sinf. Ba’zan ulardan bir nechtasi birgalikda amal qiladi, masalan: Qadimgi Gretsiya va Rimda, shuningdek, AQSHning janubiy shtatlarida fuqarolik urushidan avval amal qilgan quldorlik va sinf tizimlari.

Quldorlik • Quldorlik tengsizlikning eng keskin darajasi bo’lib, unda inson tom ma’noda boshqa insonning mulki bo’ladi. Turli jamiyatlarda quldorlik munosabatlarini belgilagan huquqiy normalar bir-biridan ancha farq qilar edi. Ba’zan qullar barcha huquqlaridan qonunan mahrum qilinar edi. AQSH janubida shunday bo’lgan, boshqa hollarda esa qullarning holati ko’proq xizmatkorlar holatini eslatar edi. XVIII-XIX asrlarda AQSHda, Janubiy Amerika va Vest- Indiyada qullardan faqatgina plantatsiyalarda va uy xizmatchilari sifatida foydalanilar edi. Lekin klassik davrdagi Afinada ular turli sohalarda, hatto, o’ta ma’suliyatli lavozimlarda ham ishlaganlar. Qullar faqatgina siyosiy va harbiy lavozimlarga qo’yilmas edi. Ulardan ba’zilari savodxon bo’lib, davlat xizmatchilari bo’lib ishlar edi. Ko’pchiligi hunar egallagan edi. Tijorat ishi past ish hisoblangan Rimda qullar savdo bilan shug’ullanar edi. Hatto, ba’zi boy qullar o’z qullariga ham ega edilar. Lekin ularning eng quyi tabaqasi-plantatsiya va shahtalarda ishlaganlar, ular bilan juda shafqatsiz munosabatda bo’linar edi.

• Qullik doimo qarshilik uyg’otgan. Tarix qullar qo’zg’olonlari bilan to’la. Ba’zan qullar birlashib harakat qilib, ozodlikka chiqib ketar edilar. Qullikka asoslangan tizimlar, masalan: plantatorlik, odatda, beqaror edi. Mehnatning yuqori samaradorligiga erishish uchun qat’iy nazorat va shafqatsiz jazolar talab qilinar edi. Qullar mehnatiga asoslangan tizimlarning inqirozga uchrashiga sabab, qisman qullarning qarshiligi, qisman esa majburlashga qaraganda iqtisodiy va boshqa rag’batlarning yuqoriroq samaradorligi bo’ldi. Oddiy so’z bilan aytganda, qullik unchalik mahsuldor emas edi. G’arb davlatlarida XIX asrgacha saqlanib kelgan qul savdosi bu tizimning so’nggi, eng keng ko’lamli ko’rinishi edi. Shimoliy va Janubiy Amerikadagi qullar erkinlikka erishganlaridan so’ng, bu tizim parchalana boshladi va hozirgi paytda yer yuzida qolmadi .

Kastalar • Kastalar, avvalo Hindiston yarim orolining madaniyati bilan bog’liq.”Kasta” atamasining o’zi hindchadan kelib chiqqan .U portugalcha “irq” yoki “sof nasl” ma’nosini anglatuvchi “casta” so’zidan kelib chiqadi. Hindlarda kastalar tizimini butunligicha anglatadigan yagona atama yo’q, uning turli jihatlari o’z nomlariga ega. Ularning asosiylari varna va djatidir. Varnalar- ijtimoiy obro’siga qarab ajratiladigan to’rt asosiy tabaqalardir. Bu to’rt tabaqadan pastroqda “qo’l tekkizilmaydiganlar” tabaqasi turadi. Djatilar- bu kastalarga bo’linadigan alohida mahalliy guruhlardir.

• Kastalar tizimi o’ta murakkab bo’lib, uning strukturasi mintaqadan mintaqaga qarab o’zgaradi, shunchalik o’zgaradiki, aslida yagona tizim emas, uzoq o’xshashlikka ega bo’lgan kichik dinlar va urf-odatlar majmuasini tashkil etadi. Lekin ularni bir qator umumiy tamoyillar birlashtirib turadi. Oliy varnani tashkil etadigan, tozalikni eng yuksak darajasi, “qo’l tekkizilmaslar”- eng past pog’onasining timsolidir. Brahmanlar “qo’l tekizilmaslar” bilan ba’zi turdagi aloqalardan o’zlarini chetda tutishlari lozim va faqatgina “qo’l tekkizilmaslar”gina nopok hisoblangan ba’zi narsalarni va hayvonlarni bevosita ushlashlari mumkin. Kastalar tizimi induizmdagi reinkarnatsiya (ruxlar ko’chisihi) konsepsiyasi bilan chambarchas bog’liq. Unga ko’ra, o’z kastasidagi urf-odat majburiyatlarni kanda qilgan odamlar, keyingi hayotida pastroq kastada tug’ilishlari lozim. Hind kastalari tizimi hech qachon to’la statik bo’lmagan. Bir insonni kastadan kastaga o’tishiga ruhsat etilmasa-da, kastalar ierarxiyasida guruhlar o’z mavqeini o’zgartirib turadi.

• Kasta tushunchasi ba’zan hind madaniyatidan , ikki yoki bir necha etnik guruh bir-biridan irq sofligi nuqtai-nazaridan ajratilganligi hollarida qo’llaniladi. Bunday hollarda , ko’pincha turli guruh vakillari o’rtasidagi nikohlarga tabu (ba’zan qonunan ta’qiqlash) mavjud bo’ladi. AQSH janubida quldorlik bekor qilingandan so’ng ham oq va qora tanlilar o’rtasidagi chegaralanish shunchalik kuchli ediki, bu stratifikatsiya tizimiga nisbatan ba’zan “kasta” atamasi qo’llanilar edi. Yaqin vaqtgacha oq va qora tanlilar o’rtasida segregatsiya saqlaninb kelgan, nikoh qonunan ta’qiqlangan.

Tabaqalar • Tabaqalar Yevropa feodal tizimining bir qismi edi. Ular, shuningdek, ko’plab boshqa madaniyatlarda ham mavjud edi. Feodal tabaqalar turli majburiyatlar va huquqqa ega bo’lgan stralardan iborat bo’lib, ularning ba’zilari qonunan belgilanar edi. Yevropada yuqori tabaqa aristokratiya va djentridan (mayda dvoryanlar) iborat edi. Ruhoniylar boshqa tabaqaga mansub bo’lib, ular bir oz quyiroqda tursalar-da, ular ba’zi maxsus imtiyozlarga ega edilar. Oddiy xalqni esa keyinchalik”uchinchi tabaqa” deb atay boshladilar. Bular krepostnoylar, erkin dehqonlar, savdogar va hunarmandlar edi. Kastalardan farqli o’laroq, tabaqalar unchalik yopiq emas edi va turli tabaqa vakillari o’rtasida nikohga ruhsat etilar edi. Monarxga ko’rsatgan xizmati uchun oddiy fuqaroga ritsar unvoni berilishi mumkin edi, savdogarlar esa, ba’zan unvon sotib olishga muvaffaq bo’lar edilar. Tabaqalar tizimining ba’zi unsurlari Buyuk Britaniyada hozirgi kunda ham saqlanib qolgan. U yerda dvoryan unvonlari hozir ham katta obro’ga ega va avloddan avlodga o’tadi: yirik ishbilarmonlar, davlat arboblari va boshqa shaxslarga ko’rstagan xizmatlari uchun per yoki ritsar unvonlari berilishi mumkin. O’tmishda tabaqalar an’anaviy aristokratiya va aslzodalik tushunchalari mavjud bo’lgan joylarda paydo bo’lgan. O’rta asr Yevropasidagi kabi feodal tizimlarda tabaqalar mahalliy feodal jamoalar bilan bog’liq edi- ularning har birida o’z stratifikatsiya tizimi shakllangan. Ko’proq markazlashgan davlatlarda, masalan, Xitoy yoki Yaponiyada tabaqalar butun davlat miqiyosida shkllanar edi. Ba’zan tabaqalar diniy qarashlarga asoslanib farqlanar edi, lekin bu farqlar induizm kastalar tizimichalik qat’iy emas edi.

Sinfiy tizimlar • Sinfiy tizimlar quldorlik va kasta tizimlaridan ko’p jihatlardan farq qiladi.Ularning 4 asosiy xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. 1.Boshqa stratalardan farqli o’laroq, sinflar qonun yoki urf-odatlar bilan belgilangan tug’ma xislatlarga aloqador emas. Sinfiy tizimlar, boshqa stratifikatsiya tizimlariga qaraganda, ancha elastikdir, sinflar o’rtasida hech qachon aniq belgilangan chegara bo’lmaydi. Turli sinflarda insonlar o’rtasidagi nikohlarga hech qanday rasmiy to’siqlar yo’q. 2. Sinfga mansublik shaxs tomonidan qozoniladi, boshqa stratifikatsiya tizimlaridagi kabi meros bo’lib qolmaydi. Ijtimoiy harakatchanlik- sinfiy tuzilma ichida yuqori va pastga siljish bu yerda boshqa tizimlardan ancha avvalroq paydo bo’lgan (masalan, kastalar tizimida shaxsning bir kastadan boshqasiga o’tishi umuman mumkin emas). 3. Boshqa stratifikatsiya tizimlarida noiqtisodiy omillar yetakchi rol o’ynasa, sinflar insonlarning iqtisodiy ahvolidagi farqlar, moddiy resurslarni boshqarish va ularga ega bo’lishi bilan bog’liq. 4. Boshqa stratifikatsiya tizimlarida tengsizlik birinchi o’rinda insonlar shaxsiy munosabatlarida huquq va majburiyatlarning farqliligida namoyon bo’ladi, sinflar tizimi esa, aksincha katta miqiyosdagi shaxssiz munosabatlarda, masalan, sinfiy bo’linishning eng muhim omillaridan biri-har qanday kategoriya vakillariga tegishli bo’lgan va o’z navbatida umumiy iqtisodiy ahvolga bog’liq bo’lgan mehnat qilish va haq to’lash sharoitlaridir.

• Sinflarning moddiy boyliklarga ega bo’lishi va buning natijasida hayot tarzi jihatidan bir-biriga yaqin insonlarning yirik guruhi, deb ta’riflash mumkin. Sinfiy farqlanish birinchi o’rinda insonlarning moddiy farovonligi va maslagiga bog’liq. Hozirgi zamon g’arb jamiyatida quyidagi sinflar mavjud; yuqori sinf (boy, tadbirkorlar, sanoatchilar va ishlab chiqarish vositalarini bevosita nazorat qiluvchi yuqori tabaqa rahbarlari), o’rta sinf (ko’pchilik xizmatchilar va mutaxassislar) va ishchi sinfi (jismoniy mehnat bilan band odamlar). Ba’zi industrial davlatlarda, masalan, Fransiya va Yaponiyada, to’rtinchi sinf-an’anaviy qishloq xo’jaligi bilsn shug’ullanuvchi dehqonlar yaqingacha muhim rol o’ynab kelgan. Uchinchi dunyo mamlakatlarida dehqonlar hozir ham eng ko’p sonli sinfni tashkil etadilar.

Ochiq va yopiq tizimlar. Bozor munosabatlari sharoitida sotsial strukturaning o’zgarishi. O’zbekistonda sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik jarayoni. Jamiyatning ijtimoiy, tarkibiy tuzilishi quyidagicha: • 1. Sotsial stratifikatsiya, sotsial mobillik tushunchalari4. • 2. Iqtisodiy va taqsimot munosabatlari. • 3. Ijtimoiy-sinfiy munosabatlar. • 4. Ijtimoiy demografik munosabatlar. Jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy guruhlar harakteriga va o’zaro aloqadorligiga bogliq. Uning harakteriga: oila, maktab, davlat partiyalar, iqtisodiyot, fan, madaniyat, matbuot, sog’liqni saqlash kabi sohalarning rivojlanishi o’zaro mos ravishda bo’ladi. Ana shu guruh munosabatlarida qaysilari peshqadam rol o’ynaydi? Qaysilari asosiy rol, bo’ysunuvchi harakterga ega «O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma- xilligi asosida rivojlanadi», deb Konstitutsiyada ko’rsatilgan

Garb sotsilogiyasida jamiyat ijtimoiy tarkibi sotsial stratifikatsiya tushunchasi asosida o’rganiladi. Demak stratifikatsiya Garb sotsiologiyasining asosiy tushunchalaridan biri bo’lib, jamiyat ijtimoiy tarkibining ijtimoiy tabaqalarga, guruhlarga ajratilganini, jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni ifoda qiladi.Sotsial stratifikatsiya nazariyasi marksizm sotsiologiyasining sinflar va sinfiy kurash nazariyasiga zid bo’lib, jamiyatning sinflarga bo’linishining asosiy sababi mulkiy munosabatlardagi holatni tabiiy-tarixiy qonuniyat sifatida qaraydi. Bu sinflarni ijtimoiy qatlamlar va guruhlarning ma’lumoti, psixologik jihatlari, turmush sharoiti, ijtimoiy bandlik, daromadi va boshqa xususiyatlar bilan farq qiladi.AQSHlik sotsiolog T.Parsons: «Stratifikatsiya - ijtimoiy tizim tarkibiy ziddiyatining asosiy yuzaga keltiruvchisi» deb, uni rivojlantirdi

Jamiyat ijtimoiy tarkibi turli ijtimoiy birliklar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni ham ifodalaydi. Masalan: • - ijtimoiy-sinfiy, guruhlararo (sinflar, ijtimoiy tabaqalar, qatlamlar); • - ijtimoiy-demografik (yoshlar, o’rta yoshlar, xalqlar); • -ijtimoiy-professional (kasb-korga qarab o’qituvchilar, injener, tibbiyot xodimlari); • - ijtimoiy-hududiy (mintaqa, shahar, qishloq, rayon, mahalla, aholisi)

O'xshashlar

Rivojlanayotgan mamlakatlardagi totalitar tartibotlar va ularning xususiyatlari

Ulug`bek observatoriyasi

Turk hoqonligi

Ulugbek observatory

Ulugbek Medresse