Islom dini. Xristian dini, Buddaviylik dini

Islom dini. Xristian dini, Buddaviylik dini

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9274.5 KB

Ko'chirib olish

Islom dini Islom-dunyoda nisbatan keng tarqalgan jahon dinlaridan biridir. Osiyo qit`asidagi Arabiston yarimoroli, Iordaniya, Suriya, Iroq, Eron, Turkiya, Afg`oniston, Pokiston, Afrika qit`asidagi Marokash, Jazoir, Tunis, Liviya, Misr Respublikasi, Somali sin-gari mamlakatlar xalqlari, Efiopiya, /arbiy Sudanda yashovchilarning bir qismi, Malayziya, Indoneziya xalqlari, Livan, Hindiston, Xitoy hamda Filippin aholisining ma`lum bir qismi. Yevropa qit`asida esa Bolqon yarimorolida yashovchi xalqlarning bir bO`lagi islomga e`tiqod qiladi. Islom Markaziy Osiyo, Zakavkazye va Shimoliy Kavkaz, VolgabO`yi, /arbiy Sibir va boshqa ayrim hududlarda yashovchi aholining bir qismi ongi va turmushida mavjuddir. Bu xalqlarning turmush tarziga O`z ta`sirini kO`rsatib kelmoqda. Yer yuzida islomga e`tiqod qiluvchilar, ya`ni musulmonlar bir milliard 200 mln.dan oshdi. www.arxiv.uz

Yevropa, Amerika va Rossiyada islom, uning tarixi va manbalarini O`rganish XIX asrning 2-yarmidan boshlangan. Lekin islom tarixi, ta`limoti, muqaddas yozuvlarini tahlil, tadqiq qilish Rossiyada ayniqsa O`zbekiston, Qozog`iston, Tojikiston, Shimoliy Kavkazda keng kO`lamda ancha oldin amalga oshirilgan. Bu ish endi yanada kengroq miqyoslarda olib borilmoqda. Yevropalik olimlar islomshunoslik fanini yaratish, islom tarixi va manbalarini O`rganish yO`lida kO`p xizmat qilganlar. Jumladan, M.Myuller, E.Taylor, K.Tile, Sh. dela Sosse, J.Freyzer va boshqalar. Ularning xulosalarida ayrim cheklanishlar bO`lishiga qaramay, ular bu fanning rivojlanishiga muhim hissa qO`shganlar. Rus sharqshunosligida ham islom tarixi, diniy manbalarni tadqiq qilish sohasida barakali ishlar olib borilgan V.R.Rozen asos solgan mashhur “Rus akademik sharqshunosligi” ning vakillari N.A.Mednikov, L.E.Shmidt, A.YE.Krimskiy, V.V.Bartold, I.Y.Krach-kovskiy, YE.E.Bertels, A.A.Semenov va boshqalar islomshunoslik sohasida qimmatli asarlar yaratganlar. Bu asarlar hozir ham islomshunos olimlar uchun boy manba bO`lib xizmat qilmoqda.www.arxiv.uz

Islomning paydo bo`lishi va uning ta`limotini ilmiy nuqtai nazardan O`rganish masalasi o`tgan asrning 30-yillariga kelib jid-diy ravishda O`rtaga qo`yildi. Bu sharqshunoslik va umuman tarix fanining tiklanish davri edi. Asrlar davomida tarix fani va sharqshunoslik erishgan yutuqlar va yuzaga keltirgan xulosalarni ilmiy nuqtai nazaridan qayta ko`rib chiqish va baholashdek juda mas`uliyatli va murakkab muammo hali ham to`la yechilgani yo`q. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

BUDDAVIYLIK DINI B u d d a v i y l i k - dunyodagi eng yirik dinlar ichida qadimiylaridan biri hisobianib, mil. av. VI-V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan. Bu dinga e'tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlari: Shri Lanka, Hindiston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, Koreya, Vbetnam, Yaponiya, Kombodja, Birma, Tailand, Laosda va qisman Yevropa va Amerika qit'aiarida, Rossiya Federatsiyasining Tuva, Buryatiya, Kalmikiya respublikalarida istiqomat qiladilar. Hozirgi kunda e'tiqod qiluvchilar soni jihatidan buddizm xristianlik, islom va hinduizmdan so'ng to'rtinchi o'rinni egallaydi. Buddistlaming soni taxminan 700 mln. atrofida bo'lib, ulardan 1 mln. ga yaqini rohiblardir. www.arxiv.uz

Buddizm bundan 2500 yildan avvalroq Hindistonda diniy-falsafiy ta'limot sifatida vujudga kelib, unda ko'plab diniy manbalar va diniy yo'nalishlar mavjud. Buddizm turli milliy va diniy an'analar bilan kelishuvchanligi sababli ko'p millatlar tomonidan keng qabui qilindi. Buddizm hayotning barcha sohalari: diniy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy qatlamlariga kirib bordi. Buddizmni din yoki falsafa, ideologiya yoki madaniyat qoidalari to'plami yoxud hayot tarzi deb baholash mumkin. Ayni kunda bu dinga e'tiqod qilib kelayotgan Sharq mamlakatlaridagi buddizm ta'limotini o'rganish u yerdagi siyosiv-iqtisodiy, ma'naviy madaniyatni tushunishnlng asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bu davlatlarda ushbu dinga e'tiqod qiluvchilar nazarida buddizmning qoida va an'analari markaziy hukumat qonunlaridan ko'ra ustunroqdir, tabiiyKi, buning zamirida uning potentsial kuchi yotadi. www.arxiv.uz

Buddizm asoschisining shaxsi. Buddizm tarixi tadqiqotchilar mavjud manbalar asosida bu oqim asoschisi real tarixiy shaxs ekanligini ta'kidlaydilar. Bu ta'limot to'g'risida xabar beruvchi adabiyotlarda u Siddxartxa, Gautama (Gotama), Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Djina, Bxagavan kabi ismlar bilan zikr etiladi. Bu ismlar ma'nolari quyidagicha: Siddxartxa - shaxsiy ism, Gautama - urug' nomi, Shakyamuni - J «Shakya qabilasidan chiqqan donishmand», Budda - «nurlangan», Tadxagata - «shunday qilib, shunday -ketgan», Djina - «g'olib», Bxagavan - «tantana qiluvchi». Ular ichida eng mashhuri «Budda» bo'lib, shundan ushbu dinga buddizm nomi berilgan. www.arxiv.uz

Bizgacha Buddaning bir necha biografiyalari yetib kelgan: «IMaxavostu» - milodning II asrida yozilgan, I «Lalitavistara» - milodning II-III asrlarida yuzaga kelgan, «Buddxacharita» - buddist faylasuflardan biri Ashvagxosha tomonidan milodning I-II asrlarida yaratilgan, «Nidanakatxa» - milodning I asrida yozilgan va «Abnixishkramansutra». Mazkur biografiyalarda Buddaning qaysi yillarda yashaganligi turlicha berilgan. Ularda mil. av. IX-III asrlar oralig'idagi har xil muddatlar ko'rsatiladi. Rasmiy hisobga ko'ra, Butama-Budda mil. av. 623 yilda tug'ilib, 544 yilda vafot etgan. Biroq ko'pchilik tadqiqotchilar uning tug'ilishi mil. av. 564 yilda, o'limi esa 483 yilda deb hisoblaydilar. Ba'zan 560 va 480 deb yaxlit sonlar bilan ko'rsatadilar. Aytish joizki, yuqorida zikrqilingan biografiyalarda Buddaning haqiqiy hayoti bilan uning haqidagi afsonalar o'zaro qorishib ketgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

XRISTIANLIK DINI Xristianlikning vujudga kelishi. Xristianlik dini buddaviylik va islom dinlari qatorida jahon dini hisoblanadi. Bu din o’ziga e`tiqod qiluvchilarning soni jihatidan jahon dinlari orasida eng yirigi hisoblanadi. Unga e`tiqod qiluvchilarning soni 1 mlrd. 600 mln. bo’lib, bu son dunyo aholisining deyarli uchdan biriga to’g’ri keladi. Xristianlik asosan Evropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya qit`alarida hamda qisman Afrika qit`asining janubiy qismida va Osiyo qit`asining sharqiy qismida tarqalgan. Xristianlik eramizning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida Falastin erlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos) Bibliyaning xabar berishiga ko’ra, xristianlik ta`limotining asoschisi bo’lib, u Rim imperiyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning dunyoga kelishi bilan bog’liq.www.arxiv.uz

Eramizning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog’liq og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko’mib tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o’rtasida kutilayotgan xaloskorning kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo’ldi. Ular xalqni kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g’oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg’in qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab qatl etishga hukm qildilar. Isoning tarixiyligi xususida diniy va diniy bo’lmagan manbalar orasida ixtilof mavjud: xristianlik manbalari Isoning o’zi xudo bo’la turib, insoniyatning gunohlarini o’ziga olish uchun odam qiyofasida tug’ilganini, uning tarixiy shaxs ekanini ta`kidlab, uning hayot tarzini, insonlar bilan muloqoti haqidagi keng ma`lumotlarni bersada, diniy bo’lmagan manbalarda Isoning nomi uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki afsonaviy shaxsdir deguvchilar ham bor.www.arxiv.uz

Iso nomiga qo’shiluvchi Masih so’zi qadimiy yahudiy tili - ivrit dagi «moshiax» so’zidan olingan bo’lib, «silangan» yoki «siylangan» ma`nolarini beradi. Grekchada bu so’z «xristos» («christos») shakliga ega. Bu dinning «xristianlik» yoki «masihiylik» deb atalishi ham shu so’zlar bilan bog’liq. Bundan tashqari xristianlik Iso Masihning tug’ilgan qishlog’i - «Nazaret» bilan bog’lab, nazroniyya deb ham atalgan. Keyinchalik bu nom nasroniyya, nasroniylik shaklini olgan. Iso Masih o’z ta`limotini o’zining 12 o’quvisi Apostollar - Havoriylar ga o’rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan keyin ustozlarining talimotlarini har birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga keltirdilar. Bu kitoblar Bibliya ning «Yangi ahd» qismini tashkil etadi.www.arxiv.uz

Xristianlikning ta`limoti. Manbalar xabar berishicha, xristianlik yahudiy muhitida yuzaga kelgan. Bu esa xristianlikning yahudiylikdan ko’p jihatdan ta`sirlanishiga sabab bo’ldi. Xristianlikning asosiy g’oyasi - Isoning odamzodning xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda mavjud bo’lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan xaloskor haqidagi ta`limotdan kelib chiqqandir. Keyinchalik bu ta`limot Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki mohiyati - odam mohiyati, xudo mohiyati haqida «gunohni yuvish», ya`ni Isoning o’zini ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqiqatdagi ta`limot bilan mustahkamlanadi. Xristianlik muqaddas ruh ota-xudo, o’g’il-xudo va muqaddas ruh - uch yuzlik xudo to’g’risidagi ta`limot, jannat va do’zax, oxiratda go’yo dunyoning oxiriga borish, Isoning qaytishi haqida va boshqa aqidalarni o’z ichiga oladi. Xristian jamoasining shakllanishi, uning aqidalarini tartibga solinishi, cherkov munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga kelishi eramizning IV asr boshlarida 324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e`lon qilinganidan so’ng amalga oshdi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Xristianlik vujudga kelishi

Islom diniga qadar arablarning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli

Buddaviylik tarixi

Kushonlar davlati

O’rta Osiyoga Arablarning bostirib kelishi va islom dinining yoyilishi