Ўсимликлар систематикасига кириш. Вируслар ва бактериялар - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Ўсимликлар систематикасига кириш. Вируслар ва бактериялар

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247.5 KB

Ko'chirib olish

Мавзу:Мавзу: Ўсимликлар Ўсимликлар систематикасига кириш. систематикасига кириш. Вируслар ва бактерияларВируслар ва бактериялар

Режа:Режа: 1. 1. Ўсимликлар систематикаси ҳақида тушунча. Ўсимликлар систематикаси ҳақида тушунча. Систематик бирликлар ёки таксонлар.Систематик бирликлар ёки таксонлар. 2. Ўсимликлар системасини яратилиш тарихи.2. Ўсимликлар системасини яратилиш тарихи. 3. Бинар номенклатура. Тур тўғрисида тушунча.3. Бинар номенклатура. Тур тўғрисида тушунча. 4. Ўсимликлар систематикасида қўлланиладиган 4. Ўсимликлар систематикасида қўлланиладиган усуллар.усуллар. 5. Тубан ўсимликлар ва уларнинг классификацияси.5. Тубан ўсимликлар ва уларнинг классификацияси. 6. Вируслар, уларнинг тузилиши, хусусиятлари, 6. Вируслар, уларнинг тузилиши, хусусиятлари, турлари ва аҳамияти.турлари ва аҳамияти. 7. Бактериялар, уларнинг тузилиши, хиллари, 7. Бактериялар, уларнинг тузилиши, хиллари, аҳамияти.аҳамияти.

Арестотель давридан то К.Линнейгача Арестотель давридан то К.Линнейгача тузилган барча классификациялар тузилган барча классификациялар сунъийсунъий бўлиб, уларда организм бўлиб, уларда организм -- ларнинг айрим тасодифий белгилари ларнинг айрим тасодифий белгилари асос қилиб олинган, қариндошлик асос қилиб олинган, қариндошлик белгиларига эса деярли эътибор белгиларига эса деярли эътибор берилмаган эди. берилмаган эди. XVIIIXVIII асрнинг асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб табиий иккинчи ярмидан бошлаб табиий классификациялар яратиш борасида классификациялар яратиш борасида муаяйн ишлар амалга оширила муаяйн ишлар амалга оширила бошланди.бошланди.

Ўзида 500 мингдан ортиқ турни Ўзида 500 мингдан ортиқ турни бирлаштирувчи ўсимликлар оламини бирлаштирувчи ўсимликлар оламини ўрганишда ўрганишда ўсимликлар систематиўсимликлар системати -- касикаси нинг аҳамияти катта бўлиб, бунда нинг аҳамияти катта бўлиб, бунда ҳар хил ўсимликларни муаяйн ҳар хил ўсимликларни муаяйн гуруҳларга ажратиш учун қариндошлик гуруҳларга ажратиш учун қариндошлик ўхшаш белгилари асос қилиб олинади. ўхшаш белгилари асос қилиб олинади. Ҳар хил ўсимликларни муаяйн Ҳар хил ўсимликларни муаяйн гуруҳларга бирлаштиришга ёки улар гуруҳларга бирлаштиришга ёки улар ўртасидаги фарқни аниқлашга ёрдам ўртасидаги фарқни аниқлашга ёрдам берувчи белгилар берувчи белгилар систематик белгиларсистематик белгилар дейилади.дейилади.

Тегишли систематик белгилардан Тегишли систематик белгилардан фойдаланиб маълум тартибда фойдаланиб маълум тартибда ўхшаш белгилари, озиқланиши, ўхшаш белгилари, озиқланиши, келиб чиқиши ва бошқаларга келиб чиқиши ва бошқаларга асосланиб ажратилган гуруҳлар асосланиб ажратилган гуруҳлар ўсимликлар систематикасида ўсимликлар систематикасида таксонлартаксонлар ёки ёки систематик систематик бирликларбирликлар дейилади. дейилади.

Ҳозирги замон систематикасида Ҳозирги замон систематикасида қуйидаги 6 та таксон ёки қуйидаги 6 та таксон ёки систематик бирлик қўлланилади: систематик бирлик қўлланилади: бўлим-Divisio; синф-Classis; бўлим-Divisio; синф-Classis; тартиб-Ordo; оила-Familia; авлод-тартиб-Ordo; оила-Familia; авлод- genus; тур-Species.genus; тур-Species.

Ўсимликлар систематикасининг ривожлани-Ўсимликлар систематикасининг ривожлани- шидаги муҳим давр К.Линнейнинг 1738 йилда шидаги муҳим давр К.Линнейнинг 1738 йилда “Ўсимликлар синфи” номли асарининг чоп “Ўсимликлар синфи” номли асарининг чоп этилиши билан бошланди. Бу асарда К.Линней этилиши билан бошланди. Бу асарда К.Линней барча ўсимликларни 24 синфга ажратган. Бунда барча ўсимликларни 24 синфга ажратган. Бунда ўсимликлар оламини гулдаги чангчилар сони ва ўсимликлар оламини гулдаги чангчилар сони ва уларнинг туташиб ўсиш усулларини асос қилиб уларнинг туташиб ўсиш усулларини асос қилиб олди ва ўсимликлар классификациясининг бир олди ва ўсимликлар классификациясининг бир мунча содда ҳамда қулай системасини яратди. мунча содда ҳамда қулай системасини яратди. К.Линней шу билан бирга ўсимликлар олами, К.Линней шу билан бирга ўсимликлар олами, синф, тартиб, туркум, тур, хил каби синф, тартиб, туркум, тур, хил каби тушунчаларни асослади, ўсимликларнинг қисқа тушунчаларни асослади, ўсимликларнинг қисқа аниқ таърифини берди ва уларни номлашнинг аниқ таърифини берди ва уларни номлашнинг ягона системасини киритди.ягона системасини киритди.

К.Линнейнинг “Ўсимлик турлари” номли асарида ўхшаш турларни авлодларга бирлаштирди, гинетик жиҳатдан яқин индивидларни турга бирлаштиришни, қайси белгиларга қараб турларни бир- биридан фарқлаш мумкинлигини, белгиларнинг қайси бирламчи, қайсилари иккиламчи эканлигини кўрсатиб берди. 10 мингдан ортиқ турни изоҳлаб, уларни 1000 дан ортиқ авлодга, авлодларни эса 116 тартибга бирлаштирди.

XIX асрнинг ўрталаридан XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб, яъни Ч.ДАРВИН бошлаб, яъни Ч.ДАРВИН биологияда ўзгариш ясаганидан биологияда ўзгариш ясаганидан кейин, ўсимликлар кейин, ўсимликлар классификацияси органик классификацияси органик оламнинг тарихий ривожланиши оламнинг тарихий ривожланиши – эволюция назарияси асосида – эволюция назарияси асосида тузила бошланди ва у тузила бошланди ва у филогенетик системафилогенетик система деб деб номланди. номланди.

К.Линней биринчи бўлиб ўсимликларни К.Линней биринчи бўлиб ўсимликларни қўш ном билан аташни таклиф этди. Бу қўш ном билан аташни таклиф этди. Бу бинар номенклатурабинар номенклатура деб юритилади. деб юритилади. Ўсимликларни таърифлаш ва Ўсимликларни таърифлаш ва номлашнинг К.Линней таклиф этган номлашнинг К.Линней таклиф этган принципи ҳозиргача сақланиб қолган.принципи ҳозиргача сақланиб қолган. Бу номенклатурага асосан ўсимликнинг Бу номенклатурага асосан ўсимликнинг ҳар бир тури иккита сўз билан ҳар бир тури иккита сўз билан номланади ва лотин тилида ёзилади. номланади ва лотин тилида ёзилади. Биринчи сўз шу тур мансуб бўлган Биринчи сўз шу тур мансуб бўлган авлодни кўрсатса, иккинчиси эса шу авлодни кўрсатса, иккинчиси эса шу турнинг номини билдиради. турнинг номини билдиради.

Ўсимлик ва ҳайвонларнинг ҳозирги Ўсимлик ва ҳайвонларнинг ҳозирги систематикасида систематикасида туртур асосий асосий таксономик бирлик ҳисобланади. Тур таксономик бирлик ҳисобланади. Тур шартли нарса бўлмай, балки шартли нарса бўлмай, балки табиатнинг реал ҳодисаси, маҳсулидир. табиатнинг реал ҳодисаси, маҳсулидир. Ўсимлик систематикасига турни Ўсимлик систематикасига турни асосий таксономик бирлик сифатида асосий таксономик бирлик сифатида К.Линней киритган. Аммо у тур К.Линней киритган. Аммо у тур тушунчасига таъриф бермаган. тушунчасига таъриф бермаган. К.Линней турни доимий ва ўзгармас К.Линней турни доимий ва ўзгармас деб ҳисоблагандеб ҳисоблаган ..

Ч.Даврин турни тарихий ҳодиса деб Ч.Даврин турни тарихий ҳодиса деб қаради. Унингча тур пайдо бўлади, қаради. Унингча тур пайдо бўлади, ривожланади, ривожланишнинг ривожланади, ривожланишнинг юқори поғонасига етади, сўнгра юқори поғонасига етади, сўнгра яшаш шароитининг ўзгариши, яшаш шароитининг ўзгариши, янги ва кучли рақобатбардош янги ва кучли рақобатбардош турларнинг пайдо бўлиши билан турларнинг пайдо бўлиши билан камая боради ва охир-оқибат йўқ камая боради ва охир-оқибат йўқ бўлади. бўлади.

А.Жордан ҳар қандай турни ҳатто кичик А.Жордан ҳар қандай турни ҳатто кичик бир белгига кўра ҳам кўплаб кичик бир белгига кўра ҳам кўплаб кичик категорияларга ажратиш мумкин-лигини категорияларга ажратиш мумкин-лигини тажрибалар ёрдамида исботлаб берди ва тажрибалар ёрдамида исботлаб берди ва уларни “ҳақиқий тур”лар деб атади, уларни “ҳақиқий тур”лар деб атади, чунки уларни бошқа кичик шаклларга чунки уларни бошқа кичик шаклларга (категорияларга) ажратиб бўлмайди деб (категорияларга) ажратиб бўлмайди деб ҳисобланади. Монотип, кичик ёки ҳисобланади. Монотип, кичик ёки элементар турларни 1916 йилда Я.Лотси элементар турларни 1916 йилда Я.Лотси “жорданён”лар деб аташни таклиф қилди. “жорданён”лар деб аташни таклиф қилди. Кўплаб кичик категориялар (тур, хил ва Кўплаб кичик категориялар (тур, хил ва ҳоказолар)дан ёки “жорданён”лардан ҳоказолар)дан ёки “жорданён”лардан иборат политип турларни Я.Лотси иборат политип турларни Я.Лотси “линнеон”лар деб номланади. “линнеон”лар деб номланади.

В.Л.Комаров тур тушунчасини аниқлашда В.Л.Комаров тур тушунчасини аниқлашда географик нуқтаи назардан ёндашди. географик нуқтаи назардан ёндашди. Унингча “тур чекланган муаяйн Унингча “тур чекланган муаяйн географик территориядаги наслдир” ёки географик территориядаги наслдир” ёки “тур муаяйн географик доирада “тур муаяйн географик доирада кўпайтирилган морфологик бирликдир”. кўпайтирилган морфологик бирликдир”. В.Л.Комаров турни ирсий ўзгармас, бир В.Л.Комаров турни ирсий ўзгармас, бир хил генетик ва умумий физиологик хил генетик ва умумий физиологик жараённи ўтувчи, умумий қариндошлик жараённи ўтувчи, умумий қариндошлик ҳаёти билан боғланган бир хил ҳаёти билан боғланган бир хил индивидлар йиғиндиси деб қарайди ва тур индивидлар йиғиндиси деб қарайди ва тур доимий ҳамда аниқ географик ареалга эга доимий ҳамда аниқ географик ареалга эга бўлиши лозим деб ҳисобланади.бўлиши лозим деб ҳисобланади.

Ўсимликлар систематикасида Ўсимликлар систематикасида қўлланиладиган усуллар:қўлланиладиган усуллар:  Солиштирма - морфологик усул;Солиштирма - морфологик усул;  Анатомик усул; Анатомик усул;  Эмбриологик усул;Эмбриологик усул;  Географик усул;Географик усул;  Экологик усул;Экологик усул;  Гидрологик усул;Гидрологик усул;  Цитологик усул;Цитологик усул;  Биохимик усул; Биохимик усул;  Палеоботаник усул.Палеоботаник усул.

Тубан ўсимликлар содда тузилишли, Тубан ўсимликлар содда тузилишли, танаси органларга ажралмаган ва танаси органларга ажралмаган ва ҳақиқий тўқималарга эга бўлмаган ҳақиқий тўқималарга эга бўлмаган организмлар бўлиб, уларнинг танаси организмлар бўлиб, уларнинг танаси қаттанақаттана ёки ёки таллом таллом дейилади. Одатда дейилади. Одатда ана шу белгилари билан уларни юксак ана шу белгилари билан уларни юксак ўсимликлардан фарқланади. Ер юзида ўсимликлардан фарқланади. Ер юзида бу ўсимликларнинг 200 мингдан ортиқ бу ўсимликларнинг 200 мингдан ортиқ турлари аниқланган бўлиб, шундан турлари аниқланган бўлиб, шундан 3000 дан ортиқ турлари ва шаклллари 3000 дан ортиқ турлари ва шаклллари Ўзбекистонда учрайди.Ўзбекистонда учрайди.

Тубан ўсимликларнинг озиқланишига кўра Тубан ўсимликларнинг озиқланишига кўра гуруҳлари:гуруҳлари: Тубан ўсимликлар автотроф сапрофитлар паразит ўсимликлар хлорофилли автотрофлар хлорофиллсиз автотрофларгетеротроф

Тубан ўсимликларнинг ҳозирги замон Тубан ўсимликларнинг ҳозирги замон классификациясида 4 та бўлим ажратилади:классификациясида 4 та бўлим ажратилади: 1) Ҳужайра тузилишигача бўлган кичик ўсимликлар – 1) Ҳужайра тузилишигача бўлган кичик ўсимликлар – Procytobionta. Унга вируслар киради.Procytobionta. Унга вируслар киради. 2) Шаклланган ядрога эга бўлмаган таллофитлар - 2) Шаклланган ядрога эга бўлмаган таллофитлар - Thallobionta рrocatiota. Унга бактериялар ва кўк-Thallobionta рrocatiota. Унга бактериялар ва кўк- яшил сувўтлар киради.яшил сувўтлар киради. 3) Ядроли таллофитлар – Tallobionta cucariota. Бу 3) Ядроли таллофитлар – Tallobionta cucariota. Бу бўлимга сариқ, сариқ-яшил, диатом, қўнғир, қизил бўлимга сариқ, сариқ-яшил, диатом, қўнғир, қизил ва яшил сувўтлар ҳамда лишайниклар киритилган.ва яшил сувўтлар ҳамда лишайниклар киритилган. 4) Пластидасиз таллофитлар–Tallobionta aplastidae. Бу 4) Пластидасиз таллофитлар–Tallobionta aplastidae. Бу бўлим замбуруғлар ва миксомицетлар ёки бўлим замбуруғлар ва миксомицетлар ёки шилимшиқларни ўз ичига олади.шилимшиқларни ўз ичига олади.

Ҳужайра тузилишигача бўлган турли хил Ҳужайра тузилишигача бўлган турли хил касалликларни келтириб чиқарувчи касалликларни келтириб чиқарувчи ультрамикроскопик организмлар- ультрамикроскопик организмлар- вируслар вируслар (юнонча – virus-заҳар сўзидан (юнонча – virus-заҳар сўзидан олинган)ни биринчи бўлиб 1892 йилда олинган)ни биринчи бўлиб 1892 йилда Р.И.Ивановский томонидан тамаки Р.И.Ивановский томонидан тамаки ўсимлигининг мозаика касаллигини ўсимлигининг мозаика касаллигини ўрганиш жараёнида кашф этилган. Вирус ўрганиш жараёнида кашф этилган. Вирус атамасини фанга 1899 йилда М.Бейеринк атамасини фанга 1899 йилда М.Бейеринк киритган. Вируслар тўғрисида киритган. Вируслар тўғрисида маълумотларнинг кўплаб тўпланиши маълумотларнинг кўплаб тўпланиши вирусологиявирусология фанининг шаклланиши ва фанининг шаклланиши ва ривожланишига олиб келди.ривожланишига олиб келди.

Вируслар 2 хил кўринишда Вируслар 2 хил кўринишда мавжуд бўлади. Биринчиси–мавжуд бўлади. Биринчиси– тиним давридаги ёки тиним давридаги ёки ҳужайрадан ташқаридаги; ҳужайрадан ташқаридаги; уларни уларни вирус заррачаларивирус заррачалари ёки ёки вирионларвирионлар дейилади. дейилади. Иккинчиси–ҳужайра ичида Иккинчиси–ҳужайра ичида яшаб кўпаювчи вируслар.яшаб кўпаювчи вируслар.

Тузилишига кўра ҳам вируслар оддий ва Тузилишига кўра ҳам вируслар оддий ва мураккабга бўлинадимураккабга бўлинади :: Оддий вирусларОддий вируслар оқсилли қобиқ (капсид) оқсилли қобиқ (капсид) ва нуклеин кислотадан ташкил топган ва нуклеин кислотадан ташкил топган бўлади, баъзилари кристалланади. Улар бўлади, баъзилари кристалланади. Улар таёқчасимон, ипсимон ва сферасимон таёқчасимон, ипсимон ва сферасимон шаклга эга. шаклга эга. Мураккаб вирусларМураккаб вируслар таркибида капсид ва таркибида капсид ва нуклеин кислотадан ташқари нуклеин кислотадан ташқари липопротеидли мембрана, углеводлар ва липопротеидли мембрана, углеводлар ва структурасиз оқсиллар-ферментлар структурасиз оқсиллар-ферментлар бўлиши мумкин.бўлиши мумкин.

Вируслар фақат эукариот организм-Вируслар фақат эукариот организм- ларни эмас, балки шаклланган ядро ларни эмас, балки шаклланган ядро ва органеллаларга эга бўлмаган ва органеллаларга эга бўлмаган организмлар (прокариотлар) – организмлар (прокариотлар) – бактерияларни ҳам зарарлайди. бактерияларни ҳам зарарлайди. Бактерия вируслари Бактерия вируслари бактериофагларбактериофаглар ёки ёки фаглар фаглар (юнонча phagus-ютувчи, (юнонча phagus-ютувчи, емирувчи) дейилади. Фаглар емирувчи) дейилади. Фаглар призматик бошча ва “думча”дан призматик бошча ва “думча”дан ташкил топган. ташкил топган.

Вируслар ўсимлик, ҳайвон, одам ва Вируслар ўсимлик, ҳайвон, одам ва замбуруғлар ҳужайраларида яшаб, замбуруғлар ҳужайраларида яшаб, кўпгина оғир касалликларни келтириб кўпгина оғир касалликларни келтириб чиқаради. Ҳозирги пайтда, П.Рейвн ва чиқаради. Ҳозирги пайтда, П.Рейвн ва бошқалар (1990) маълумотларига кўра, бошқалар (1990) маълумотларига кўра, ўсимликларни зарарловчи 400 га яқин ўсимликларни зарарловчи 400 га яқин вируслар аниқланган.вируслар аниқланган. Ўсимликни зарарлайдиган вируслар Ўсимликни зарарлайдиган вируслар ўсимлик танасининг шикастланган ўсимлик танасининг шикастланган жойидаги паренхима тўқималарига жойидаги паренхима тўқималарига ўрнашиб, хлорофиллни емиради. ўрнашиб, хлорофиллни емиради.

Вируслар одам ва иссиққонли Вируслар одам ва иссиққонли ҳайвонларда ҳам кўплаб ҳайвонларда ҳам кўплаб касалликларни келтириб чиқаради, касалликларни келтириб чиқаради, нафас йўлларини яллиғлантиради ва нафас йўлларини яллиғлантиради ва асаб системасини издан чиқаради. асаб системасини издан чиқаради. Одамларда вируслар келтириб Одамларда вируслар келтириб чиқарадиган полиомелит, қутуриш чиқарадиган полиомелит, қутуриш каби касалликларни олдини олишда каби касалликларни олдини олишда махсус дорилар (вакциналар) махсус дорилар (вакциналар) ёрдамида эмлаш яхши самара беради.ёрдамида эмлаш яхши самара беради.

Бактериялар шаклланган ядрога эга Бактериялар шаклланган ядрога эга бўлмаган, пластидасиз, гетеротроф бўлмаган, пластидасиз, гетеротроф озиқланувчи, жуда майда бир озиқланувчи, жуда майда бир ҳужайрали, айрим ҳолларда эса ҳужайрали, айрим ҳолларда эса ипсимон ёки ипсимон шохланган ипсимон ёки ипсимон шохланган колонияли организмлардир. Улар ер колонияли организмлардир. Улар ер шарининг барча жойларида тарқалган шарининг барча жойларида тарқалган бўлиб, ҳар қандай муҳитга мослаша бўлиб, ҳар қандай муҳитга мослаша олади. Бактерияларнинг 3000 га яқин олади. Бактерияларнинг 3000 га яқин тури аниқланган.тури аниқланган.

Бактериялар ҳужайраларининг Бактериялар ҳужайраларининг шакли ҳар хил бўлиб, улар шакли ҳар хил бўлиб, улар шаклига қараб турлича шаклига қараб турлича номланади. Шарсимон номланади. Шарсимон бактериялар–бактериялар– кокклар,кокклар, тўғри тўғри таёқчасимонлар–таёқчасимонлар– бацилла,бацилла, вергул шаклидагилар–вергул шаклидагилар– вебрион,вебрион, спирал букилганлар- спирал букилганлар- апириллаапирилла деб юритилади.деб юритилади.

Бактериялар пишиқ пўстли бўлиб, Бактериялар пишиқ пўстли бўлиб, кўпинча уч қаватдан иборат. Бу кўпинча уч қаватдан иборат. Бу пўст азотли моддалардан ташкил пўст азотли моддалардан ташкил топган, унда целлюлоза ва хитин топган, унда целлюлоза ва хитин моддаси йўқ, шилимшиқланиш моддаси йўқ, шилимшиқланиш хусусиятига эга. Бактерияларда хусусиятига эга. Бактерияларда ташқи мембра, тана ёки матрикс, ташқи мембра, тана ёки матрикс, ДНК, РНК, рибосомалар мавжуд. ДНК, РНК, рибосомалар мавжуд. Кўпчилик бактерияларда вакуола Кўпчилик бактерияларда вакуола учрайди.учрайди.

Бактериялар вегетатив бўлиниш Бактериялар вегетатив бўлиниш йўли билан, баъзан споралар йўли билан, баъзан споралар ёрдамида кўпаяди. Она ҳужайра ёрдамида кўпаяди. Она ҳужайра ҳар 20-30 минутда бўлиниб, ҳар 20-30 минутда бўлиниб, интенсив кўпайиш йўли билан 1 интенсив кўпайиш йўли билан 1 кеча-кундузда 636 млн донага кеча-кундузда 636 млн донага етиши ҳисоблаб чиқилган. Бу етиши ҳисоблаб чиқилган. Бу ҳужайраларнинг узунлиги 33 ҳужайраларнинг узунлиги 33 метрга етади.метрга етади.

Эътиборингиз учунЭътиборингиз учун раҳмат!раҳмат!

O'xshashlar

Ўсимликлар физиологияси фанига кириш

Архегониал ўсимликлар. Очиқ ва ёпиқ уруғли ўсимликлар

Фитопатология фанининг мақсади ва вазифалари, ривожланиш тарихи. Ўсимликлар касалликларининг классификацияси

Фосфорнинг ўсимликлар озиқланишидаги аҳамияти

Илдизмевали ўсимликлар аҳамияти. Қанд лавлаги етиштириш технологияси ва уруғчилиги