Теmperament - Psixologiya - Slaydlar

Теmperament

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4435 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz

Ma'lumki, odamlar hulq-atvori va faoliyat motivlari nisbatan teng bo’lganda, tashqi ta'sirlar bir hil bo’lganda, ta'sirchanligi va ko’rsatayotgan energiyasiga ko’ra bir-birlaridan, sezilarli darajada farq qiladilar. Jumladan, bir hil kishi sekinlikni, boshqasi shoshilishni yoqtiradi. Bir hil odamlarga hissiyotlarning tez qo’zg’alishi hos bo’lsa, boshqasiga esa sovuqqonlik hosdir, boshqa birovni keskin imo-ishoralar, ma'noli mimika, boshqasini harakatlarda og’irbosiqlik, yuzning juda ham kam harakat qilishi ajratib turadi. So’z yuritilayotgan individual farqlar o’zlarining tug’ma asosiga ega bo’lishi shubhasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiqlanadiki, bu farqlar bolaligidayoq ma'lum bo’la boshlaydi, hulq-atvorning va faoliyatning turli sohalarida ko’rinadi va alohida barqarorligi bilan ajralib turadi. Psixikaning individual jihatdan o’ziga hos, tabiiy jihatdan shartlashgan dinamik ko’rinishlar majmui kishining temperamenti deb ataladi. www.arxiv.uz

His-tuyg'ularning paydo bo'lish tezligi vakuchida, hamda kisliining umumiy harakatchanligida nomoyon bo'ladigan individual-psixologik xususiyatlar majmui temperament (lot. temperamentum-aralashma, qismlar nisbati) deb ataladi. www.arxiv.uz 0A 25 07 08 11

Temperament haqidagi dastlabki nazariya antik dunyoga borib taqaladi. Masalan: eramizdan oldingi 6-asrda yashagan yunon meditsinasining yirik vakili Gippokrat birinchi bo’lib odamlarning har hil xususiyatga ega ekanligiga e’tibor bergan va bu har hillikning sababini aniqlashga harakat qilgan. U kishilar temperamentining organizimdagi suyuqliklarga (qon, shilimshiq parda, o’t) ga qarab uch turga bo’ladi. Keyinchalik ham temperament va uning asosi haqida olimlar tomonidan hilma-hil nazariyalar yaratildi. Masalan, 18-asr ohirida yashagan Immanuel Kant qonning invidual xususiyatlari temperamentning tabiiy asosi hisoblanadi, degan edi. P. F. Lesgaftning g’oyasi ham shu nuqtai nazarga yaqin edi. Bu olim temperamentning asosida qon aylanishi (jumladan, qon tomirlari kengligi va tarangligi, ularning bo’sh joyi diametri, yurakning shakli va hokazolar) xususiyati yotadi deb yozgan edi. www.arxiv.uz

Yuragi keng, barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga, doimiy va chuqur his-tuyg ’ ularga, harakatlari va nutqi bir hil maromda bo ’ lgan, ruhiy holati tashqi tomonda ifoda etiladigan kishi holerik deb ataladi. www.arxiv.uz

Nemis psixiatri Z. Krechmer individning psixik tuzilishi tana tuzilishiga, tananing umumiy konstruktsiyasiga to ’ g ’ ri keladi, degan edi. Sezgilarli psixik aktivlikka ega bo ’ lgan, atrofda bo ’ layotgan voqealarga tez munosabat bildiruvchi, tassurotlarini hadeb o ’ zgartirishga intiluvchi, muvoffaqiyatsizliklar va ko ’ ngilsizliklarni nisbatan engil o ’ tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan, ifodali mimikasi va harakatlari bo ’ lgan kishi sangvinik deb ataladi. www.arxiv.uz 1B 0F 01 05 01 03 1C 01 10 01 10 0C 01 20 17 01 0A 01 0F 14 01 10 08090A 07

Ta'sirchan, chuqur kechinmali, gap ko’tara olmaydigan, ammo atrofdagi voqealarga unchalik e’tibor bermaydigan, o’zini to’htata oladigan harakatlar qiladigan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar melanxolik deb ataladi. www.arxiv.uz 01 14 0F 0802 0E05 01 0B

Flegmatik - senzitivligi sust, his-tuyg'usi kam o'zgaruvchan, shunda ko'ra bunday shaxsni kuklirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ko'ngilsiz hodisa havf-hatar haqidagi habarga hotirjamlik bilan rnunosabatda bo'ladi. www.arxiv.uz 01 02 0C12 0A07 12

Aslida odamlarni to’rtta tip buyicha taqsimlash mumkin emasligi tushunarli. Temperamentning turli-tumanligi to’risidagi masala fanda hali batafsil hal qilingan emas. Temperamentning nerv-fiziologik mexanizimini ilmiy asosda tushuntirib bergan kishi I. P. Pavlov bo’ldi. U o’z umrining ko’p qismini oliy nerv sistemasi faoliyatini o’rganishga bag’ishladi. Uning tadqiqotlari natijasida odamdagi individual farqlar asosida qo’zg’olish va tormozlanish o’rtasidagi vazminlik yotishi aniqlandi. Nerv sistemasi kuchi tipning eng muhim kursatkichdir. Nerv faoliyatining tipiorganizimning tabiiy xususiyatidir. U nasliydir, lekin butunlay o’zgarmas hisoblanmaydi, u rivojlanishda va ma'lum darajada atrofdagi sharoit, muhit ta'siri tufayli o’zgaradi. www.arxiv.uz 01 0203 0C100313100B 0F070C07 01 191609 0C100313100B 080405 0B070C0522070305060701 0C080A09 0101 23 01 23 041615 06070A

Temperament tiplarining kelib chiqishida, yuqorida aytganimizdek, irsiyat asosiy rol o ’ ynaydi. Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir hil bo ’ lgan bitta tuxumdan paydo bo ’ lgan (gomozigot) egizaklarning temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir hil bo ’ lmagan, ikkita tuxumdan paydo bo ’ lgan (geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak, bu narsa juda yaqqol ko ’ rinadi. Geterozigot egizaklarga qaraganda gomozigot egizaklar temperamentlari xususiyatlarining o ’ xshashlik darajasi shunchalik ortiqqi, temperamentning irsiyat yo ’ li bilan berilishi imkoniyati 85% ga tengdir. Garchi temperament tiplari, umuman olganda, irsiyatga bog ’ liq bo ’ lsada, temperamentning ayrim xususiyatlari hayot sharoitlari va tarbiyaga bog ’ liq holda ma'lum darajada o ’ zgaradi. Temperamentning ayrim xususiyatlarining hayot sharoitlari va tarbiyaga bog ’ liq holda o ’ zgarishini temperament tiplarining voyaga etishidan farqlash lozim. Temperament tipi unga hos bo ’ lgan barcha xarakterli xususiyatlari bilan birga, tug ’ ilish chogidan boshlab yoki ma'lum yoshda birdan paydo bo ’ lib qolmaydi. Nerv sistemasining voyaga etishidagi umumiy qonuniyatlari temperament tipining voyaga etishiga ham ta'sir qilib, izini qoldiradi. www.arxiv.uz 23 04 01 140A 01 100504 0F021D 01 10 1D0211 01 10 060808 01 100504 1D0211 01 03 09 1D0211 01 1D 0603 01 1006 07 27 01 10060D07 0C0E 01 1011 0F04 01 1006 01 20 07 23 0F04 01 10060D07 01 20 09 01 100504 1D04 01 06100611 140E11 01 10060C 09 1204

Ma'lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga hammasi nomoyon bo ’ lmaydi, balki yoshga qarab sekin-asta nerv sistemasining voyaga etishi bilan bog ’ liq holda namoyon bo ’ ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga yetishi deb ataymiz. Yoshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Masalan, hozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi samolyotda uchuvchi bo ’ lish nihoyatda kiyin yoki bunday kishilarga to ’ satdan paydo bo ’ ladigan avariya havfi o ’ z vaqtida reaktsiya qilishi lozim bo ’ lgan murakkab energo-sistemalarda ishlash og ’ irlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yo ’ l bilan tanlashni kasbga yo ’ naltirish deb ataladi. www.arxiv.uz 2C04 0A 01 10 09 01 10 01 10 13 07 01 10 1104 01 10 01 1104 1C 01 10 01 20 01 10 17 01 06 1D 01 10 14 01 0A

Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin qadar o ’ quvchilar tarbiyasi jarayonida ham hisobga olish zarur. Masalan, melanxolik o ’ quvchini harakatlari uchun keskin koyish uning ruhini tushurib yuboradi. O ’ ziga ishonmasligini yana orttirib yuboradi va o ’ z kuchiga shubha bilan qaray boshlaydi. Yuqoridagi usullarni sangvinikka nisbatan ishlatib bo ’ lmaydi. Chunki u boshidan kechirgan ko ’ ngilsiz voqealarni tez esdan chiqarib yuborishi va o ’ z kuchi, qobilyatlariga ortiqcha baho berishga moyildir, Salbiy bahoga nisbatan qattiqlik va talabchanlik unga ijobiy ta ’ sir ko ’ rsatishi mumkin. Temperament xususiyatini hisobga olgan holda huddi shunday individual munosabatda bo ’ lish mehnatni tashlil qilishda, sportchilarning mashqlarida va faoliyatnng boshqa turlarida ham bo ’ lishi mumkin va zarur. Nihoyat, faoliyat talablariga temperamentni moslashtirishning asosiy eng unversal yuli individual ish uslubining tarkib topishidir. Mehnat faoliyatidagi ayni bir vazifa va talablar har turli usullar va yullar bilan bir hil samarali amalga oshirilishi mumkin. Faoliyatning indvidual uslubi deganda biz mazkur odam uchun harakterli bo ’ lgan va samarali ishlashi uchun maqsadga muvofik bo ’ lgan harakatlar va yullarning individual sistemasini tushunamiz. Faoliyatning indvidual uslubi odamda o ’ z- o ’ zidan, stixiyali ravishda paydo bo ’ lmaydi. U ta'lim va tarbiya jarayonida tarkib topadi. Individual uslub tarkib topishining birinchi ko ’ rtaklari bog ’ cha yoshidagi katta bolalarda o ’ yin xarakteridagi amaliy masalalarni yechishdayoq ko ’ rina boshlaydi. www.arxiv.uz 23 01 0D021318 22 01 0D0213 12 01 20 06 01 20 0C 07 01 01 10 0C 01 0A0506 0E 01 20 0A 01 11 01 03 23 17 01 10 13 01 10 1B 04 15 12 16 01 10 02 01 10 11 01 20 0E 01 20 01 10 0F 01 03 0C 01 18 01 1406 14 01 03

Faoliyatning indvidual uslubini tarbiyalash ishlari asoslanadigan qator alohida psixologik va pedagogik printsiplar mavjuddir. Ta'lim va tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri shundan iboratki, indvidual uslubni tarkib toptirish yo ’ li bilan odamning temperamentini faoliyatning ob'ektiv talablariga yaxshilab moslashtirishdan iboratdir. Tevarak-atrofimizdagi hayot faktlari va hodisalarga bir hil odamlar tez va yengillik bilan, bir hillari shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq bo ’ ladilar, yana bir hillari keskin g ’ ayratli, ayrimlari esa bir hil maromda va mulohazali bo ’ ladilar. Temperament va xarakter odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon bo ’ ladigan individni xususiyatlardir. Temperament lotincha "aralashma' yoki qismlarning nisbati degan ma'noni temperament shaxsning hissiy qo ’ zg ’ aluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan sifatlanadigan individual xususiyatlar yig ’ indisi. Temperament inson faoliyatida uning asab tizimi tipining namoyon bo ’ lishi. Temperament his-tuyg ’ ularning paydo bo ’ lish tezligi va kuchida hamla kishining umumiy harakatchanligida namoyon bo ’ ladigan individual-psixologik xususiyatlarining majmuidir. Temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlarning asosiya belgilari: 1) temperamentning ayni bir hil xususiyatlari, huddi bir odamning o ’ zida faoliyatning har hil turlarida va har turli maqsadlarda namoyon bo ’ ladi; 2) temperamentning xususiyatlari odam hayotining butun davomida va ma'lum bir qismida barqaror va o ’ zgarmasdir; 3) mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy birlashgan bo ’ lmay, balki bir-biri bilan qonuniy bog ’ langan bo ’ lib, bu xususiyatlar temperament tiplarini ifodalovchi muhim tuzilmani hosil qiladi. Temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati tezligini belgilovchi psixikaning barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda, motivlarda va maqsadlarda nisbatan o ’ zgarmaydi, hamda temperament tipini ifodalovchi tuzilmani tashlil qiladi. www.arxiv.uz 30 1C03 0F 01 10 17 23 11 01 10 05 01 0414 01 10 23 01 10 1D0211 11 01 2005 01 0410 1D0211 01 06 01 10 23 01 02 01 10 120403 01 10 23 3526 01 20 120403 01 10 3726 0E 01 2005 3826 01 10 0C0410 01 10 01 10 0F 23 0C0403 17 0A 20050403 0F 0B

1. Senzitivlik. (lotincha-sensus, sezish, huz qilish) Insonda bironta psixik reaksiyani hosil qlish uchun zarur o'ta kuchsiz sezgilarning paydo bo'lishi uchun kerak qo'zg'ovchining ozgina kuchi, ehtiyojlar qondirrnasligining sezilar-sezilmas darajasi mujjassamlashadi: 2.Reakiivlik. Aynan bir hil kuch bilan tasir etuvchi tashqi va ichki ta'surolarga shaxs qanday kuch bilan emotsional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivning yorqin ro'yohga chiqishi - emotsionallik, ta'sirlanuvchanlikning ifodalanishidir. 3.Faollik. Tnson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir ko'rsatishi va maqsadlarini amalga oshirishda obektiv hamda subektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab fikr yuritiladi. www.arxiv.uz 01 02 0A 04 13 12 13 0E 0F 10 23 0F 17 17 0F 0F 12 26 07 06 250C

4.Reaktivlik bilan faollikning o'zaro munoxahati. Bunda odamning faoliyati ko'p jihatdan nimaga bog'Iikligiga qarab, masalan, tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, favqulotda holatda) yoki maqsadiarga, ezgu niyatlarga, hohish-intiluvchilarga ko'ra fikr bildirish nazardatutiladi. 5.Reaksiya tempi. Psixik reaksiyalar va jarayonlaming kechish tezligiga, binobarin harakat tezligiga, nutq suratida, farosatlilikga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. www.arxiv.uz

6.Harakatlaming silliqligi va unda qaraina-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik), shaxsning o'zgamvchan tashqi ta'surotlariga qanchalik yengillik va chaqqon muvofiqlashuviga, shuningdek, uning hatti- harakatlari qanchalik sust va qotib qolganligiga baho berishdan iboratdir. 7.Ekstravertlik va intravertlik. Shaxsning faoliyati va reaksiyasi ko'p jihatdan nimalarga bog'liqligiga, chunonchi favqulotdagi, tashqi ta'sirotlarga (ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarga tassawurlarga, o'tmish hamda kelajak bilan uyg'unlashgan mulohazalarga (intravertlik) taaluqlidir. www.arxiv.uz

Sangvinik - juda faol, har bir narsaga ham qattiq kulaveradi; yolg'on dahllarga jahli chiqadi. Atrofdagi narsalar, ma'ruzalar diqqatini tez jalb etadi. Imo-ishoralarni ko'p ishlatadi, chehrasiga qarab kayfiyatini aniqlab olish qiyin emas. Juda sezgir bo'lishiga qaramay kuchsiz ta'sirni (qo'zg'atuvchilar) seza olmaydi, serg'ayrat, ishchan, toliqmas. Faollik bilan reaktivlik munosabati muvozanatda, intizomli, o'zini tiya biladi, boshqara oladi. Hatti-harakati jo'shqin, nutq surati tez, yangilikni tez payqaydi, aql-idroki tiyrak, topqir, qiziqishlari, kayfiyati, intilishlari o'zgaruvchan. Ko'nikma va malakalami tez egallaydi. Ko'ngli ochiq, dilkash, muloqatda tez kirishadi. Fantaziyasi yuksak darajada rivojlangan: tashqi ta'sirlarga hozir javob. Xolerik - sust senzitivlik xususiyatiga ega. Juda faol va reaktiv. Ko'pincha reaktivligi faollikdan ustun keladi. Betoqat, serg'ayrat, tinimsiz. Sangvinikka qaraganda silliqroq, lekin ko'proq qotib qolgan. Qiziqishlari, iutilishlari barqaror, xatti-liarakatlarida qatiiylik mavjud. Biroq diqqatni bir joyga to'plashda qiynaladi. Nutq surati tez va hakazo. www.arxiv.uz

Flegmatik - senzitivligi sust, his-tuyg'usi kam o'zgaruvchan, shunda ko'ra bunday shaxsni kuklirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ko'ngilsiz hodisa havf-hatar haqidagi habarga hotirjamlik bilan rnunosabatda bo'ladi. Vazmin, kam-harakat, imo- ishorasi, mimikasi ko'zga yaqqol tashlanmaydi, lekin serg'ayrat, ishchan, faol, chidamli, matonatli. Nutq va harakat surati sust. Faoliyati kamroq. Diqqatni toplashi osoyishta. Diqqatni ko'chirishi qiiyin. Intravertlashgan, kamgap, ichimdan top, yangilikni qabul qilishi qiyin. Tashqi ta'sirotlarga sustlik bilan javob beradi. Melanxolik - sentizivligi yuksak, tortinchoq, gayratsiz, arazchan, hafaqon. Jimgina yig'laydi, kam kuladi. Qatiiyligi va mustaqilligi zaif. Tez toladi, diqqat beqaror. His-tuygusi sust o'zgaradi. Rigid, interavertlashgan. www.arxiv.uz

I.P.Pavlov temperament xususiyatlarini belgilab beruvchi 3 oliy nerv tizimi hoxsalarini ajratgan; 1. Kuch: nerv tizimining kuehli qo'zgatuvchilar tasiriga bardoshi, shunga ko'ra odamlardagi chidam kabi sifatlar va ularga teskari sifatlarning namoyon bo'lishi. 2. Muvozanatlashganlik: asabdagi tormozlanish va qo'zgalishning o'zaro mutanosibligi yoki o'zini tuta bilishi bosiqlik kabi sifatlarning namoyon bo'lishi: 3. Harakatchanlik: yani qo'zgalish va tormozlanish jarayonidagi o'zaro almashinish jarayonning tezligi va harakatchanligi ma'nosida. I.P.Pavlov kuchsiz tipdagi vaztninlik va harakatchanlikni xisobga olmagan chunki bu xususiyatlar kamdan kam xollarda namoyon bo'ladi. www.arxiv.uz 14 1B 0B 1E 1F 16 0E02 1B 0B 21 220C 0B 16 0B 23 24 25 25 14 1E 0618 1B

Sangvinik Kuchli muvozanatli harakaychan Xolerik Kuchli muvozanatli bexalovat Flegmatik Kuchli muvozanatli kam harakat Melanxolig Kuchsiz (sezgir ziyrak) Oliy nerv faoliyatning 4 asosiy tipi farqlangan. l. Kuchli muvozanatli va tez (jonli) 2. Kuchli muvozanatsiz (bexalovat) 3. Kuchli muvozanatli va sekin (osoyishta) 4. Kuchsiz tip. www.arxiv.uz 2A 1F 06 12 36 1F 06 19 3104 1F 06 0A 01 1F 0E 23 11 23 29

O'xshashlar

Ijtimoiy ustanovka

Ekspreental psiologiyada metodlar

Motivatsiya psixodiagnostikasi

Motivatsiyaning o’rganishning asosiy yondashuvlari

Shaxs ijtimoiy munosabatlar tizimida. Muomala