Psixologik metodlar - Psixologiya - Slaydlar

Psixologik metodlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5930.408203125 KB

Ko'chirib olish

REJA: 1. Psixologiyaning asosiy metodlari. 2. Kuzatish metodi. 3. So’rov metodi. 4. Test metodi. 5. Psixologik tajriba metodi. 6. Modellashtirish metodi.

Psixologiyaning asosiy metodlari Aniq izlanish predmetiga ega bo’lgan har qanday fan o’sha predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to’plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Fanning salohiyati va obro’si ham birinchi navbatda o’sha metodlar yordamida to’plangan ma’lumotlarning ishonchliligi va validliligiga bog’liq bo’ladi. Bu fikrlar bevosita psixologiyaga ham aloqador bo’lib, metodlar masalasi bu fanda juda katta ahamiyatga molik masala sifatida qaraladi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, psixik hodisalarni bevosita qo’l bilan ushlab, ko’z bilan ilg’ab, quloq bilan sezish qiyin. Lekin juda ko’plab fanlar bilan faol hamkorlik shunga olib kelganki, psixologiyaning har bir tarmog’i o’z vazifalarini yechish va ma’lumotlarga ega bo’lish uchun ko’plab metodlarni sinovlardan o’tkazib, eng ishonchli va mukammallarini saqlab qolgan. Matematik statistika va ehtimollar nazariyasining psixologiya sohasida qo’llanilishi va unda erishilgan muvaffaqiyatlar avvalo har bir metodning ishonchlilik darajasini aniqlash, qolaversa, to’plangan ma’lumotlarning qay darajada asosli va valid ekanligini isbotlashga yordam beradi. Jadvalda keltirilgan metodlar yordamida tadqiqotchi yoki qiziqkan shaxs u yoki bu psixik jarayon, holat yoki shaxs xususiyatlari to’g’risida birlamchi ma’lumotlar to’playdi, to’plangan ma’lumot yana tahlil qilinadi va maxsus tarzda ishlatilishi mumkin. Psixologiya fanida inson psixikasini tadqiqot qilish metodlarining turlicha tasnifi mavjud. B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rtta guruhga ajratib bergan. Bu to’rtta guruh metodlar M.Ulug’bek nomli O’zbekiston Milliy Universiteti, Nizomiy nomli Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti, Farg’ona Davlat Universiteti kabi psixolog mutaxassis tayyorlaydigan oliygohlarda mufassal o’rganiladi. Biz mazkur mavzuimizda har bir insonning o’zini va atrofidagilarni bilib olishiga imkon beradigan, murakkab bo’lmagan, qo’llash shartlari sharoitga mos bo’lgan va umum qabul qilingan metodlarni keltirdik.

Ishonchlilik.

Asosiy metodlar Asosiy metodlarning variantlari Kuzatish metodi Tashqi (ob’ektiv kuzatish) Ichki (sub’ektiv, o’z-o’zini kuzatish) Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan Guruh ichida kuzatish Guruh tashqarisida kuzatish So`roq metodi Og’zaki so’roq Yozma so’roq Erkin so’roq (suhbat) Standartlashtirilgan so’roq Testlar metodi Test – so’rov Test - topshiriq Proyektiv test Sotsiometrik test Modellashtirish Matematik modellashtirish Mantiqiy modellashtirish Texnik modellashtirish Kibernetik modellashtirishIjtimoiy psixologiyaning asosiy metodlari

Kuzatish metodi Kuzatish metodi tabiiy metodlar jumlasiga kiradi.  O’z - o’zini kuzatish esa odam o’zida kechayotgan biror o’zgarish yoki hodisani o’zi o’rganish maqsadida ma’lumotlar to’plash va qayd etish usulidir.  Erkin kuzatuv ko’pincha biror ijtimoiy hodisa yoki jarayonni o’rganish maqsad qilib qo’yilganda qo’llaniladi.  Tashqi kuzatuv mohiyatan kuzatiluvchi xulq - atvorini bevosita tashqaridan turib, kuzatish orqali ma’lumotlar to’plash usulidir. Masalan, bayram arafasida aholining qayfiyatini bilish maqsadida kuzatuv tashkil qilinsa, oldindan maxsus reja yoki dastur bo’lmaydi, kuzatuv obyekti ham qat’iy bo’lishi shart emas. Yoki dars jarayonida bolalarning u yoki bu mavzu yuzasidan umumiy munosabatlarini bilish uchun ham ba’zan erkin kuzatish tashkil etilishi mumkin. Standartlashtirilgan kuzatuv esa, buning aksi bo’lib, nimani, qachon, kim va kimni kuzatish qat’iy belgilab olinadi va maxsus dastur doirasidan chiqmasdan, kuzatuv olib boriladi. Ijtimoiy hamda pedagogik psixologiyada guruhiy jarayonlarning shaxs xulq - atvoriga ta’sirini o’rganish maqsadida bevosita ichkaridan kuzatuv tashkil qilinadi, bunda kuzatuvchi shaxs o’sha guruh yoki oila hayotiga tabiiy ravishda qo’shiladi va zimdan kuzatish ishlarini olib boradi. Bu bir qarashda kontrrazvedkachilarning faoliyatini ham eslatadi. Shu yo’l bilan olingan ma’lumotlar bir tomondan tabiiyligi va mufassalligi bilan qimmatli bo’lsa, ikkinchi tomondan, agar kuzatuvchida konformizm xislati kuchli bo’lsa, o’zi ham guruh hayotiga juda kirishib ketib, undagi ayrim hodisalarni subyektiv ravishda qayd etadigan bo’lib qolishi ham mumkin. Guruhiy fenomenlarni tashqaridan kuzatish buning aksi - ya’ni kuzatuvchi guruhga yoki kuzatilayotgan jarayonga nisbatan chetda bo’ladi va faqat bevosita ko’zi bilan ko’rgan va eshitganlari asosida xulosalar chiqaradi. Umuman, kuzatish metodining ijtimoiy hayot, professional ko’rsatkichlarni qayd qilishda so’zsiz afzalliklari bor, lekin shu bilan birga kuzatuvchining professional mahorati, kuzatuvchanligi, sabr - qanoatiga bog’liq bo’lgan jihatlar, yana to’plangan ma’lumotlarni subyektiv ravishda tahlil qilish xavfi bo’lgani uchun ham biroz noqulayliklari ham bor, shuning uchun ham u boshqa metodlar bilan birgalikda ishlatiladi.

So’rov m etodi So’rov m etodi psixologiyaning barcha tarm oqlarida birlam chi m a’lum otlar to’plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi. U nda tekshiriluvchi tekshiruvchi tom onidan qo’yilgan qator savollarga m uxtasar javob qaytarishi kerak bo’ladi. A gar m abodo uning professional m ahorati yoki tajribasi bunga yetarli bo’lm asa, so’rov o’z natijalarini berm asligi m um kin. Lekin  So’rov m etodi psixologiyaning barcha tarm oqlarida birlam chi m a’lum otlar to’plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi m ahoratli so’rovchi ushbu m etod yordam ida inson ruhiy kechinm alariga aloqador bo’lgan noyob m a’lum otlarni to’plash im koniga ega bo’ladi.

So`rov metodlari . Bular suhbat, intervyu, anketa metodlaridir. Ushbu metodlar ijtimoiy psixologiyada keng qo’llaniladigan metodlar qatoriga kiradi.

Ps i x o l o g i k t e s t l a r. Testlar psixologiyaning maxsus usulidir. Ular qisqa sinov usuli bo`lib, u yoki bu ijtimoiy psixologik hodsa qisqa muddat ichida bir texnik vosita sifatida uning yordamida tekshiriladi. Testlar asrimizning boshida kashf qilingan bo`lib, ular 20-30 yillarga hayotga, amaliyotga shunchalik shiddat bilan kirib keladiki, natijada maxsus soha-psixometrika kirib keldiki, natijada maxsus soxa- psixometrika yuzaga keldi.

1. Shaxs xususiyatlarini tekshiruvchi testlar. 2. Muloqot sistemasidagi o’rnini aniqlash. 3. Aqliy sifatlarini tekshiruvchi testlar. Testlarni qo`llashni qulaylik tomoni shundaki bir test yordamida ma’lum ob’ektning u yoki bu xususiyatini bir necha marta takror-takror sinab ko`rish mumkin. Lekin ularni umumiy deb bo`lmaydi., chunki u yoki bu test muayyan turdagi ob’ektda sinalgan bo`lsa, uni shunga o`xshash ob’ektlardagina qo`lash mumkin. Xolos, qolaversa undan olingan ma’lumotlar nisbiy xususiyat kasb etadi.

Psixologik tajriba yoki eksperiment metodi Ushbu metod turli yoshdagi (chaqaloqlik, bolalik, o’quvchilik, o’spirinlik, yetuklik, keksalik) odamlar psixikasini chu-qurroq, aniqroq tadqiq qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masa-lalarni hal qilishda qo’llaniladi. Metodning ilmiy asosi 1910 yilda F.Lazurskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Tabiiy sha-roitda inson psixikasini o’rganishda sinaluvchilar esperimentdan bexabar bo’lishi, tadqiqot dasturi shart-sharoit bilan muvofiqlashtirilishi hamda kundalik hayot tarzidan chetga og’ishlar bo’lmasiligi lozimdir. Laboratoriya (klini-ka) metodi ko’pincha individual (goho guruh va jamoa) shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik as-boblar, yo’l-yo’riqlar, tavsiyalar, ko’rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o’zga-rishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (dispoleylar), qurilmalar, moslama va ji-hozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, holatlar, funksiyalar, vujudga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o’lchashda qo’llannadi. Ko’pincha detektorlar, elektron va radio o’lchagichlar, sekundomer, refleksometr, xronorefleksometr, lyuksmetr, anomaloskop, tahistoskop, audiometr, esteziometr, elektromiogramma, elektro-ensefalogramma kabilardan foydalaniladi.  Eksperiment metodi - ko’pincha odamlar psixikasini chuqurroq, aniqroq tadqiq qilish metodlari ichida eng muhi- mi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy tushunchalarni shakllantirish, nutq o’sishini tekshirish, fav- quloddagi holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish, bilish jarayonlari, shaxsning his tuyg’ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o’rganiladi. Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkurning xususiyatlari, emosional hamda irodaviy va aqliy zo’riqish singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. Ko’pincha laboratoriya sharoitida ki-shilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chi-qish, shovqin ko’tarish)ning modellari yaratiladi. Asboblarning ko’rsatishi bo’yicha o’zgarishlar, rivojlanish dinami-kasi, jismoniy va aqliy toliqish, hissiy-irodaviy, asabiy zo’riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo’layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi.

Laboratoriya eksperimenti odatda maxsus sharoitlarda, alohida xonalarda, zarur asbob-uskunalar yordamida o’tkaziladi. Xorijda birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy-psixologik hodisalar va jarayonlarning namoyon bo’lishini aniqlashni G.Olport, V.Mede, Mayer, K.Levin va boshqalar o’rgangan bo’lsa, Rossiyada V.Bextirov faoliyat yuritgan. Keyinchalik B.Ananyev, Ye.Kuzmin, V.Merlin, V.Myasishyev, L.Umanskiylar tomonidan bu metodning yangi qirralari ishlab chiqildi va psixodiagnostikada apparatura uslubi keng qo’llanila boshlandi. R.Eshbi tomonidan kashf qilinib, F.Gorbov tomonidan takomillashtirilgan gomeostat metodi, L.Umanskiy tomonidan yaratilgan guruh uchun integratorlar paydo bo’ladi. Buning uchun eksperiment material tekshiruvchi tomonidan sinchkovlik bilan tanlanishi, obyektiv tarzda har xil holat va vaziyatlar yaratilishi, sinaluvchi yoshiga, aql-idrokigsha, xarakter xususiyatiga, his- tuyg’usiga, qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko’nikma va malakasiga e’tibor berilishi lozim. Psixologik eksperimentning mohiyati shundaki, unda ataylab shunday sun’iy bir vaziyat shakllantiriladi va tashkil etiladiki, aynan shu vaziyatda qiziqtirayotgan psixik jarayon yoki hodisa ajratiladi, o’rganiladi, ta’sir ko’rsatiladi va baholanadi. Agar tabiiy eksperiment o’sha qiziqtirayotgan fenomen tekshiriluvchi uchun tabiiy hisoblangan sharoitlarda (masalan, mehnat jarayonida, kaniqulda yozgi lagerda, lisey auditoriyasida va shunga o’xshash) maqsadli tashkil etilib, o’rganilsa, laboratoriya eksperimenti maxsus joylarda, maxsus asbob - uskunalar vositasida ataylab o’rganiladi. Masalan, diqqatingizning xususiyatlarini bilish kerak bo’lsa, psixologiya laboratoriyasida maxsus taxistoskop deb atalgan moslama yordamida yoki «Landolt halqachalari» deb nomlangan jadvallar yordamida o’rganish mumkin bo’ladi. Hattoki, ijtimoiy munosabatlar borasida ham o’zaro hamjihatlik, liderlik va konformlilik hodisalarini tekshirish uchun gruppaviy integratorlar va gomeostat deb nomlanuvchi moslamalar yaratilgan va ular yordamida guruhdagi turli xil hodisalar o’lchangan.

Modellashtirish metodi Bunda o’sha hodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari modellashtirilib, o’sha model asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o’rganiladi va xulosalar chiqariladi. Modellar texnik, mantiqiy, matematik yoki kibernetik bo’lishi mumkin. matematik texnik mantiqiy kibernetik tarzida bo’lishi mumkin. Hozir ko’pgina murakkab shaxs xususiyatlari ham programmalashtirilgan bo’lib, ular algoritmlar asosda qisqa fursatda ko’pgina sifatlarni ko’plab parametrlar nuqtai nazaridan hisoblab natijalarni umumlashtirishga imkon bermoqda. Ko’pincha matematik o’yinlar g’oyasi odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar sohasini o’rganishda ham qo’llanilmoqda. Ma’lum bo’lishicha, odamning fikrlash operasiyalari bilan EXM larning ishlash prinsiplari o’rtasida ma’lum uyg’unlik bor ekan, bu esa murakkab psixik jarayonlarni modellashtirish orqali inson aqlu - zakovati chegarasini yanada kengaytirish istiqbolini beradi.  Mantiqiy modellar yordamida ko’pincha inson aqli va tafakkuri jarayonlari va qonunlarini hisoblash mashinalari ish prinsiplari bilan qiyoslash orqali tuzilgan g’oyalar va simvollar ishlatiladi.  Modellashtirish metodi kuzatish, so’roq, eksperiment yoki boshqa usullar yordamida o’rganilayotgan hodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda qo’llaniladi.  Matematik model asosida o’rganilgan hodisaga mashhur tadqiqotchilar Veber-Fexnerlarning sezgirlikning quyi va yuqori chegarasini aniqlashga qaratilgan matematik formulasi va shu asosda to’plangan ma’lumotlar tahlilini misol qilish mumkin. Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida tarmoqlarining o’ziga xos metodlari bor. Bu borada xorij, Rossiya va o’zbek psixologlari modifikasiyalashgan va modifikasiyalashmagan metodlarni taklif etadilar. Psixologiyada qo’llaniladigan metodlarni qo’llash shartlarini o’rganish va qo’llay olish uchun D.Burlachukning “Psixodiagnostika”, R.Nemovning “Psixologiya” (3-kitob), E.G’.G’oziyevning “Psixologiya” (2 jildli) kitoblarini tavsiya etamiz.

Qisqacha xulosalar: Psixologiya fanining eng muhim metodlari: kuzatish, test, so’rov, tajriba, modellashtirish bo’lib, bu metodlar orqali shaxsning turli vaziyatlarda xulqini diagnostika qilish mumkin. Hozirgi kunda psixologiya fanida tadbiqiy va amaliy sohalari hamda psixologiyaning maxsus tarmoqlaridan - yosh va pedagogik psixologiya, ijtimoiy psixologiya, iqtisodiy psixologiya, yuridik psixologiya, sanoat va ishlab chiqarish psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, psixodiagnostika va differensial psixologiyalar mavjud bo’lib, ular ijtimoiy hayotning barcha sohalarida keng qo’llanilib kelmoqda.

Adabiyotlar: 1. Andireyeva G.M. Aktualnыe problemы sotsialnoy psixologii. M. 1998. 2. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya M, 1980. 3. Karimova V.M., Akramova F. Psixologiya T 2000. 4. Karimova V.M Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot.T1999 5. Mayers D. Sotsialnaya psixologiya, Sankt-Peterburg, 1997. 6. Metodi sotsialnoy psixologii. ye.E.Kuzmin tarx, L1997 7.Sokolova ye.T. Proyektivnыe metodы issledovaniya lichnosti. M,1980 8.Sotsialnaya psixologiya. A.V.Petrovskiy tarx. M,1987.

O'xshashlar

Ekspreental psiologiyada metodlar

Ekspremental psixologiyada metodlar

Psixik jarayonlar eksperimental psixologiyada metodlar

Shaxsning individual psixologik xususiyatlari

Servis faoliyatining psixologik jihatlari