Психологияда математик методларнинг қўлланилиши тарихи - Psixologiya - Slaydlar

Психологияда математик методларнинг қўлланилиши тарихи

Yuklangan vaqt:

26.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.919921875 KB

Ko'chirib olish

Психологияда математик методларнинг қўлланилиши тарихи

Режа  Психологияда ўлчов анъаналарининг тарихи.  Фалсафий, психологик ва педагогик фанларда миқдор ва сифат даражалари.  Педагогик ва психологик фанларда миқдордан сифатга ўзаро ўтиш.  Замонавий психологияда ва фанларда ўлчовлар.

Психологияда ўлчов анъаналарининг тарихи.  Кўп йиллар давомида математика фани кўпгина табиий фанлар учун зарур деб ҳисобланган, асосан физика фанининг. Ижтимоий ва гуманитар кўрсаткичлар табиий фанлардан фарқланган. Уларни қандай фарқланишини аниқлаш зарурдир. Принципиал ва реал имкониятлар ва имконсизликларни методлар орқали таҳлил қилишни фаврқларини аниқлаш зарурати мавжуд.  XIX аср охири ХХ аср бошларида психологик фанлар фалсафий ва табиий фанлар йўналишлари ўртасида иккиланган. Бу ҳолатларга маълум бир сабабалар бор эди.

Психологияда ўлчов анъаналарининг тарихи.  Биринчидан, файласуф олимлар ва табиий фанларнинг олимлари ўртасидаги ижтимоий фарқлар, илмий рақобатда бир соҳадан иккинчисига ўта оладиган олимлар ютуқли даражада ҳисобланишган (Бен, Коллинз, 2002).  Иккинчидан, математиклар учун психология тушунчаларни абстрактлаштирилгани учун одатий ҳисобланилган, физиологлар ва рефлексологларни психологиядаги умумий тадқиқотлар қизиқтирган (хатти-ҳаракат реакциялари, инсон шахсининг механизмлари); гуманитарлар эса психологик фанлар орқали фалсафий билимларни янги ғоялар орқали талқин қилиш мумкин деган тушунчаларни кўрсатганлар.

Психологияда ўлчов анъаналарининг тарихи.  Москва психологик жамиятининг аъзолари ўртасида табиий тадқиқотчилар, файласуфлар, математиклар, тарихчилар, ҳуқуқшунослар, врачлар ва педагоглар бор эди. Турли хил фан сохаларнинг вакилларини мавжудлиги баъзи вақтларда мунозараларга сабаб бўлар эди. Бир куни шу жамиятнинг мажлисида математик Н.Бугеев ҳайвонларнинг интеллекти ҳақидаги маърузани бекор қилади, чунки на маърузачининг ўзи ва на қатнашчилар интеллект тушунчасини таърифлаб бера олмаганлар. Бундай мунозаралар психологик фанлар учун ҳам қатнашчилар учун ҳам фойдали ҳисобланган.

Фалсафий, психологик ва педагогик фанларда миқдор ва сифат даражалари.  Психологларнинг математик методларга ёндошуви ва математикларнинг психологик билимларга бўлган қизиқишлари психологик муаммоларнинг ечимини математик йўллар билан топиш анча йиллар олдин ишлатилган. Бир неча маротаба психологияни нормал экспериментал фан сифатида талқин қилиш ҳолати бўлган. Психологияни ишлаб чиққан олимлар ўзларида физика ўхшаш ўлчовларни бўлиши хоҳлашган. 1882 йилда И.Ф.Гербарт Лондондаги қироллик академиясида «Психология фанида математик методларни қўллашнинг зарурати» мавзусида маъруза билан чиқди. Бу маърузада умумий методологик ҳолатлардан ташқари, математик методларни психологиядаги зарурати ҳақида ҳам сўз юритилган, муаллиф томонидан Мен концепциясининг математик моделлари тавсия қилинган. Гербартнинг шогирди М.Ф.Дробиш 1850 йилда «Математик психологиянинг ўрганиш асослари» номли китобини нашр қилдирди.

Фалсафий, психологик ва педагогик фанларда миқдор ва сифат даражалари.  Биринчи математик психологиялар психофизика соҳасида ишлатилган (Г.Фехнер, В.Вундт, Ф.Гальтон) бу материалларда ўлчовлар орасидаги қўзғалувчилар ўртасидаги фарқлар (объектив стимуллар), ўзгарувчан реакцияларнинг фарқларини ўрганган (субъектив сезгилар), психометрикада ҳам математик статистика қўлланилган (Ф.Гальтон, К.Пирсон, Ч.Спирмен, Л.Терстоун), бунда психодиагностик кўрсаткичларни таҳлил усули орқали ўрганилган, тестларни факторли таҳлил орқали тузишни ўрганишган.  Психологияда биринчи тадқиқотчи сифатида Ф.Гальтонни санаб ўтишимиз мумкин (1914). У биринчи бўлиб биология ва психологияда статистик таҳлилни ишлатган. Психологияга тест ва саволномаларни таҳлилини киритган (тест сўзини ҳам), тадқиқотнинг эгизак усулини яратган. У томонидан сенсор реакцияларни ўлчаш асбоби яратилган. 1888 йилда Гальтон томонидан Лондон академиясида «Корреляция ва уни ўлчаш, антрометрик кўрсаткичнинг авзалликлари» мавзусида маъруза қилди.

Фалсафий, психологик ва педагогик фанларда миқдор ва сифат даражалари.  Гальтоннинг ғоясини унинг шогирди К.Пирсон давом эттирди у ўзгарувчанлик ўртасидаги ўзаро алоқаларни формула ёрдамида кўрсатиб берди (корреляция коэффициенти). Пирсоннинг диққат эътибори дискрет ва тўхтамайдиган муаммолар таҳлилига қаратилди, булар психологлар учун долзарб муаммолардан бири ҳисобланилган. Пирсон ўзининг ғоялари ва ютуқларини «Эволюция назариясига математик таъсир» номли китобида келтириб ўтган. Г. Фехнер томонидан психофизика қонуни психологиянинг ҳамма соҳаларида қўлланила бошланди. XIX асрнинг охирида В.Вундт сезгиларнинг уч ўлчамли модели устида иш олиб борди.

Педагогик ва психологик фанларда миқдордан сифатга ўзаро ўтиш  ХХ аср ўрталарида психологияга математик ғояларнинг кириб келиши кўпайди, бунга фан техника тараққаиётининг равнақи сабаб бўлди. Бу даврга келиб математик психология фан сифатида ўрганила бошланди. У психологик фанларнинг бир қисми сифатида тан олинди, бунинг тасдиғи сифатида Америкада психологларнинг ассосациясида психометрик ассосацияни тузилишини кўрсатишимиз мумкин, улар психологик тадқиқотларда математик ўлчамларни ҳисоблар эдилар. Уларнинг тадқиқотларида нейрон тўрлари, ўзгаришлар назарияси, ўйинлар назарияси киритилган эди.

Педагогик ва психологик фанларда миқдордан сифатга ўзаро ўтиш  90 йилнинг охирларида қуйидаги ҳолатлар кузатилган:  Илмий жиҳатдан айтиб ўтилган жамиятлар бир бири билан ҳамкорлик фаолиятини амалга оширганлар.  Амалий илмий жамият халқаро бўлгани билан ҳамма соҳада америкалик психологлар лидер бўлганлар.  Америкалик психологлар психология фанида математик аппаратни ишлатиш тарафдорлари бўлишган, бу ҳолат Ж.Келлининг маърузасида ўз ифодасини топган. Ўзининг маърузасида муаллиф индивидга хос бўлган ўлчаш, таққослаш, баҳолаш ҳолатини келтирган. Бу нуқтаи назардан эса психологик тадқиқотларда математик усуллардан фойдаланиш зарурати мавжудлигини кўрсатади.

Педагогик ва психологик фанларда миқдордан сифатга ўзаро ўтиш  Совет Иттифоқитда ҳам математик статистика қўллана бошланди. Буни Б.Ф.Ломов, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьевларнинг ишларида ҳам кузатишимиз мумкин. Кўп ўлчамли статистик методни тарқалишида Б.М.Теплов ва В.Д.Небилицинларнинг ҳиссаси катта. Собиқ СССРнинг ҳар йилги конференцияларида математик психологияга бағишланган махсус секциялар ташкил қилинган. Россия фанлар академиясининг психологик институтида В.Ю.Крилов бошчилигида математик психология лабороторияси тузилган.

Замонавий психологияда ва фанларда ўлчовлар  Шуни таъкидлаш керакки, математик психологиянинг ривожланиши бўйича совет психологияси орқада қолаётган эди. Бунга иккита сабабни кўрсатиш мумкин.  Биринчидан, математика фанининг амалий аҳамиятини етарлича англанмаганлиги, илмий математика ривожланган, ҳар бир соҳа вакиллари математикани ўзларининг эҳтиёжларига кўра ўзлаштиришганидир.  1933 йилда А.Н.Колмогровани эҳтимоллар назарияси бўйича илмий иши чоп қилинди. Бу асар биринчи бўлиб рус тилида 1936 йилда нашр қилинган.

Замонавий психологияда ва фанларда ўлчовлар  Иккинчидан, 40 йилларнинг охири 50 йилларнинг бошларида фандаги формализм натижасида таҳлил қилинмаган ва ҳар қандай ҳолатларга шубҳа билан қаралган. Ғарбда ишлатилган статистик усуллар совет психологиясига қийинчилик билан кириб келган, бунда рус олими Б.М.Тепловнинг, В.Д.Небилицин, Б.Г. Ананьевларнинг ҳиссаси каттадир. Улар ўзларининг мавқеларидан фойдаланиб совет психологиясига математик усулларни тадбиқ қилганлар.  Психологияда математик моделларнинг И.Гербарт, К.Халл, В.Лефевр, Ю.Кулларнинг кўринишлари мавжуд.

Замонавий психологияда ва фанларда ўлчовлар  Агар биз физика нисбатан математика фанини ривожланишини ва психологияга нисбатан метематика фанини ривожланиши таҳлил қиладиган бўлсак психология фанининг орқада қолганини кузатишимиз мумкин. математика ва физика паралел равишда бир бирига ҳамоҳанг тарзда ривожланган. Янги математик структуралар ҳозирга қадар физикада ҳам ишлатилиб келинмоқда.  Психология эса кейинроқ ривожланган. Шундан келиб чиққан ҳолда бир савол пайдо бўлади психология математиканинг олдига янги вазифаларни қўя оладими, мавжуд бўлган методларни ўзгартириш мумкинми?  Шуни таъкидлаш лозимки, психологияда математик усулларни қўллай билиш ва ундан самарали фойдаланишнинг ўзи ҳам психолог мутахассислар учун алоҳида қимматга эгадир.

O'xshashlar

Психологияда шахсни ўрганишлар назарияси

Ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarning metodologiyasi va metodlari

Шахс мотивацияси экспериментал психологияда тадқиқ этиш

Психологик мактабларнинг юзага келиши тарихи

Ijtimoiy psixologiyaning asosiy zamonaviy yo’nalishlari