O‘smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. O‘smirlik davridagi psixologik muammolar - Psixologiya - Slaydlar

O‘smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. O‘smirlik davridagi psixologik muammolar

Yuklangan vaqt:

07.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.7705078125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O‘smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. O‘smirlik davridagi psixologik muammolar Reja: 1. O‘smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi (o‘smirlikda jismoniy o‘sish xususiyatlari, jinsiy yetilish jarayoni, uning psixik rivojlanishga ta’siri haqida umumiy tushuncha). 2. O‘smirlik davri inqirozi va uning psixologik, psixofiziologik sabablari. O‘smirlik davrida intellektual va emosionl rivojlanish xususiyatlari. 3. O‘smirlik davrida motivasion sohadagi rivojlanish xususiyatlari (tengdoshlar bilan muloqot qilish motivasiyasi, o`quv faoliyati motivasiyasi, jinoiy xulq-atvor motivlari). 4. O‘smirlik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari (shaxs tug‘ulishining 2-davri – A.N.Leontev). O‘smirlik davrida o‘z- o‘ziga baho berish tizimining rivojlanish xususiyatlari. O‘smirlik davrida xarakter aksentuasiyasi muammosi.

• O‘smirlar to‘g‘risida umumiy tushuncha Hozirgi davrda o‘smirlarni voyaga yetkazishning o‘ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti-harakat motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexanizmlari mavjud. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini to‘la hisobga olgan holda ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni qo‘llash shaxslararo munosabatda anglashmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi o‘rtasida iliq psixologik muhitni yaratadi.

• Turg‘unlik yillaridagi so‘z bilan ishning «nomuvofiqligi», axloq tarbiyasidagi qo‘pol xatolar o‘smirlarning ruhiy dunyosiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Insonning ruhiy dunyosini tubdan qayta qurish, shaxsni shakllantirishni insonparvarlashtirish harakati boshlangan hozirgi kunda o‘smirlar taqdiri masalasi ham g‘oyat jiddiy tus oldi. O‘smirlik davri taqlidchanligi, muhim nuqtai nazarning shakllanmaganligi, hissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi. Shuniig uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan o‘smir o‘g‘il-qizlarga alohida e’tibor berish zarur.

O‘smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari: 1) Fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning o‘zgarayotgani; 2) Ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o‘smirlar ongliligi darajasining ko‘tarilgani; 3) O‘g‘il va qizlarning dunyo voqealaridan, tabiat va jamiyat qonunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 4) Ularning jismoniy va aqiiy kamoloti jadallashgani; 5) O‘smirlar bilan ishlashda g‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga alohida yondashish zarurligi; 6) Oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani; 7) O‘quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o‘zini o‘zi boshqarish, anglash, baholash va nazorat qilishga keng imkoniyat yaratilgani.

• O`smirlik davridagi psixologik muammolar Psixolog S. Xoll bu davrni "bo'ron va hujumlar davri" deb atagan, shaxsiy rivojlanishda ko'plab o'zgarishlar kuzatiladi va shaxsiy beqarorlikni asosiy xususiyat deb hisoblash mumkin. Rivojlanayotgan bolaning xarakteri va xatti-harakatlarida nomuvofiqlik mavjud [5;162]. A.Freyd o'smirlarning o'ziga xos xususiyatlarini qayd etadi: > birinchidan, o'smirlar xudbin, o'zlarini "Olamning markazi" deb bilishadi va shu bilan birga fidoyilik va fidoyilikka qodir; > ikkinchidan, ular ehtirosli sevgi munosabatlariga kirishadilar, lekin ular boshlanganidek, ularni birdaniga tugatishi mumkin; > uchinchidan, ular tezda jamiyat hayotiga aralashib qolishadi va shu bilan birga yolg'izlik ishtiyoqini egallab olishadi; > to'rtinchidan, ular rahbarga ko'r-ko'rona bo'ysunadilar va har qanday hokimiyatga qarshi darhol isyon ko'taradilar. Ba'zida ularning atrofdagi odamlarga nisbatan xatti-harakatlari qo'pol va takabbur, shu bilan birga, ularning o'zlari ham juda zaifdir. Ularning kayfiyati optimistikdan yoki pessimistik bo'ladi; ba'zan ular ishtiyoq bilan ishlaydi, ba'zan esa ular juda letargik va sekinlashadi

"Kattalik tuyg'usi" o'smirlikning markaziy neoplazmasi hisoblanadi. O'smir teng huquqlilik talab qiladi, o'z didi, qarashlari, pozitsiyasi va fikrini himoya qilishga intiladi, mustaqillikka intiladi, o'z manfaatlarini ota-onalar, o'qituvchilar va boshqa kattalarning aralashuvi va nazoratidan himoya qiladi. Agar o'smir kattalar tomonidan tushunishni topa olmasa, kattalar mustaqillikni ta'minlamasa va uning hayotining barcha jabhalarini nazorat qilishga harakat qilsa, o'smirlar "kattalar hayotining atributlari" ni qabul qiladilar: yomon so'zlar, ichkilikbozlik, chekish. Kattalar tomonidan o'smirlarning mustaqilligi va tashabbusini cheklash kuchli qarshiliklarni keltirib chiqaradi, kattalar bilan muloqotda to'siqlar va nizolarni keltirib chiqaradi.

O‘smirlik yoshida bolalikdan kattalik holatiga ko‘chish jarayoni sodir bo‘ladi. O‘smirda psixik jarayonlar keskin o‘zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda o‘quvchi bilan o‘qituvchining muloqotida, kattalar bilan o‘smirlarning muomalasida qat’iy o‘zgarishlar vujudga keladi. Bu o‘zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar tug‘iladi.

Ilgari o‘quv materialini ma’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o‘smir endi zarur o‘rinlarni mantiqiy xotira va tafakkurga suyangan holda o‘zlashtirishga harakat qiladi, o‘zlashtirilgan bilimlarni talab qilinganda o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida anglashilmovchilik paydo bo‘ladi, tahsil oluvchi unga qarshilik ko‘rsata boshlaydi.

Odobli, dilkash o‘smir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo‘pol, serzarda bo‘lib qoladi. Kattalarning yo‘l-yo‘riqlariga, talablariga muloyimlik bilan javob qaytarib yurgan o‘smir ularga tanqidiy munosabatda bo‘ladi. Uning fikricha, kattalarning talablari, ko‘rsatmalari mantiqan ixcham, dalillarga asoslangan, yetarli ob’yektiv va sub’yektiv omillarga ega bo‘lishi kerak.

Ayrim pedagoglar o‘smirlik davri inqirozi to‘g‘risida kuyinib gapiradilar, ba’zi illatlarni tanqid qiladilar va ularning ijtimoiy-psixologik ildizini topishga intiladilar. Aslida esa o‘smirlarga yondashishda metodologik kamchilikka yo‘l qo‘yadilar. Mazkur illatlarning oldini olish chora va tadbirlari tizimini ishlab chiqa olmaydilar. Bu masalaga to‘g‘ri yondashish ayrim ilmiy tadqiqotlarda asoslab berilgan va o‘smirlik davri inqirozi haqida mulohaza yuritishdan ko‘ra, kattalar bilan o‘smirlar muomalasining inqirozi haqida gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi, deb xulosa chiqarilgan.

Maktab va bilim yurtida, oilada mustaqil faoliyatga keng imkoniyatlar bo‘lsa, o‘quvchi muayyan vazifa va topshiriqlarni bajara boshlaydi. Natijada o‘smirning ijtimoiy mavqeyi ortib, faoliyati takomillashib, psixikasi har tomonlama rivojlanib boradi. Hozirgi o‘smirlar o‘tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixiko‘sish oldinroq namoyon bo‘lmoqsa. Shu sababli bizda o‘g‘il va qizlarni 10–11 dan 14–15 yoshigacha o‘smirlik yoshida deb hisoblanadi.

Venalik psixolog Z.Freyd va uning shog‘irdlari o‘smirlik davrini baholashda insonga azaldan berilgan qandaydir ilk mayl nishonasi sifatida vujudga keladigan o‘z mavqyeini belgilashga ongsiz intilishni eng muhim asos deb hisoblaydilar.

Z.Freyd nazariyasining mutlaqo asossizligini ta’kidlab, o‘smirda imkoniyat bilan talabchanlik o‘rtasidagi kelishmovchilik, o‘zini ko‘rsatishga moyillik va o‘z ichki dunyosiga qiziqishning namoyon bo‘lishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar. Ayrim psixologlar biogenetik o‘sishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy yetilishga alohida ahamiyat beradilar.

Amerikalik psixolog R.Kulen o‘smirlik davri haqidagi biogenegik nazariyani qattiq tanqid qilib, o‘smirlik davri ijtimoiy-axloqiy kategoriyadir, degan g‘oyani ilgari suradi. Ammo noto‘g‘ri nuqtai nazardan o‘smirlikni biologik va psixologik kategoriyadan tashqari deb hisoblaydi. R.Kulenning fikricha, o‘smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axloqiy tamoyil mavjud bo‘lib, ular emansipasiya (kattalar ta’siridan qutulish) va mustaqillikka erishish, hayot yo‘li va kasb-hunar tanlashga jiddiy munosabatda bo‘lish, zarur ijtimoiy-axloqiy normalarni o‘zlashtirishdan iboratdir.

O‘smirlarning biologik o‘sishi. O‘smirlik insonning balog‘atga yetish davri bo‘lib, o‘ziga xos xususiyati bilan kamolotning boshqa pog‘onalaridan keskin farqlanadi. O‘smirda ro‘y beradigan biologik o‘zgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. Balog‘at davriga 11 (12) –15 yoshli qizlar va o‘g‘il bolalar kiradi. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy o‘sish va jinsiy yetilish amalga oshadi.

• Bolaning bo‘yi 11–12 yoshida 6 -7 sm, hatto 10 sm gacha o‘sishi mumkin. Biroq bu bosqichda qizlar o‘gal bolalarga qaraganda tezroq o‘sadilar. O‘smir 13-14 yoshga to‘lganda har ikkala jins o‘rtasida bo‘yning o‘sishi qariyb baravarlashadi. O‘n besh yoshga qadam ko‘yganda esa o‘g‘il bolalar qizlarni ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha o‘sishda o‘g‘il bolalar ustunlik qiladilar.

11-12 yoshdagi o‘smirning ichki sekresiya bezlari qayta quriladi. Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gormonlar gavdaning o‘sishini ta’minlaydi. Gipofizning o‘rta qismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi o‘zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlarning oqarishi namoyon bo‘ladi. Gipofiz bilan bir qatorda qalqonsimon bezning funksiyasi ham kuchayadi. Qalqonsimon bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi.

• Akselerasiya nazariyalari O‘smirlik inson shaxsining kamol topishida alohida o‘rin egallaydi. U inson kamolotining muhim bosqichi hisoblanadi. O‘smirlik davrida g‘oyat katta ahamiyatga ega bo‘lgan psixologik o‘zgarishlar ro‘y beradi, bolaning muayyan ijtimoiy turmush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya ta’sirida barqaror, mustahkam iz qoldiruvchi, ijobiy xislatlar namoyon bo‘ladi.

Geliogen nazariyasi . Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning asosiy mohiyati akselerasiya hodisasi quyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan g‘oyadan iboratdir. Bu g‘oya tarafdorlarining fikricha, bolalar ko‘p vaqt oftobda bo‘lishi natijasida ularning o‘sishida tezlashish, ya’ni akselerasiya ro‘y beradi, chunki quyosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, oziqalar bilan ta’minlaydi.

• Urbanizasiya nazariyasi . Jamiyat rivojlanishida shaharlarning roli ortishi bu nazariyaga asos qilib olingan. O‘n to`qqizinchi asrning o‘rtalaridan boshlab, qishloq aholisining shaharga ko‘chishi (voqelik tariqasida) avj oldi, ya’ni aholi orasida migrasiya yoki urbanizasiya hodisasi yuzaga keldi.

• Tarbiyasi qiyin o‘smirlar O‘qituvchilar jamoasi har qancha urinishidan qat’iy nazar, ta’lim jarayonida tarbiyasi qiyin o‘smirlar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda, bunday o‘quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l-atvordagi nuqsonlarning, xatti- harakati nosog‘lomligining oldini olish va tuzatish yo‘llari ilmiy asosda ishlab chiqilgan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tarbiyasi qiyin, injiq, xulqi salbiy bolalarning kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, pedagogik va psixologik sabablari ham mavjud.

O‘quvchilarda nojo‘ya hatti-harakatlar paydo bo‘lishining sabablari va turtkilari har xildir. Qonunni buzish yoki qoidaga xilof ish qilish darajasiga qarab tarbiyasi qiyin o‘smirlar jinoiy qonunbuzar va oddiy qoidabuzar (tartibbuzar) guruhlarga ajratiladi. Shaxsning biologik o‘sishidagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, ishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi qusurlar tarbiyasi qiyinlarni keltirib chiqaradi.

O'xshashlar

Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. Bolalik davridagigi psixologik muammolar

Ilk o‘spirinlik yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

Chaqaloqlik va ilk bolalik davrining psixologik xususiyatlari. Maaktabgcha yosh davrda psixik rivojlanish xususiyatlari

Yosh davrlarni tabaqalash va yosh inqirozlari

O`smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi