Diqqat va xotira - Psixologiya - Slaydlar

Diqqat va xotira

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

840.578125 KB

Ko'chirib olish

DIQQAT VA XOTIRA

DIQQAT • ongni bir nuqtaga to’plab muayyan bir obyektga aktiv qaratilishi P.I.Ivanov • diqqatning vujudga kelishi ongning bir nuqtaga to’planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go’yoki ong doirasi bir muncha tig’izlanadi. F.N.Dobrinin, N.V.Kuzmina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, N.F.Gonobolin • diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqazo etadigan tarzda ongning yo’naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir. E.B.Pirogova

Diqqat shunday muhim jarayondirki, u odamning barcha faoliyatlarida albatta ishtirok qiladi. Eng sodda faoliyatdan tortib eng murakkab faoliyatni ham diqqatning ishtirokisiz bajarish mutlaqo mumkin emas.

Diqqat ruhiy hayotimizning shunday yagona eshigidirki, ongimizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali o’tib kiradi. K.D.Ushinskiy

Odam biror narsaga zo’r diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofa sida ayrim o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Demak, diqqat odatda o’zining sirtqi ya'ni tashqi alomat lariga egadir.  Birinchidan , diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi.  Ikkinchidan , ortiqcha harakatlar to’xtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir.  Uchinchidan , kuchli diqqat paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib qoladi.

Diqqatning nerv-fiziologik asoslari Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladigan maxsus refleks yotadi. Bunday refleksni akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan "bu nima gap refleksi" deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizmga to’satdan birorta yangi narsaning ta’siri yoki haddan tashqari kuchli ta’sirot orqali hosil bo’ladi. Orientirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po’stida kuchli qo’zg’alish jarayonidan iborat bo’ladi.

Diqqat turlari Diqqatning aktivligiga qarab Ixtiyorsiz Ixtiyoriy Ixtiyoriydan so’nggi to’satdan ta'sir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqat oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma'lum bir narsa va hodisalarga qaratishimiz Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy to’planganidagi kabi faqat faoliyat natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning o’zi qiziqarli va ahamiyatli bo’lsa ixtiyoriydan so’nggi diqqat deb tushunish mumkin. N.F.Dobrinin Diqqat turlari

Diqqat turlari Diqqatning aktivligiga qarab Ixtiyorsiz Ixtiyoriy Ixtiyoriydan so`nggi Diqqatning obyektiga qarab Tashqi Ichki

Diqqat turlari Diqqatning aktivligiga qarab Ixtiyorsiz Ixtiyoriy Ixtiyoriydan so`nggi Diqqatning obyektiga qarab Tashqi Ichki Diqqatning faoliyat turlariga qarab Individual Guruhiy Jamoaviy

DIQQAT XUSUSIYATLARI kuchi va barqarorligi ko’lamibo’linuvchanligi ko’chuvchanligi Diqqat xususiyatlari 01 23

Diqqatning kuchi va barqarorligi deb , odam o’z diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi.

Diqqatning kuchi va barqarorligi sabablari subyektivobyektiv  Birinchidan , diqqatimiz qaratilgan narsaning xususiyatlari, biz uchun bo’lgan ahamiyatiga  I kkinchidan , diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladigan faoliyatlarimizga  Uchinchidan , nerv sistemasining ayrim xususiyatlariga odamning ayni chog’dagi holati

Diqqatning ko’lami ayni bir vaqtda odamning idrokiga sig’ishi mumkin bo’lgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, idrok qilish jarayonida diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sig’dira olishimiz diqqatning ko’lami ni tashkil etadi.

Diqqatning bo’linishi deganda biz ayni bir vaqtda diqqatimizni ikki yoki uch narsaga qaratishimizga aytamiz. Agar diqqatimiz bitta narsaga qaratilgan bo’lsa, ya'ni diqqatimiz bitta narsa ustida to’plangan bo’lsa, uni konsentrasiyalashgan (to’plangan) diqqat deb yuritiladi. Buning aksincha agar diqqatimiz ayni bir vaqtda bir necha narsaga qaratilgan bo’lsa, buni bo’lingan diqqat deb yuritiladi.

Diqqatning ko’chuvchanligi odamning diqqati har doim bir narsadan ikkinchi bir narsaga, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga ko’chib turadi. Diqqatning ana shunday xususiyatini diqqatning ko’chuvchanligi deb yuritiladi.

Diqqat borasidagi psixologik nazariyalar • odamning ongi bitta obyektga qaratilgandan keyin u atrofdagi narsa va hodisalarni ko’rmaydiP.P.Blonskiy • diqqat ongga ham, obyektning xususiyatlariga ham bog’liq emas, uning ahamiyatli tomoni diqqatning obyektga yo’naltirilishidadir. Mazkur yo’naltirishning asosiy sabablari sifatida shaxs, ehtiyoj,maqsad ko’rsatiladi • diqqat odamning munosabati orqali ifodalanadi, ya’ni diqqat - munosabatdirS.L.Rubinshteyn A.N.Leontev • obyektning paydo bo’lishi bilan diqqat ham namoyon bo’ladi, ob'ekt yo’q bo’lsa, demak diqqat ham bo’lmaydi P.Ya.Galperin obyektning paydo bo’lishi bilan diqqat yuzaga keladi. Obyekt yo’qolgandan keyin esa psixik qism bo’lgan tekshirish, nazorat qilish jarayoni boshlanadi

Ye.B.Pirogova o’quvchilarda eshitish va ko’rish diqqatini o’rganib, eshitish diqqatining ko’lami ko’rish diqqatidan bir necha bor kichikligini ta'kidlab o’tadi N.N.Lange diqqatning iroda, reflektiv, instinktiv, perseptiv holatlar bilan bog’liqligini o’zining “Irodaviy diqqat nazariyasi” asarida ko’rsatib beradi. Diqqatning boshqa psixik jarayonlar bilan bog’liqligi va roli A.R.Luriya kichik yoshdagi bolalarda diqqatning bu holatini ko’rish oson. Birinchi bosqichda u beqarorligi va ko’lamining torligi uchun qo’zg’atuvchilar qurshovidagi diqqat bo’lolmaydi.

DIQQATNING BUZILISHI Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida biron ishga layoqatsizlikda diqqatning osongina va tez- tez bo’linib turishida namoyon bo’lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko’rinishi ko’pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.

Diqqatning haddan tashqari harakatchanligi bir obyektdan va faoliyat turidan boshqalariga doimiy ravishda o’tib turishi, yoki aksincha harakatsizligi, diqqatning sust harakat qilishi, uning tor doiradagi tasavvurlar va fikrlarga patologik tarzda qayd etilishi shular jumlasiga kiradi.

Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash jarayonidir.

"Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo’l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlarni ijobiy qayta ishlashga yo’naltirilgan mnemik faoliyatdir". E.G`.G`oziyev

QIZIQISH EMOTSIONAL MUNOSABAT IRODA

Xotiraning nerv-fiziologik asoslari Esda olib qolish nerv tizimining egiluvchan, ya'ni o’zgaruvchanlik, qo’zqatuvchilar ta'sirida o’zida go’yo bir iz qoldirish, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi. Har qanday insonning miyasi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo’lib, uning darajasi har xil bo’ladi.

Miya egiluvchanligining ko’rsatkichi bosh miya po’stlog’ida muvaqqat nerv aloqalarini tezlikda vujudga kelishi, davomli saqlanishi va ularning tez, oson jonlantirilishi hisoblanadi. Muvaqqat nerv aloqalari assosiasiyalarni hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assotsiatsiya bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea- hodisalarning o’zaro bog’lanishidir. 25 12010C 0F 1211 0114 0211 2704 04 05 0604 01020304 15011904

"Muvaqqat nerv bog’lanishlari hayvonot olamida va bizning o’zimizda ham bo’ladigan eng umumiy fiziologik hodisadir. Shu bilan birga u psixik hodisa hamdir, turli- tuman harakat, taassurot bo’lmasa harflar, so’zlar va fikrlar o’rtasida paydo bo’ladigan bog’lanishlar-ki, bu bog’lanishlarni psixologlar assotsiasiyalar, deb ataydilar". I.P.Pavlov

Inson xotirasidagi assotsiasiyalar turlari Yondoshlik assotsiasiyasi Yondoshlik assotsiasiyasi bir necha narsa yoki hodisalarni ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilishdan hosil bo’ladi 0214080E140C2B0E 070808 25 070808

Inson xotirasidagi assotsiasiyalar turlari Yondoshlik assotsiasiyasi O’xshashlik assotsiasiyasi Hozirgi paytda idrok qilinayotgan narsa bilan ilgari idrok qilingan narsa o’rtasida ma'lum o’xshashlik bo’lsa, bu narsalar o’rtasida o’xshashlik assotsiasiyasi hosil bo’ladi. 0214080E140C2B0E 070808 25 0708 33 0708

Inson xotirasidagi assotsiasiyalar turlari Yondoshlik assotsiasiyasi O’xshashlik assotsiasiyasi Qarama-qarshilik assotsiasiyasi Hozirgi idrok qilinayotgan narsalar bilan ilgari idrok qilinayotgan narsalar o’rtasida qarama-qarshi belgilar va xususiyatlar bo’lsa, bunday narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assotsiatsiyasi yuz beradi. 0214080E140C2B0E 070808 25 0708 33 0708 03 0708

XOTIRA TURLARI Psixik aktivligiga ko`ra Harakat Obraz Emotsional So'z ma'no

XOTIRA TURLARI Psixik faolligiga ko`ra Harakat Obraz Emotsional So'z ma'no Faoliyat maqsadiga ko'ra Ixtiyorsiz Ixtiyoriy

XOTIRA TURLARI Psixik faolligiga ko`ra Harakat Obraz Emotsional So'z ma'no Faoliyat maqsadiga ko'ra Ixtiyorsiz Ixtiyoriy Materialning davomiyligiga ko'ra Qisqa muddatli Uzoq uddatli Operativ

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish idrok qilingan narsa va hodisalarni miya po’stida iz hosil qilishi

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Faolligiga ko`ra Ixtiyoriy Ixtiyorsiz Yo’nalishiga ko`ra Eshitish Ko`rish Eshitish harakat Kombinatsiyalashgan Esga tushirish

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Esga tushirish O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr va ish- harakatlarning ongimizda qaytadan tiklanishi

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Esga tushirish Tanish Eslash Bevosita eslash Oradan ma'lum vaqt o’tkazib eslash Ixtiyorsiz Ixtiyoriy

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Esga tushirish Esda saqlash ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his- tuyg’u va ish-harakatlarning takrorlanishiga moyillik paydo qilishi va mustahkamlanishi

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Esga tushirish Esda saqlash Qayta esga tushurish Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi reminissensiya hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi.

XOTIRA JARAYONLARI Esda qoldirish Esga tushirish Esda saqlash Qayta esga tushurish Unutish Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi.

XOTIRADAGI INDIVIDUAL FARQLAR esda qoldirishning tezligida aniqligida mustahkamligida qayta esga tushirishga tayyorligida

XOTIRA TIPLARI Nerv faoliyati tiplarining xususiyatlariga ko`ra ko’rgazmali obrazli so’z mantiqiy oraliq Analizatorlar- ning ishtirokiga ko`ra ko’rish eshitish harakat aralash Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra tez esda qoldirib, sekin unutish tez esda qoldirib, tez unutish sekin esda qoldirib, sekin unutish sekin esda qoldirib, tez unutish

Xotira borasidagi nazariyalar Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik . Xotiraning psixologik nazariyalari Assotsiativ nazariya Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya'ni obyektlarning fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assotsiatsiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiatsiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud ma’lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.

Xotiraning geshtalt nazariyasi Ushbu nazariyaning asosiy ta’limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Freydizm xotirani emosiyalar, motivlar va ehtiyojlar bilan bog’laydi. Xotiraning mantiqiy nazariyasi A.Bine va Byullerlar tomonidan ilgari surilib, ular xotiradagi materialni xotiraning mantiqiy esda olib qolinishi bilan bog’laydi. A.N.Leontev, N.I.Zinchenko, A.A.Smirnovlar tomonidan faoliyat nazariyasi ilgari surilib, turli tasavvurlar orasidagi bog’liqlik esda olib qolingan materialning qandayligiga emas, balki odamning u bilan nima qilishiga bog’liq dir.

Fiziologik nazariya . Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi ta'sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta’siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyinchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi. 80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini taklif qilgan, ya’ni ma’nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard Torndayk ning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. Akademik I.P.Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini taklif etadi, bu narsa o’z navbatida bosh miya yarim sharlarida yangi bog’lanishlar paydo bo’lishiga va mustahkamlanishning asosiy fiziologik mexanizmlarini tekshirish imkoniyatlarini tug’dirdi. Ana shunday qilib, ushbu bog’lanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishga yordam beradigan shart- sharoitlar, shuningdek, bog’lanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi holatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I.P.Pavlov oliy asab faoliyati ta’limoti va uning asosiy qonunlari xotiraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbasiga aylanib qoladi.

Bioximik nazariya tashqi ta'sir ostida nerv hujayralarida yuz beradigan o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma’lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir.

XOTIRA NAZARIYALARI Psixologik Neyro-fiziologik Assotsiatsiya Geshtalt Bixeviorizm Freydizm Mantiqiy Faoliyat Bioximik Bioximik Kibernetik Egri chiziqqa oid qonun ( Ebbingauz ) Oliy nerv faoliyati (I.P.Pavlov)

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Diqqat va xotira-psixik jarayon sifatida

Xotira diqqat va vaqtincha bog'lar hosil bo'lish mexanizmlari

Xotira va gipnoz

Xotira

Diqqat 3