Tabiat bilan tanishtirishda mutafakkirlar merosidan foydalanish - Pedagogika - Slaydlar

Tabiat bilan tanishtirishda mutafakkirlar merosidan foydalanish

Yuklangan vaqt:

13.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1087.99609375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA MUTAFAKKIRLAR MEROSIDAN FOYDALANISH

REJA: • 1.Markaziy Osiyo faylasuf va mutafakkirlari ishlarida tabiatni muhofaza qilishga oid masalalari • 2.Bolalarni tabiat yordamida tarbiyalash haqida g‘arb pedagoglari pedagogic psixologik qarashlari. • 3. Rus pedagoglarining maktabgacha yoshdagi bola shaxsini rivojlanishida tabiatning roli haqidagi g’oyalari.

• O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,Al-Farg‘oniiy va boshqalar tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o‘simlik va xayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.

Buyuk alloma Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783- 850) risolalaridan birida bunday deb yozadi: “ Bilingki, daryoning ko‘zlari yoshlansa, uning boshiga g‘am, kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig‘ tutmanglar!” Daryoning “yoshli ko‘zlari” deganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda tutgandir? Vaholanki, buyuk bobomiz eng avvalo daryo bilan odamlarning “bir-birlarini tushunishlari”, o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini nazarda tutgan.

847-yilda Muhammad al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” nomli asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, cho‘llar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va o‘rmonlar, ulardagi o‘simlik, xayvonot dunyosi, shuningdek, еrning asosiy boyliklari hamda boshqa tabiiy resurslar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalqlarining tabiiy ko‘nikmalari va tarixiy-huquqiy bilimlari umumlashtirilgan.

Abu Nasr Forobiy. O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrlarining eng yirik va mashxur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning (873-950 y.y.) ilmiy-falsafiy merosi nihoyatda boy. Uning asarlari hozirgacha to‘liq aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokkelmanning ro‘yxatida Forobiyning turli sohalarga oid 180 ta asarining nomi keltirilgan. Forobiy tabiatshunoslikning turli tarmoqlari bilan shug‘ullangan bo‘lib, uning “Kitob al-hajm va al-miqdor”, “Kitob al-mabodi al-insonia” (“Insoniyatning boshlanishi haqida kitob”), “Kitob al-a’zo al-xayvon” (“Hayvon a’zolari to‘g‘risida kitob”) nomli asarlari bunga dalil bo‘la oladi.

Tabiatshunoslikka oid “Odam a’zolarining tuzilishi”, “Hayvon a’zolari va ularning vazifalari haqida” kabi asarlarida odam va hayvonlardagi ayrim a’zolarning tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida ham to‘xtab o‘tilgan. Odam a’zolarining tuzilishi va vazifalari haqida so‘z yuritilganda o‘zgarishlar, ya’ni kasalliklar birinchi navbatda ovqatlanish tartibining buzilishi oqibatida kelib chiqadi, deb tushuntiriladi. Abu Rayhon Beruniy (973- 1048 y.y.) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari, narsa va hodisalarning o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim еrdagi ba’zi hodisalarni quyoshning ta’siri orqali izohlaydi. Beruniyning fikricha, еrdagi o‘simlik va hayvonot olamining yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangan.

Beruniyning tabiatshunos sifatida quyidagicha fikrlari hanuzgacha o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan: “ Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib boraveradi. Garchi dunyo cheklangan bo‘lsada, kunlar o‘tishi bilan bu ikki o‘sish natijasida ko‘payish cheklanmaydi. Agar o‘simliklardan yoki jonivorlardan biror xilining o‘sishiga sharoit bo‘lmay, o‘sishdan to‘xtasa ham, boshqalarida bu ahvol bo‘lmaydi. Ular birdaniga paydo bo‘lib, birdaniga yo‘qolib ketmaydi. Bordi-yu еr yuzini bir xil daraxt yoki bir xil xayvon butunlay qoplab olsa, bu holda xayvonning ko‘payishiga ham, daraxtning o‘sishiga ham o‘rin qolmaydi. Shu sababdan dehqonlar ekinlarni o‘toq qilib, keraksizini yulib tashlaydilar”.

Beruniy asarlarida o‘simlik va xayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi va xo‘jalikdagi ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Beruniyning ilmiy qarashlari, asosan, “Saydana”, “Mineralogiya”, “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida o‘z aksini topgan. Unda Eronning turli tropik o‘simlik va xayvonlarining tashqi muhit bilan aloqasi, ularning hulq-atvori yil fasllarining o‘zgarishi bilan bog‘liqligi misollar bilan tushuntirilgan. Beruniy еr yuzining o‘zgarishi o‘simlik va hayvonot dunyosining o‘zgarishi bilan, tirik organizmlarning turli hayoti еr tarixi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. Qumni kavlab, uning orasidan chig‘anoqni topish mumkin. Buning sababi, bu qumlar qachonlardir okean tubi bo‘lgan, deb ta’kidlaydi alloma. Beruniy “Saydana” degan asarida 1116 hil dori- darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o‘simliklardan, 101 tasi xayvonlardan, 107 tasi esa minerallardan olinadi.

Beruniyning “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asarlarida o‘simlik va xayvonlarning tuzulishi hamda ularning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Beruniy o‘zining tabiiy-ilmiy kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi hodisalar ma’lum tabiiy qonuniyatlar asosida boshqariladi, ularni tashqaridan ta’sir etuvchi har qanday kuch o‘zgartirish qobiliyatiga ega emas, degan xulosaga keladi.

Abu Ali ibn Sino (980-1037 y.y.) yirik qomusiy olim sifatida tanilgan. Uning 450 ta asari mavjud bo‘lib, bizgacha 240 tasi еtib kelgan. Ibn Sino asarlari orasida “Tib qonunlari” shox asari tibbiyot ilmining qomusi bo‘lib, o‘rta asr tibbiyot ilmi tarqalishining oliy cho‘qqisi bo‘lib hisoblanadi. Ibn Sinoning falsafiy va tibbiy ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur “Kitob ash-shifo”, ya’ni “Davolash kitobi” asarida bayon etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, ekologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan.

Ibn Sinoning tog‘larning vujudga kelishi, еr yuzining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib borishi, zilzilaning bo‘lishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530 y.y.). Bobur nafaqat shoir balki podsho, ovchi, tarixchi, bog‘bon va tabiatshunos bo‘lgan. "Boburnoma" asarida Bobur o‘zi ko‘rgan-kechirganlari, yurgan joylari tabiati, boyligi, urf-odati, xayvonoti, o‘simliklarini tasvirlagan. Asarda еr, suv, havoga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab uchraydi. Bobur o‘z asarida joyning geografik o‘rni, qaysi iqlimga mansubligi, o‘simliklari, hayvonlari haqida bayon etgan va O‘rta Osiyoda qadim vaqtlardan buyon qovun, bug‘doy, o‘rik, nok va mevalarning bir necha navlari borligi haqida ta’kidlagan. Asarda Bobur borgan joylarning tabiati va o‘ziga xos hususiyatlarini Andijon bilan taqqoslagan, hamda O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Xuroson va Hindistondagi xayvonot dunyosi haqida batafsil bayon etib bergan.

2.Bolalarni tabiat yordamida tarbiyalash haqida g‘arb pedagoglari pedagogic psixologik qarashlari. Tarixda pedagogika nazariyasi asoslarini shakllantmrishda qadimiy Gresiyaning atoqli filosoflari Platon va Aristotel, italiyalik pedagog Mark Fabi Qvintilianlarning qarashlari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Lekin yoshlarni tabiat elementlari vositasida tarbiyalash eng avvalo g‘arbdagi ilg‘or pedagoglarning tarixidan boshlandi. Ilmiy pedagogikaning rivojlanishini boshlab bergan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiyasiga katta e’tibor bilan qaragan g‘arb pedagoglaridan biri Yan Amos Komenskiy bo‘ldi.

Chexiyalik mashhur pedagog Ya.A.Komenskiy bashariyat tarixidan demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida o‘rin olgan. U o‘zining ongli hayotini va amaliy pedagogik faoliyatini, yaratgan ilmiy asarlarini bolalarni o‘qitish va tarbiyalashdek oliyjanob ishga bag‘ishlagan. Uning fikricha, inson tabiatning eng go‘zal mavjudotidir. Inson tabiatga ergashib, hamma narsani bilib olishi mumkin. O‘zining “Buyuk didaktika”, “Tillar hamma fanlarning ochiq eshigi”, “Fizika”, “Falakiyot”, “Onalar maktabi”, “Tinchlik farishtasi” kabi asarlarida o‘zining muhim pedagogik g‘oyalarini ifodalagan.

Ya.A. Komenskiy maktablarning 4 turini yilning 4 fasliga o‘xshatgan. “ Onalar maktabi” xushbo‘y o‘simliklar, g‘uncha va gullarga burkangan ajoyib bahorni eslatadi. “ Ona tili” maktabi yozga va ayrim erta pishgan mevalarga o‘xshaydi. “ Gimnaziya”da dalalar, bog‘ va terakzorlardagi mo‘l hosilni yig‘ib, uni “aql xazinasi”ga joylayotgan kuz faslini eslatadi. Va nihoyat, “Akademiya” yig‘ilgan hosilni umr bo‘yi sarflashni mo‘ljallab taqsimlayotgan qishiga o‘xshatiladi.

Ya.A. Komenskiy “Onalar maktabi”da 18 ta fandan ma’lumot olishni tavsiya etgan. Uning fikricha olti yashar bola: - suv, еr, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o‘t, qush, baliq kabilarni; - yorug‘lik va qorong‘ulikning farqini, osmon, quyosh, oy, yulduzlar haqidagi bilimlarni, ularning har kuni chiqishi va botishi haqidagi tasavvurlarni; - o‘zi yashayotgan joyning xususiyatiga muvofiq tog‘, vodiy, dala, daryo, qishloq, shahar nima ekanligini bilishi kerak.

3. Rus pedagoglarining maktabgacha yoshdagi bola shaxsini rivojlanishida tabiatning roli haqidagi g’oyalari. Rus milliy pedagogikasining asoschisi K.D. Ushinskiy 1824 yilda Rossiyaning Tula shaxrida tug ‘ilgan. U “Bolalar dunyosi”, “Ona tili”, “Muallimlar uchun qo ‘llanma” asarlarini yozgan. K.D.Ushinskiy 6-7 yoshli bolalar ta’lim mazmunini asoslab berish bilan birga undagi qonun-qoida, tartib, metod va vositalarini ham ishlab chiqib, didaktika faniga katta hissa qo‘shdi. Bu esa ajoyib yangilik sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. U eng avvalo o‘qitishni bolalar mehnati bilan bog‘lashni tavsiya qildi. K.D.Ushinskiy chet el maktablarida olib borilayotgan ta’lim-tarbiyani o‘rganib, o‘zining “Pedagogik adabiyotning foydasi”, “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” hamda “Ona so‘zi” asarlarini yozdi.

Bolalarni tabiatni ssvishga va uni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttirish yo‘llarini ko‘rsatdi. Bolalardagi kuzatish qobiliyatini oshirish, fikrlash xususiyatini rivojlantirish, tabiat haqida to‘g‘ri tushuichalarga ega bo‘lish, tevarak-atrofdagi vokea-hodpsalarni payqay bilish ruhida tarbiyalash kerakligini uqtirdi. V. Odoyevskiy (1804-1869) bolalar yozuvchisi, pedagogika sohasida qimmatli fikrlar bildirgan. Ayniqsa uning «Fan-gacha bo‘lgan fan» degan kitobining «Bolalarga ilk bor ma’lumot berish davrida qo‘llanilgan pedagogik usullar haqidagi tajriba» degan bo‘limida bolalar tarbiyasida tabiatdan foydalanish metodini berdi. V. F. Odoyevskiy bolani tarbiyalash uchun botanikaga murojaat etadi. U tarbiyachiga bolalarni o‘sim-liklar bilan tanishtirayotganda biridan ikkinchisiga so‘ngra uchinchisiga sakrab o‘tmang. Faqat tanishtirish bilan shug‘ullansangiz, hamma o‘simliklarni ko‘rish uchun sizning ham, bolaning ham umri bunga еtmaydi, deydi.

V. G. Belinskiy (1811 - 1848) ko‘zga ko‘ringan filosof, tanqidchi, publitsist va pedagog. U ba’zi tarbiyachilarni, mutaxassislarni bola tarbiyasida tabiat vositalaridan kam foydalanayotganliklarini qattiq tanqid qildi. Bolalarni tarbiyalashda ularning psixofizik xususiyatini hisobga olib har qaysi bola taqdiriga alohida yondoshish ke- rakligini, «bola tabiatining qonuniyatlarini» yaxshi bilish ksrakligini uqtiradi. • A. I. Gersen (1812-1870) demokrat, filosof-materialist, yozuvchi, pedagog. Uning «Bolalar bilan suhbat», «Tabiatni o‘rganish haqida xat» asarlarida bolalarni tarbiyalashda axloqiy, aqliy va jismoniy tarbiyaning roli katta ekanligini ta’kidlab, tabiat vositasidan foydalanishni alohida uqtiradi.

• E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

O'xshashlar

Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari merosidan foydalanish

O’rta Osiyolik mutafakkirlar (dars ishlanma)

Tabiat-estetik tarbiya vositasi

Tabiat-mening uyim (dars ishlanma)

Maktabgacha yoshdagi bolalarga huquqiy tarbiya berish