O’zbekiston Respublikasida taʼlim sohasida amalga oshirilgan islohotlar - Pedagogika - Slaydlar

O’zbekiston Respublikasida taʼlim sohasida amalga oshirilgan islohotlar

Yuklangan vaqt:

01.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8450.1689453125 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TAʼLIM SOHASIDA AMALGA OSHIRILGAN ISLOHOTLAR • 1. Mustaqillik yillarida ilm-fanning rivojlanishi. “Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ning qabul qilinishi. • 2. Taʼlimning milliy modelining shakllanishi, rivojlanishi va sohadagi muammolar. • 3. Oliy taʼlim sohasida qabul qilingan Qonunlar va ularda belgilangan vazifalar. • 4. Taʼlim sohasida xalqaro hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi.

ARABLAR BOSQINI DAVRIGACHA BO’LGAN TA’LIM TIZIMI. • Arablar kelishidan oldin Markaziy Osiyoda ta’lim tizimi boy madaniy va diniy an’analar asosida rivojlangan bo‘lib, zardushtiylik, buddizm va boshqa mahalliy e’tiqodlar bilan bog‘liq edi. Bilim olishga bo‘lgan intilish og‘zaki an’ana va savdo-sotiq markazlarining madaniy ta’siri bilan qo‘llab-quvvatlangan.

ILM MASKANLARI Baхtriya, So‘g‘d va Xorazm : Ushbu hududlar qadimgi savdo markazlari bo‘lish bilan birga intellektual va madaniy almashinuv markazlari ham edi. Ta’lim an’analari Hindiston, Eron va Yunoniston madaniyati ta’sirida rivojlandi. Baхtriyada buddist ta’lim markazlari bo‘lgan, So‘g‘dda esa zardushtiy dinini saqlab kelgan ruhoniylar maktablari diniy va madaniy bilimlarni asrab kelgan.

Ibodotxonalar : Buddist monastirlarda falsafa, metafizika, mantiq va san’at kabi fanlar o‘qitilgan. Kushonlar davrida Bamiyon va Taxsiladagi monastirlarda juda ko’plab o’quvchilarga ilmiy va diniy talimlar berilgan.

Diniy Ta’lim Zardushtiylik : So‘g‘d va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari zardushtiylik e’tiqodiga amal qilgan. Zardushtiy ruhoniylar – “mo‘g‘lar” – o‘zlari uchun muqaddas bo‘lgan Avesto matnini o‘rganishgan va olov yoqib marosimlarni o‘tkazganlar. Bu diniy ta’lim axloqiy o‘gitlar, olam haqidagi tasavvurlar va yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash haqida o‘rgatgan.

Buddizm : Buddist monastir maktablarida diniy bilimlar bilan birga tibbiyot, matematika va san’at ham o‘qitilgan. Buddist matnlar sanskrit va prakrit tillarida o‘qitilgan. Moniylik va Nestorian Xristianlik : Markaziy Osiyoda So‘g‘dda ba’zi hududlarda manixeylik va nestorian xristianlik ham mavjud bo‘lgan. Manixeylik axloqiy ta’limga urg‘u bergan, nestorianlar esa yunon falsafiy asarlarini suriya va so‘g‘d tillariga tarjima qilib, saqlab qolganlar.prakrit tillarida o‘qitilgan.

Fanlar va O‘qitish Usullari Adabiyot va Til : Ta’lim diniy matnlarni yod olish va o‘qish bilan boshlanardi. O‘rganish usullari ko‘pincha og‘zaki shaklda bo‘lib, yozuv asosan muqaddas bilimlarni saqlash uchun ishlatilgan. So‘g‘d va Baхtriya yozuvi qo‘llanilgan va yozuvchilar maktablari mavjud edi.

Matematika va Astronomiya : Xorazmda matematika va astronomiya yaxshi rivojlangan bo‘lib, bu hududda o‘lchov tizimlari va geometriya o‘rgatilgan. Zardushtiylik va ellinizm ta’siri bilan yulduzlar haqidagi bilimlar ham o‘rgatilgan. Falsafa va Axloqshunoslik : Zardushtiylik, buddizm va manixeylik kabi e’tiqodiy ta’limotlarda odob- axloq va borliqning tabiati haqida darslar o‘qitilgan. Ayniqsa, zardushtiylikda axloqiy ta’lim hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilar shaxsiy mas’uliyat va to‘g‘rilikni o‘rganishgan.

Og‘zaki An’ananing Roli Og‘zaki an’ana Arab istilosi oldidan bilimni saqlashda asosiy o‘rin tutgan. Tarixlar, afsonalar va darslar hikoyachilar, shoirlar va baxshilar tomonidan avloddan avlodga o‘tkazilgan. Keyinchalik fors shoiri Firdavsi tomonidan yozilgan Shohnoma kabi asarlar mana shu og‘zaki an’analar asosida shakllangan.

Savdo va Madaniy Almashinuvning Ta’siri Buyuk Ipak Yo‘li Markaziy Osiyo ta’lim tizimiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Turli madaniyatlarning bir-biri bilan muloqoti orqali fan, diniy ta’lim va madaniy o‘gitlar almashilgan. Hind, fors va yunon madaniyatlari ta’siri ta’lim an’analariga singdirilib, Markaziy Osiyo ta’lim tizimini boyitgan. Shunday qilib, islom davrigacha Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan ta’lim tizimi diniy, og‘zaki an’analar va ilmiy izlanishlarning uyg‘unlashgan shakli bo‘lib, bu hududda islom davridagi intellektual rivojlanish uchun mustahkam poydevor yaratgan.

ARABLAR DAVRIDA TA’LIM TIZIMI. • Arablar davrida, xususan, 8-13-asrlarda, Markaziy Osiyoda ta'lim tizimi katta o'zgarishlar va rivojlanishlarni boshdan kechirdi. Islom dini Markaziy Osiyoga kirib kelishi bilan ilmiy va diniy ta'limning asosiy yo'nalishlari shakllandi. Ta'limga bo'lgan qiziqish va ilm-fan rivojlandi, ilmiy markazlar va madrasalar tashkil etildi. Quyida arablar davrida ta'lim tizimiga oid muhim faktlar va misollarni keltiraman.

Asosiy Ta'lim Markazlari Buxoro : Buxoro islom ta'limining eng muhim markazlaridan biriga aylandi. Mir-i Arab madrasasi (16- asrda qurilgan bo'lsa-da, arab davrining ilmiy an'analari asosida) Buxorodagi eng mashhur diniy o'quv maskanlaridan biri bo'lib, al- Buxoriy va al-Tirmiziy kabi mashhur hadis olimlari shu yerda ilm o‘rgangan. Buxoro o'z zamonida "Umm al-Ulama" (Olimlarning onasi) deb atalgan, bu shaharning ilmiy salohiyatini anglatadi.

Samarqand : Samarqand Samanidlar davrida (9-10- asrlar) ilm-fan va madaniyat markazi sifatida rivojlandi. Samarqandda Al-Farobi va Ibn Sino (Avitsenna) kabi mashhur olimlar ilmiy faoliyat olib borganlar. Samarqanddagi Shah-i-Zinda majmuasi va Bibi-Xanym masjidi bu davrda ilmiy va diniy rivojlanishning ramzi bo‘lib qolgan.

Nishapur va Merv : Nishapurda mashhur olim Omar Xayyom tug‘ilgan, u matematik, astronom, va shoir sifatida tanilgan. Merv esa Seljuklar davrida ilm-fan markazi sifatida e'tirof etilgan, bu yerda ko'plab olimlar faoliyat yuritgan.

Ta'lim Mazmuni va Fanlar Diniy Fanlar : Ta'lim asosan Qur'on, Hadis, Fiqh (islomiy huquq), Aqidah (ilohiyot) va tafsir (Qur'on sharhi) bo'yicha olib borilgan. Al-Buxoriy ning "Sahih al-Buxoriy" asari bu davrda eng mashhur hadis to'plamlaridan biri bo‘lib, bugungi kunda ham eng ishonchli hadislar to'plami sifatida qabul qilinadi.

Ilmiy va Dunyoiy Fanlar : Islomiy ta'lim tizimi faqat diniy ilm bilan cheklanmagan, balki astronomiya, matematika, tibbiyot va falsafa kabi fanlar ham rivojlanib borilgan. Masalan, Al-Khwarizmi , al-Jabr (algebra) sohasini rivojlantirgan olim sifatida tanilgan. Uning "Al- Kitab al-Mukhtasar fi Hisab al-Jabr wal-Muqabala" asari algebra asoslarini tashkil etgan.

Astronomiya va Matematika : Ulugh Beg (Tamerlaning nabirasi) Samarqandda yulduzlar bilan bog'liq ilmiy ishlarni davom ettirgan va o‘zining astronomik tadqiqotlarini olib borgan. Samarqanddagi Ulugh Beg observatoriyasi (15-asrda qurilgan, lekin arab davrining ilmiy merosini davom ettirgan) astronomiya sohasidagi yirik ilmiy ishlar markazi bo'lgan.

Somoniydlar Davri : Somoniylar (819–999 yillar) Buxoro va Samarqandni ilm-fan markazlariga aylantirdilar. Ismoil al-Jazari , mashhur muhandis va olim, o'zining "Kitab al-JamiSina`at al-Hiyal" asarida mexanik qurilmalar haqida ma'lumot bergan. Buxoro : Buxoro "Umm al-Ulama" (Olimlarning onasi) deb nomlangan, chunki bu shahar musulmonlar orasida ilmiy yutuqlari bilan mashhur edi. Al-Tirmiziy kabi hadis ilmini o‘rgatgan olimlar ham Buxoroda faoliyat yuritgan.

Abu Ali Ibn Sino : Ibn Sino (Avitsenna) 980-yilda Afshonada tug‘ilgan va uning "Qonun fi-t-Tibb" asari 17-asrgacha ilmiy tibbiyotda asosiy manba sifatida ishlatilgan. Shuningdek, u falsafa va mantiq sohalarida ham o'zining ilmiy asarlarini yaratgan. Al-Farobi : Al-Farobi, "Ikkinchi o'qituvchi" deb atalgan, uning mantiq, axloq va siyosat haqidagi asarlari islom va g‘arb falsafasining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan.

Ta'lim Usullari Madrasa Tizimi : Ta'lim asosan madrasa tizimi orqali olib borilgan. Madrasalar Qur'on, hadis va fiqh kabi diniy ilmlar bilan birga astronomiya, matematika, tibbiyot va falsafa kabi dunyo ilmlarini o'qitgan. Talabalar darslarni og'zaki ravishda eshitib, yod olishgan. Qur'onni yodlash va hadislarni o'rganish jarayoni juda muhim bo‘lgan. Ilmiy Bahslar va Ijtimoiy O‘rgatish : Madrasalarda ko'pincha ilmiy bahslar va muloqotlar o'tkazilgan, bu o'quvchilarga ijodiy fikrlash va ilmiy g'oyalarni rivojlantirishga yordam bergan.

Tasavvufning Tarixi va Rivojlanishi Boshlanishi : Tasavvuf ta'limining ildizlari 8-9- asrlarda paydo bo‘la boshlagan, asosan, Xalifalik davrida (Abbosiylar davri) rivojlangan. Bu davrda ilmiy va diniy ta'limlar ko‘proq tashqi ko‘rinishga asoslangan bo‘lsa, tasavvufchilar ichki dunyoni poklash va Allohga yaqinlashishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib qo‘yganlar. Imom Gazali : Imom Gazali (1058–1111) tasavvufning asosiy nazariyotchisi va amaliyotchisi bo‘lib, uning asarlari tasavvuf ta'limining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Uning "Ihyo Ulum al-Din" asari tasavvufning amaliyotini tushunishga yordam beradi. Gazali tasavvufni ilmiy asoslarga tayanib amalga oshirish kerak deb hisoblagan va tasavvufni islomning haqiqiy mohiyatiga yaqinlashtirgan.

O’RTA OSIYO TARIQATLARI. • Naqshbandiya , Rumiya , va Kubroviya tariqatlari Markaziy Osiyo va O‘rta Sharqda keng tarqalgan va tasavvufdagi eng muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Har bir tariqat o‘ziga xos falsafiy, diniy va amaliy jihatlari bilan ajralib turadi. Quyida har bir tariqat haqida batafsil ma'lumot beraman.

Naqshbandiya tariqati — tasavvufda eng mashhur tariqatlardan biri bo‘lib, Bahauddin Naqshband (1318–1389) tomonidan asos solingan. Bu tariqatning asosiy tamoyili ichki poklanish, qalbni tozalash va Allohga bo‘lgan muhabbatni kuchaytirishdir. Naqshbandiya tariqati ayniqsa, nafaqat ruhiy yuksalishga, balki ilm va amaliyning uyg‘unligi bilan ham mashhurdir. Tariqat a'zolari, ko‘plab boshqa tariqatlardan farqli o‘laroq, zikrni ichki tarzda, tashqi harakatlar orqali emas, balki qalb va aql orqali amalga oshiradilar.

Naqshbandiyaning asosiy tamoyillari : Zikr ni ichki (yurak bilan) va sirli tarzda bajarish: Naqshbandiyaliklar ko‘pincha tashqi harakatlardan ko‘ra ichki holatni yaxshilashga intilishadi. Suhbat (yaxshi, ma'rifiy muloqot): Naqshbandiyaliklar bir-birlari bilan suhbat qurish orqali bilimni oshirishga harakat qilishadi. Xavf va umid : Ular o‘z harakatlarini xavf (Allohning g‘azabidan qo‘rqish) va umid (Allohning rahmatiga umid qilish) bilan uyg‘unlashtiradilar. Ilmni amaliyotga qo‘llash : Naqshbandiyaliklar ilmni amalda ishlatishga katta e'tibor qaratadilar, bu esa ular orasida diniy va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi.

Mevleviya tariqati (yoki Rumiya tariqati) — bu tariqat Jaloliddin Rumi tomonidan asos solingan va u Konya shahrida keng tarqalgan. Rumiya tariqatining eng mashhur jihati — raqs orqali zikr qilishdir. Bu tariqatning a'zolari, "dancing dervishes" (aylanib raqs qiluvchi dervishlar) deb atalgan. Raqs tasavvufda Allohga bo‘lgan muhabbatni ifodalashning bir shakli sifatida qaraladi.

Rumiya tariqatining asosiy tamoyillari : Raqs va zikr : Raqs orqali tasavvufda zikr qilish — bu tariqatning eng muhim xususiyatidir. Dervishlar raqsni, Allohning muhabbatini his qilish va ilohiy nurni anglash uchun ishlatadilar. Muhabbat : Jaloliddin Rumi uchun muhabbat — bu Allohga yaqinlashishning eng oliy shaklidir. U o‘z asarlarida muhabbatni ulug‘laydi va insonlarni dunyodagi barcha mavjudotlarga muhabbat bilan qarashga chaqiradi. Ilohiy nur : Mevleviyaliklar tasavvufda nurni, ya'ni Allohning ilohiy nuri va mehrini anglashga intilishadi. Suhbat : Rumiya tariqatida suhbat va muloqot muhim o‘rin tutadi. Bu tariqat a'zolari o‘zlarining ruhiy holatini oshirish va ilm olish uchun bir-biri bilan doimiy ravishda suhbatlashadilar.

Kubroviyalik tariqati — Shayx Ahmad Kubro (1145–1220) tomonidan asos solingan. Kubroviya tariqatining asosiy maqsadi — ruhiy va axloqiy poklanish, ichki nurni anglash va Alloh bilan bevosita bog‘lanishdir. Kubroviya tariqatida ta'lim va amaliyot bir-biriga chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular ko‘pincha yuqori darajadagi diniy va falsafiy bilimlarni o‘zlashtirishni talab qiladi.

Kubroviyalik tariqatining asosiy tamoyillari : Tazkiya (poklanish) : Kubroviya tariqatida insonni ichki poklash juda muhim hisoblanadi. Bu poklanishning maqsadi — qalbni va ruhni butunlay Allohga bag‘ishlashdir. Ruhiy nur : Kubroviyaliklar, ayniqsa, ruhiy nurni anglashga katta ahamiyat berishadi. Ular ruhiy nur orqali Allohga yaqinlashishni maqsad qilishadi. Zikr : Zikr Kubroviya tariqatida ruhiy o‘sishning asosi sifatida qaraladi. Zikrni doimiy ravishda amalga oshirish va uni ichki tinchlikka erishish uchun ishlatishadi. Ilm va amaliyot : Kubroviya tariqatining boshqa tasavvuf tariqatlaridan farqi shundaki, ilm va amaliyotni uzviy ravishda bog‘lashga katta e'tibor qaratiladi. Bu tariqatda ilmiy yuksalish orqali diniy va ijtimoiy hayotni to‘g‘ri yo‘lga solishga intilish mavjud

• Naqshbandiya , Rumiya va Kubroviyalik tariqatlari Markaziy Osiyo va O‘rta Sharqda tasavvufning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Har biri o‘zining noyob amaliyoti, axloqiy talablari va diniy g‘oyalari bilan ajralib turadi. Naqshbandiya tariqati ichki poklanish va ilmni amaliyotga qo‘llashga intilsa, Rumiya tariqati muhabbat va raqs orqali ruhiy yuksalishni maqsad qiladi, Kubroviyalik tariqati esa ilm va amaliyotning uyg‘unligini ta'kidlaydi. Har uchala tariqat ham Markaziy Osiyo madaniyatiga katta ta'sir ko‘rsatgan va o‘zining unutilmas izini qoldirgan.

• Amir Temur (1336-1405), Tamerlan nomi bilan ham mashhur, o‘zining keng imperiyasi ustidan hukmronlik qilgan va o‘z davrida ta’lim va madaniy hayotga katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning davrida ta’lim tizimi, ya’ni ta’lim (arabcha "ta’lim" ma’nosida) Islomiy ta’lim bilan birga fors, turk va mo‘g‘ul ta’lim an’analarining o‘ziga xos uyg‘unligi bilan shakllangan. Temur davridagi ta’lim tizimi asosan madrasalar (Islomiy maktablar) orqali tashkil etilgan bo‘lib, bu joylar Islomiy ilohiyot, falsafa, adabiyot, fan va turli amaliy sohalarni o‘rgatish markazlari edi.

Ulug‘bek (1394– 1449) Amir Temurning nabirasi bo‘lgan Ulug‘bek taniqli astronom va matematik bo‘lib, Samarqandda mashhur Ulug‘bek rasadxonasini barpo etgan. Uning Ziji Ko‘ragoniy asari yulduzlarning pozitsiyalarini aniqlash bo‘yicha keltirilgan eng aniq astronomik jadvallardan biri edi. Ushbu asar nafaqat Islom olamiga, balki Yevropa astronomiyasiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.

Ali Qushchi (1403–1474) Samarqandda Ulug‘bek huzurida faoliyat yuritgan nufuzli astronom va matematik. Uning Risolat al- Fathiyya asari astronomiya va mantiq ilmlariga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘sha davr ilmiy yutuqlari orasida muhim o‘rin tutgan. Keyinchalik Usmonli imperiyasida faoliyat olib borgan Ali Qushchi sayyoralar harakati haqidagi fikrlari bilan Yevropada ham tanilgan.

Jomiy (1414– 1492) Nuriddin Abdurahmon Jomiy — fors shoiri, olim va mutafakkir, bir qancha ta’sirli asarlar muallifi. Uning Haft Awrang (Etti Taxt) nomli asarlar to‘plami mistik va falsafiy she’rlarni o‘z ichiga olgan. Jomiy grammatika, axloq va tasavvuf haqida yozib, Markaziy Osiyo va Fors madaniyati hamda ta’limida katta ahamiyat kasb etgan. Uning asarlari madrasalarda keng o‘qilgan va o‘rganilgan.

Xo‘ja Ahror (1404–1490) Sufi lideri va faylasuf bo‘lgan Xo‘ja Ahror, o‘z ta’limotlari orqali ta’limni rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. Uning ta’limlari Naqshbandiya sufiy tariqatini kuchaytirishga hissa qo‘shib, ta’lim va axloqiy falsafani rivojlantirishda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Uning ma’naviy va ta’limiy hissasi Temuriylar davrida diniy ta’limning ommalashuviga katta ta’sir ko‘rsatgan.

G‘iyosiddin Jamshid al-Koshiy (1380–1429) Fors matematik va astronomi bo‘lgan al-Koshiy Ulug‘bek rasadxonasida faoliyat yuritgan. Uning Khaqoniy Zij (Xoqonning Astronomik Jadvallari) va Risola al- Vatar val-Jayb (Chord va Sinus risolasi) asarlari trigonometriya va astronomiya fanlarida sezilarli yutuqlarni taqdim etgan. Pi sonini hisoblash va o‘nlik kasrlar ustidagi ishlari butun Islom dunyosida va Yevropada matematiklarni ilhomlantirgan.

Hofiz Abru (1430 yilda vafot etgan) Tarixchi va geograflardan biri bo‘lgan Hofiz Abru Temur va uning avlodlari davrida faoliyat olib borgan. Uning Majma’ al-Tavorix (Tarixlar Majmuasi) asari Fors, Markaziy Osiyo va Islom dunyosi tarixini o‘z ichiga olgan keng qamrovli tarixiy asar bo‘lib, o‘sha davrda muhim manba sifatida foydalanilgan

Kamaliddin al- Forisiy (1267– 1319) Amir Temur davridan oldin yashagan bo‘lsa-da, uning ilmiy asarlari Temur davrida ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Fizik, optik va matematik sifatida mashhur bo‘lgan al-Forisiy Kitob Tanqih al-Manozir (Optika haqidagi kitob) asari bilan tanilgan. U optika va fizika sohasida asosiy bilimlarni taqdim etib, keyingi davrlarda bu ilm-fan sohasining rivojlanishiga hissa qo‘shgan

• Ushbu olimlar o‘z asarlari bilan nafaqat Temuriylar davridagi ta’lim tizimini boyitib, balki keyingi avlodlarga ham madaniyat va ilm-fan merosini qoldirdilar. Ularning ilmiy ishlari diniy, falsafiy va ilmiy bilimlarni birlashtirgan holda, Temuriylar davrida Markaziy Osiyoni ilm-fan va ta’lim markaziga aylantirishda muhim o‘rin tutgan

Boshlang‘ich Ta’lim (Maktab) Boshlang‘ich ta’limga maktablarda kirishgan, bu yerda bolalar odatda 6-7 yoshdan ta’lim olishni boshlashgan. Maktablarda o‘qitish Qur’onni o‘qish, yozish, hisob va axloqiy tarbiya asosida olib borilgan. Bu bosqichda o‘quvchilar 10- 12 yoshgacha asosiy bilimlarni olganlar.

Madrasalarda Ta'lim va Muddat Madrasa darajasiga o‘tgan o‘quvchilar uchun ta’limning davomiyligi talabaning qobiliyati va o‘qish tezligiga bog‘liq bo'lgan. Odatda bu bosqichda 4 yildan 10 yilgacha davom etgan. Madrasa ta'limi bir necha bosqichlardan iborat bo'lib: Boshlang‘ich Madrasa Ta’limi : 4-6 yil davom etishi mumkin. Bu bosqichda diniy fanlar, arab tili, Qur’on, hadis va fiqh (huquqshunoslik) o‘rganilgan. O‘rta Madrasa Ta’limi : Bu bosqichda falsafa, mantiq, tarix, adabiyot, matematika va astronomiya kabi dunyoviy fanlarga ham o‘tilgan va qo‘shimcha 4-6 yil davom etgan. Oliy Madrasa Ta’limi : Eng yuqori darajadagi mutaxassislik bosqichi bo‘lib, talabalar o‘zlariga ixtisos yo‘nalishlarini tanlab, bir necha yil davomida chuqurroq bilim olishgan. Bu bosqichda tahsil olish muddati har bir o‘quvchining tayyorgarlik darajasi va qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib, qo‘shimcha 2-4 yilga cho‘zilgan.

Oliy Ta'lim Oliy ta’lim bosqichida talabalar o‘zlariga kerakli sohalarda chuqur tadqiqot va ilmiy faoliyat olib borishgan. Talabalar o‘z ustozlari nazorati ostida izlanishlar qilib, o‘z bilimlarini mustahkamlaganlar. Ko‘pchilik uchun oliy ta’limni tamomlash va ijozatnoma (diplom) olish uchun umumiy ta’lim davomiyligi 10 yildan oshgan. Shunday qilib, Temuriylar davrida oliy ta’lim jarayoni ancha murakkab va uzoq davom etgan bo‘lib, talabalar yoshligidan boshlanib, yoshlikning so‘nggi davrlariga qadar davom etgan.

• Buxoro xonligida ta’lim tizimi va ilm-fan rivoji yuqori darajada bo‘lib, xonlikning yirik shaharlarida ilmiy markazlar va madrasalar faoliyat yuritgan. Ushbu davrda Buxoro ta’lim va ilmiy faoliyat markaziga aylangan, va bu yerda islomiy fanlar bilan birga falsafa, matematika, astronomiya va boshqa dunyoviy fanlar ham rivojlangan. Buxoro xonligida faoliyat olib borgan bir qancha yirik olimlar va mutafakkirlar xalq orasida o‘z bilimlari bilan tanilgan va ular ta’lim tizimiga katta hissa qo‘shgan.

Mirzo Bedil (1644–1721) Hissasi : Bedil shoir, faylasuf va sufiy bo‘lib, fors adabiyoti va sufiy falsafasi bilan mashhur. Uning asarlari o‘zida murakkab mistik va falsafiy mavzularni jamlagan va Buxoro madrasalarida fors adabiyoti darslarida keng qo‘llanilgan. Merosi : Bedilning she’riyati va falsafiy asarlari Markaziy Osiyo va Hindiston adabiyot va tafakkuriga ta’sir ko‘rsatgan, va uning asarlari Buxoroda tasavvuf va falsafa ilmi uchun asosiy manba sifatida xizmat qilgan .

Xoja Orif Mohitobon Hissasi : Xoja Orif Mohitobon Buxoro madrasalarida mantiq, falsafa va ilohiyot fanlari bo‘yicha mashhur mudarris bo‘lgan. U metodik o‘qitish uslubi orqali o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirgan. Merosi : Buxoro ilmiy muhiti va o‘quvchilariga yuqori sifatli ta’lim berish orqali uning o‘quvchilari madrasalarda mashhur mudarrislar bo‘lib yetishgan

Muhammad Amin al-Buxoriy Hissasi : Muhammad Amin al- Buxoriy hadis (Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) so‘zlari) va fiqh (islom huquqi) ilmida mashhur olim edi. Uning fiqh va hadis bo‘yicha yozgan asarlari Buxoro madrasalarida keng o‘qitilgan va manba sifat Merosi : U madrasalarda fiqh va hadis ta’limini rivojlantirib, Buxoroni islomiy ilm va ma’rifat markaziga aylantirishga yordam bergan.ida qabul qilingan

Abdurauf Fitrat (1886–1938) Hissasi : Fitrat Buxoroda ta’lim sohasini isloh qilishga o‘z hissasini qo‘shgan. U madrasalarda yangi fanlarni joriy etish va diniy ta’limni zamonaviy fanlar bilan boyitish tarafdori bo‘lgan. Buxorolik olim va hind olimi o‘rtasidagi bahs kabi asarlari bilan islom jamiyatida ta’limni yangilash muhimligini ta’kidlagan. Merosi : Fitratning ta’lim islohotlari madrasalarda keng qamrovli ta’lim berishga, ilmiy va adabiy bilimlarni hamda tarix va zamonaviy fanlarni birlashtirishga xizmat qilgan.

Maxdumi A’zam (Xoja Ali al- Buxoriy) (1461– 1542) Hissasi : Maxdumi A’zam Naqshbandiy sufiy oqimining taniqli vakili bo‘lib, Buxoroda tasavvuf va diniy ta’limni rivojlantirishda faoliyat yuritgan. U axloqiy ta’lim va shaxsiy ma’naviy kamolotga urg‘u berib, madrasalarda yosh avlodga axloqiy ta’lim berishga katta e’tibor q. Merosi : Maxdumi A’zamning axloqiy va ma’naviy ta’limotlari Buxoro ta’lim tizimida tasavvufiy ilmlarning asosiy qismi bo‘lib, shaxsiy va ma’naviy rivojlanishga yo‘naltirilganaratgan

Mir Arab Madrasasi Tarixi : Mir Arab madrasasi Buxoro xonligi davrida eng nufuzli diniy o‘quv maskanlardan biri hisoblangan. Uni 16-asrda Shayboniy xonlar sulolasining asoschisi Ubaydullaxon tomonidan barpo etilgan. Ta’lim yo‘nalishlari : Bu madrasa asosan fiqh (islomiy huquqshunoslik), hadis, tafsir (Qur’on tafsiri), mantiq, va arab tili bo‘yicha o‘quv dasturiga ega edi. Bu yerdan ko‘plab mashhur islomiy olimlar yetishib chiqqan. Ahamiyati : Mir Arab madrasasi Buxoroning ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, Markaziy Osiyo va undan tashqarida ham tanilgan. Hozirda ham bu madrasa faoliyatini davom ettirib, diniy ta’lim berishda davom etmoqda .

Ulug‘bek Madrasasi Tarixi : Ulug‘bek madrasasi Ulug‘bek tomonidan 15-asrda Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek madrasasi Samarqanddagi madrasalar bilan bir qatorda, o‘sha davrda ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan. Ta’lim yo‘nalishlari : Ulug‘bek madrasasida matematika, astronomiya, falsafa, fiqh va ilohiyot o‘rgatilgan. Ayniqsa, astronomiya faniga e’tibor katta bo‘lgan. Ahamiyati : Ulug‘bekning ilm-fanga bo‘lgan qiziqishi madrasaning o‘quv dasturiga katta ta’sir ko‘rsatgan va Markaziy Osiyoda ilm- fan markaziga aylangan.

Ko‘kaldosh Madrasasi Tarixi : 16-asrda Shayboniylardan Abdullahxon II hukmronligi davrida qurilgan Ko‘kaldosh madrasasi Buxorodagi eng katta madrasalardan biri bo‘lgan. Ta’lim yo‘nalishlari : Bu yerda asosan diniy fanlar – fiqh, tafsir, hadis, tasavvuf o‘rgatilgan. Shuningdek, mantiq va falsafa bo‘yicha ham bilim berilgan. Ahamiyati : Ko‘kaldosh madrasasi Buxoroning ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, madaniy va diniy merosni saqlashda muhim o‘rin tutgan. U hozirgi kunga qadar yaxshi saqlanib qolgan .

Muhammad Amin Inoq Madrasasi Hissasi : Muhammad Amin Inoq tomonidan qurilgan ushbu madrasa Xiva xonligidagi eng katta va nufuzli o‘quv dargohi bo‘lib, unda asosan diniy ta’lim berilgan. Madrasada islomiy huquq, hadis, arab tili va grammatikasi, shuningdek, mantiq va tafsir kabi fanlar o‘qitilgan. Merosi : Muhammad Amin Inoq Madrasasi Xivaning ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, Markaziy Osiyoda mashhur diniy ta’lim maskani sifatida e’tirof etilgan.

• Xiva xonligida ta'lim tizimi o‘ziga xos bo‘lib, islom dini, ilm-fan va adabiyot sohalarida yuqori saviyadagi bilimlarni o‘rgatishgan. Xiva xonligining ilmiy va madaniy hayotiga hissa qo‘shgan mashhur olim va mutafakkirlar orasida quyidagi shaxslarni ko‘rsatish mumkin:

Munis Xorazmiy (1778–1829) Hissasi : Munis Xorazmiy Xiva xonligi tarixchisi, shoir va olimi bo‘lgan. Uning eng mashhur asarlaridan biri Firdavs ul-Iqbol bo‘lib, unda Xiva tarixining muhim voqealari yoritilgan. Bu asar Xiva ta’lim tizimida tarix va adabiyot fanlarining rivojiga katta hissa qo‘shgan. Merosi : Munis o‘zining she’riy asarlari va tarixiy asarlari orqali o‘quvchilarni o‘z tarixini va madaniyatini o‘rganishga undagan.

Ogahiy (1809– 1874) Hissasi : Ogahiy (Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li) Munis Xorazmiyning shogirdi va davomchisi bo‘lib, tarix, adabiyot va tarjimachilik sohalarida mashhur. U Munisning Firdavs ul-Iqbol asarini davom ettirib, Xiva tarixiga oid qo‘shimcha ma’lumotlar kiritgan va Shohnoma kabi asarlarni turk tiliga tarjima qilgan. Merosi : Ogahiyning tarjima va tarixiy asarlari Xiva xonligida ta’limning rivojlanishida, ayniqsa tarix va adabiyot fanlarining o‘qitilishida katta ahamiyatga ega bo‘lgan.

Muhammad Rizo Qozixon o‘g‘li (Xiva xoni) Hissasi : Xiva xoni Muhammad Rizo Qozixon o‘g‘li ilm-fan va madaniyat rivojiga katta ahamiyat bergan. Uning hukmronligi davrida Xivada ko‘plab madrasalar qurilgan va ta’lim tizimiga davlat qo‘llab Merosi : Xonning homiyligi ostida Xivada islomiy va dunyoviy fanlar, jumladan, fiqh, mantiq, adabiyot va falsafa kabi fanlar rivojlanishga erishgan.-quvvatlovi ko‘rsatilgan.

Rahimxon (Feruz) (1845–1910) Hissasi : Rahimxon (Feruz) Xiva xoni bo‘lib, adabiyot va san’at homiysi sifatida mashhur. U ko‘plab olim va shoirlarga homiylik qilgan va ta’lim tizimining rivojlanishiga katta ahamiyat bergan. Rahimxonning hukmronligi davrida ilm-fan, adabiyot va san’atga katta e’tibor qaratilgan. Merosi : Uning homiyligi ostida Xivada madaniyat va ta’lim rivoj topgan. Uning davrida yozilgan asarlar o‘quvchilar tomonidan keng o‘rganilgan va Xiva ilmiy hayotida katta rol o‘ynagan.

Islomxo‘ja (1872–1913) Hissasi : Islomxo‘ja Xiva xonligi bosh vaziri bo‘lib, zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirishda muhim ishlarni amalga oshirgan. U zamonaviy maktablar ochishni qo‘llab-quvvatlagan va ta’lim tizimini isloh qilish uchun harakat qilgan. Hissasi : Islomxo‘ja Xiva xonligi bosh vaziri bo‘lib, zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirishda muhim ishlarni amalga oshirgan. U zamonaviy maktablar ochishni qo‘llab-quvvatlagan va ta’lim tizimini isloh qilish uchun harakat qilgan.

Shahrixon (1804– 1842) Asarlari : Shahrixon o‘z davrida tarix va adabiyotga oid ko‘plab asarlar yaratgan. Uning eng mashhur asari "Tarix-i Shahrixon" bo‘lib, unda Qoqon xonligining tarixi, madaniyati va siyosiy holati batafsil yoritilgan. Hissasi : Shahrixon asarlarida Qoqon xonligi tarixini, uning ilmiy va madaniy rivojlanishini chuqur tahlil qilgan. Uning asari o‘quvchilarga tarixiy va ilmiy bilimlarni berishda muhim manba bo‘lib xizmat qilgan.

Boboqul Xo‘ja Asarlari : Boboqul Xo‘ja tarix, adabiyot va fiqh sohalarida asarlar yaratgan. U "Risola-i Fiqh" va "Tafsiri Qur’on" kabi asarlar Hissasi : Boboqul Xo‘ja Qoqon xonligida diniy ilm- fanni rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. Uning asarlari o‘quvchilarga fiqh va tafsir bo‘yicha chuqur bilimlarni berishga yordam berdi.ini yozgan.

• Jadidlar, yoki jadidchilik harakati, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tarkibidagi musulmon viloyatlarida, xususan, O‘zbekistonda rivojlanib, ta'lim tizimining islohoti, ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga intilish bilan bog‘liq edi. Jadidchilik harakati ta'lim tizimiga, ayniqsa, yangiliklar kiritishga va modernizatsiyaga alohida e'tibor qaratgan. Jadidlar ta’limning sifatini oshirish, yoshlarni yangi zamon talablari asosida tarbiyalash va eski an'analardan xalos bo‘lishni maqsad qilganlar.

Mahmudxo‘ja Behbudi (1875– 1919) Asarlari : Mahmudxo‘ja Behbudi o‘zining "Usul-i Jadid" nomli asari bilan mashhur bo‘lib, unda yangi ta'lim usullarini ishlab chiqqan. Behbudi yangi ta’lim tizimining asosiy tamoyillarini ishlab chiqqan, bunda milliy, ma'naviy va ilmiy qadriyatlarni asos qilib olgan. Hissasi : Behbudi jadidchilik harakatining asosiy faoliyatchilaridan biri bo‘lib, o‘z asarida diniy va dunyoviy ilmni uyg‘unlashtirish, ta’limda islohotlar o‘tkazish zarurligini ta'kidlagan. Uning qarashlari yangi o‘quv metodlarini ishlab chiqishda va maktablarda islohotlar qilishda katta ta’sir ko‘rsatdi.

Abdulla Avloni (1878–1951) Asarlari : Abdulla Avloni o‘zining "Turkiy tilida izohli lug‘at" va "Navodir-ul-ulum" kabi asarlari bilan tanilgan. U asarlari orqali yangi ta’lim tizimining nazariy asoslarini yaratdi va o‘qituvchilarni yangi usullar bilan ta'lim berishga chaqirdi. Hissasi : Avlonining ta'limdagi islohotlarga qo‘shgan hissasi ulkan. Uning asarlari yangi maktab tizimini yaratish, jadidchilik harakatining asosiy prinsiplarini o‘rganish va o‘quvchilarga zamonaviy ilm-fan, madaniyat va axloqni o‘rgatishda muhim rol o‘ynagan. U, shuningdek, yangi maktablarda, o‘qituvchilarning ilmiy malakasini oshirishga alohida e'tibor qaratgan

Mahmudxo‘ja Bahauddinov Asarlari : Mahmudxo‘ja Bahauddinovning asarlari asosan diniy, falsafiy va ilmiy sohalarga bag‘ishlangan. U "Ta'limdagi yangi yo‘nalishlar" va "Jadid islohotlari" kabi asarlar yozgan. Hissasi : Mahmudxo‘ja Bahauddinov o‘z asarlari orqali yangi ta’lim tizimini yaratish, yoshlarni zamon bilan hamohang tarbiyalash, ilmiy va diniy bilimlarni uyg‘unlashtirishga harakat qilgan. Uning islohotlari jadidchilik harakatida ta’limni rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatgan.

• O‘zbekiston rahbari I.Karimov 1988-yil 20-noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar Аkademiyasida bo‘lgan uchrashuvda shunday degan edi: “Respublika hayotining barcha sohalarida ilm-fan mavqeyini prinsip eʼtibori bilan yangi sifat darajasiga ko‘tarish respublika Fanlar Аkademiyasining asosiy vazifasidir, deb o‘ylaymiz. Ilm-fan ahliga buyruq berish, quruq maʼmuriyatchilik, olimlarga apparat xodimlari kabinetlarida paydo bo‘ladigan “ijtimoiy buyurtmani” ro‘baro‘ qilish davri o‘tib ketdi. Ijodiy izlanishlarning natijalarini qamrab olgan Fanlar Akademiyasi olimlarining asarlari va tavsiyalari respublika taraqqiyotining istiqbolini belgilaydigan kelajakdagi hisob-kitoblar va siyosatning poydevori bo‘lishi darkor..

1992-yilda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidentining farmoniga binoan Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida Oliy Аttestatsiya Komissiyasi tashkil etilishi munosabati bilan Fanlar Аkademiyasining mavqeyi ortdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida” 2002-yil 20- fevraldagi farmoni ilmiy tadqiqotlar va texnologik ishlanmalar sifatiga qo‘yilgan talablarga muvofiq ilmiy texnika va innovatsiya faoliyatini yanada rivojlantirishda, shuningdek, mamlakat ilmiy salohiyatidan samarali foydalanishni taʼminlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

O‘zbekiston Respublikasida 1992- yil 2-iyulda qabul qilingan “Taʼlim to‘g‘risidagi” qonun ilgari erishilgan muvaffaqiyatlarni saqlab qolishga xizmat qildi. Ushbu qonun o‘z vaqtida muhim bo‘lgan bo‘lsa-da, ammo taʼlim tizimini isloh qilishning amaliy chora-tadbirlari, taʼlimtarbiya va o‘quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan uzviy bog‘lash, yaʼni uzluksizlikni taʼminlash muammolarini yecha olmadi.

Garchi mustaqillikning ilk yillarida O‘zbekiston Respublikasida “Taʼlim to‘g‘risidagi” qonun qabul qilingan bo‘lsada (1992-yil 2- iyulda), 1997-yil 29-30- avgust kunlari o‘tkazilgan birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida “Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrirda) va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilindi (29- avgustda).

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mazkur masalalarni quyidagi bosqichlarda amalga oshirish rejalashtirildi: 1. Birinchi bosqich (1997-2001- yillar) mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart- sharoitlar yaratish.

2. Ikkinchi bosqich (2001-2005-yillar) Milliy dasturni to‘liq ro‘yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiyiqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar Majburiy umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar taʼlimiga, shuningdek, o‘quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab, tabaqalashtirilgan taʼlimga o‘tish rejalashtirildi. Taʼlim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to‘ldirish taʼminlandi, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit vujudga keltirildi

3. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar) to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Taʼlim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanadi, o‘quv-tarbiya jarayoni yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq taʼminlanadi

Taʼlim tizimidagi islohotlar jarayonida xorijiy davlatlardagi yetakchi oliy o‘quv yurtlari bilan hamkorlik aloqalarini kuchaytirish, o‘quv jarayonini xalqaro taʼlim standartlariga moslashtirish masalasiga ham eʼtibor qaratilib, 2018-yilda ilk bor xalqaro tajribalar asosida oliy taʼlim muassasalarining milliy reytinggi yaratildi, taʼlim tizimi va ilmiy tadqiqot jarayoni tahlil etildi.

Taʼlim tizimini takomillashtirish jarayonida 2019-yilda respublika miqyosida jami 14 ta yangi oliy taʼlim muassasasi tashkil etildi, ulardan 6 tasi mahalliy oliy taʼlim muassasasining filiali, 8 tasi xorijiy oliy taʼlim muassasalarining filiali edi. Yangi tashkil etilgan 14 ta oliy taʼlim muassasasida 40 ta yangi taʼlim yo‘nalishi (bakalavriatura) va 41 ta yangi mutaxassislik (magistratura) ochildi

Natijada yoshlarning oliy taʼlim bilan qamrovi 20 foizga yetkazildi. Oliy taʼlim muassasalarida talabalar soni 423 ming nafardan oshdi (2016- yilda 273 ming nafar). 2019-yili Oliy taʼlim muassasalariga qabul ko‘rsatkichlari 121 mingdan oshdi (2016-yilga nisbatan ikki barobar).

Magistraturaga qabul 7705 tani tashkil etib, 2016-yilga nisbatan 1,5 barobarga (54 %) oshirildi. Bunda tabiiy va muhandis-texnik soha mutaxassisliklari bo‘yicha to‘liq davlat granti asosida belgilandi hamda davlat granti ulushi 54 %ga oshirildi. 55 ta oliy taʼlim muassasasida 21 ta xorijiy davlatning (АQSh, Germaniya, Turkiya, Finlyandiya, Fransiya, Gollandiya, Indoneziya, Isroil, Italiya va boshqa) yetakchi universitetlari bilan hamkorlikdagi qo‘shma taʼlim dasturlar asosida 83 ta taʼlim yo‘nalishi (bakalavriatura) va 64 ta mutaxassislik (magistratura) bo‘yicha kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Miziyoyevning 2019-yil 8-oktabrda “O‘zbekiston Respublikasi oliy taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni imzolandi. Ushbu Farmon oliy taʼlimda to‘planib qolgan uzoq yillik muammolarga yechim topib berish barobarida, oliy taʼlimni jahon standartlariga javob bera oladigan, mamlakatning kelajagi uchun xizmat qila oladigan darajaga ko‘tarishning yangi bir davrini boshlab berganligini qayd etish zarur.

O'xshashlar

Ozarbayjon Respublikasida taʼlim tizimi

O’zbekistonda mustaqillik yillarida ta’lim sohasida amalga oshirilgan innovatsiyalar va ularning natijalari. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologilar

O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini rivojlantirishning konseptual asoslari

Boshlangʻich taʼlim pedagogikasi tushunchasining mazmuni. Boshlangʻich taʼlim pedagogikasining metoddologiyasi

Muassasada taʼlim xizmatlari marketingi