Нафосат тарбияси 2

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

427.3916015625 KB

Ko'chirib olish

ҚДПИ Педагогика факультети МТ II“Б” гурух талабасининг Педагогика назарияси фанидан бажарган МУСТАҚИЛ ИШИ Бажарди: Набиева Мухтасархон. Ўқитувчи: Хўжаназарова Наргизахон.

Нафосат тарбияси Р Е Ж А:  1. Нафосат ва бадиий тарбия тушунчалари ва вазифалари  2. Нафосат тарбиясининг мазмуни  3. Нафосат тарбиясини амалга ошириш шакл ва усуллари  4.Нафосат маданияти.  5. Ўқувчиларда нафосатни шакллантириш.  6. Хулоса.

 Эстетика кенг маънога эга булиб, шахсни табиат ва жамиятдаги гузалликларни идеал нуктаи назардан идрок этишга ургатади. Шунингдек эстетик фаолиятига, вокеликни, гузаллик конун коидалари асосида узгартиришга кобилиятли шахсни тарбиялайди.  Эстетик ривожлантириш-бу шахснинг эстетик онги, муносабатлари ва эстетик фаолиятининг вужудга келиши хамда такомиллашувидан иборат узок давом этадиган жараёндир. Бу жараён ёш ва ижтимоий омиллар билан белгиланади турли боскич хамда даражага эга.  Эстетик тарбия шахснинг жамият эстетик маданиятини эгаллаб олишига боглик булиб, турли йуллар ва шакллар ёрдамида амалга оширилади. Жамият ва айрим шахснинг эстетик маданияти тушунчалари мавжуд. Жамиятнинг эстетик маданияти деганда инсоният бутун ривожланиши тарихи жараёнида туплаган моддий ва маънавий кадриятлари мажмуи тушунилади.  Укувчи шахснинг эстетик маданияти унинг жамият маданий меросини фаол, ижодий узлаштириши натижасида хосил булади. Шахснинг гузаллик билан узаро муносабати, шунингдек шахснинг айрим сифатларини узаро таъсири натижасида эстетик маданияти доимо узгариб туради. Шахс эстетик маданиятининг асосий таркибий кисмлари бу эстетик онг эхтиёжлар, муносабатлар ва эстетик фаолиятлардир.  Эстетик маданиятининг бу таркибий кисмлари узига хос мураккаб тузилишига эгадир. Эстетик онг, эстетик идрок, билим, мулохаза, бахс, эстетик идеални камраб олади. Эстетик эхтиёжлар ва муносабатлар эса, энг аввало шахснинг эстетик кизикишлари, диди,  эстетик хиссиётларида ифодаланади. Эстетик онг ижтимоий вокелик табиат, санъат билан бевосита мулокот жараёнида-назариялар карашлар, бадиий таълим ва тарбия натижасида шаклланади.  Эстетик идрок-бу атроф вокеликдаги буюмлар, ходисаларнинг эстетик мохиятини бутун таркибий кисмлари билан биргаликдаги акс эттиришдир, яъни идрок этилган нарсаларни шахсда мавжуд булган хиссий ва аклий нарсаларга киёслаш жараёнидир. Эстетик идрок гузаллик билан учрашганда юзага келади ва аник максадга каратилганлиги билан тавсифланади. Тулаконли эстетик, идрок эстетик тушунчалар ва эстетик мулохазаларни шакллантириш билан биргаликда содир булади.  Эстетик мулохаза-шахснинг аник бир эстетик ходисага муносабатини билдирувчи аклий харакатида ифодалайди. Шахснинг эстетик мулохазаси,

 чукурлиги, такомиллашганлиги, мураккаблиги, юкори ёки пастлиги билан ажралиб туради.  Эстетик мулохаза даражаси шахснинг хулк атвори ва билим савиясига, эстетик тажрибасига богликдир. Шахснинг муайян ходиса ёки миймога эстетик коидалар, гоялар асосида берган бахоси эстетик бахо дейилади.  Эстетик бахо беришда шахснинг ижтимоий яшаш тузуми, ижтимоий келиб чикиши яккол кузга ташланади, чунки гузаллик ва хунуклик, чиройлилик ёки бадбашаралик каби категориялар турли ижтимоий тузумда турлича бахоланиб келинган.  Эстетик идеал-бу шахснинг табиат ва жамият, санъатдаги максад тарзида идрок этадиган, такомиллашган гузаллик борасидаги бахосининг акс этишидир. Эстетик идеалнинг мухим белгиси шахснинг дунекараш хусусиятига кура аникланади.  Эстетик эхтиеж деб, шахснинг вокеликни эстетик жихатдан билиб олишга ундовчи субъектив омилларига айтилади. Эстетик эхтиёжлар, эстетик ахборотга кизикишни кучайтиради. Эстетик кизикиш шахсни эстетик фаолиятига, вокелик ва санъат асарларини эстетик жихатдан узлаштиришга киришишида ифдаланади.  Эстетик кизикишнинг асосий белгиси укувчида эстетик фаолиятга интилиши, узи ектирган саъат асарларини йигиб туплаб бориши, такрор укиб идрок этиши, уша асарлар хакида фикр билдиришга интилиши, бошкаларнинг шу масалага доир фикрини билишга кизикиуи, муайян санъатлар, жанр, йуналиш кабиларни афзал куришида намаен булувчи танлаш хусусиятининг мавжудлиги билан ифодаланади. Масалан, укувчини кизиктирган санъат устасининг расмларини, асарларини туплайдилар, кайта-кайта укиб чикадилар.  Укувчилар эстетик кизикишларининг кенглиги, чукурлиги, баркарор еки бекарорлиги билан ажралиб туради. Бу уларнинг фаоллик даражаларида ва атроф хаетга эстетик муносабатларида яккол намаен булади. Укувчидаги эстетик кизикиш даражаси педагогик таъсир натижасида юкорига кутарилиши еки сусайиши хам мумкин.  Эстетик кизикшлар укувчида эстетик эхтиеж тугилишига сабаб булади. Эстетик дид-шахсда унинг шахсий ва ижтимоий хусусиятларининг кушилиши натижасида хосил буладиган мураккаб ходисадир. Эстетик тарбия укувчиларда эстетик билим, куникма ва малакаларни шакллантиришни хамда, эстетик хис- туйгу, кизикиш, эхтиеж, бахо бериш каби хислатларни тарбиялаш масаласини уз ичига олади. Укувчиларда гузаллик хакидаги билимлар, хает вокалиги, буюмлар, уларнинг ранг-баранглиги, турларини, хамда санъат асарларини эстетик узлаштириши жараенида таркиб топади.  Укувчилар теварак-отроф, хает, табиат манзаралари ва хар хил жанрдаги санъат асарлари: графика, ранг тасвир, хайкалтарошлик, амалий санъат, адабиет, мусика асарлари билан танишиб борадилар ва шу баробарида билимларни узлаштириб оладилар. Укувчилар гузаллик ва тубанлик, фожиалилик ва кулгиликнинг асосий мезонларини англаб

Ўқувчиларни кузатиш, улар билан суҳбатлашиш, синф раҳбарлари, ота-оналар билан мулоқотда бўлиш натижасида ўқувчиларни қуйидаги даражаларга бўлинади Болаларнинг синф жамоаси билан мослашиш даражаси. Эҳтимоли бор мослаша олмаслик (ЕМО) - даражаси. Қисман мослаша олмаслик (БМО) даражаси. Бутунлай мослаша олмаслик (БМО) даражаси.01 12 1106 19

 етишлари, эстетик малака ва куникмалардан хаетда фойдалана олишга урганишлари лозим.  Укувчилар асосий эстетик категория-гузаллик тугрисидаги билимларини узларини ураб турган теварек атрофдаги турмуш ашелари: кийим-кечак, уйинчоклар, оила аъзоларининг узаро маданий самимий муносабатлари, саранжон ховли, гулзор, санъат асарлари: мусика, ашула, чиройли сурат воситасида эгаллайдилар.  Гузаллик тугрисидаги билим ва тушунчаларидан укувчилар уз хатти харакатларини, кишилар фаолиятини ва табиат хадисларини бахолашда фойдаланадилар.  Педагог укувчиларга санъат турлари хакидаги билимларини бериш билан бирга уларнинг эстетик хиссиётини бир жойга туплайди, хамда мазмунли эстетик мулохаза юритишга ургатади.  Укувчилар эстетик тарбия жараенида эстетик малака ва куникмаларни хам эгаллашлари лозим. Мусика фаолиятига доир ижрочилик, кушик айтиш, мусика асбобларини чалиш кабиларни эгаллаб олиш кузда тутилади. Улар тасвирий санъат асарларини диккат билан кузата билиш, уларнинг мазмуни ва ифода воситаларини, яъни композиция, колорит кабиларни тахлил килишни, жанрларни бири-биридан фарклаш малакаларини эгаллайдилар.  Мусика ва расм дарсларида педагог укувчилардан мустакил изланиш, ижод килишга доир куникмалари ривожлантиради. Укувчиларда ижодийлик малакалари мавжудлигини педагог уларнинг кизикиши, кобилияти, ижодий ишлашга муносабати, ижодий харакат усуллари ва ижодий ишлари сифатига кура аниклаш мумкин булади.  ТАЯНЧ ИБОРАЛАР  Эстетик тарбия, эстетик ривожлантириш, эстетик дид, шакллантириш усуллари, бадиий тарбия.

 НАФОСАТ ТАРБИЯСИ  Бугун биз буюк дея сифатлаётган Республикамизнинг келажаги билимли ва марнавий, соғиом авлодга боғлиқ. Шунинг учун ҳам Президентимиз Ислом Каримов ўзининг нутқ ва асарларида ҳамиша ёшларимиз тарбиясига, уларнинг маьнавиятини шакллантиришга алоҳида тўхталиб ўтади.  Маьлумки, соғлом авлодни шакллантириш оила ва бошланғич синфлардан бошланади. Бунинг учун уларга талаб ва тарбия зарур. Олийжаноб муҳитда мазмунли ва узлуксиз олиб борилган тарбиявий тадбирлар болалардагиь айрим мақбул, ғайри маьнавий хатти-ҳаракатларнинг олдини олади. Бу борада бошланғич синф ўқувчиларига берииадиган эстетик ёки нафосат тарбияси алоҳида аҳамиятга эга. Нафосат тарбияси болаиарни гўзалликни севишга ва ундан бахраманд бўлишга ўргатишдан иборатдир. Гўзаллик ва нафосат ҳар бир куйда-қўшиқда, расмда, атроф-муҳитда, ьинсоннинг ҳам ички, ҳам ташқи кўринишида, ҳатто меҳнат жараёнида ҳам мавжуддир. Уни фаҳмлай билиш ва баҳраманд бўла олишдек қобилиятга эга бўлиши эса муҳим масаладир. Биз мазкур масалада Бухоро шаҳар 16, 18, 23-мактабларининг бошланғич синф ўқувчилари орасида кузатишлар олиб бордик. Айниқса, ижтимоий ҳимояга муҳтож оилалада ўсаётган болаларни аниқлаб, улар билан ота-оналари орасидаги муносабатларни ўргандик. Шит болалар ўқийдиган мактабларнинг ўқитувчилари билан ҳамкорликда ишладик. Аwало болаларнинг таржимаи ҳолини ўрганиш бўйича махсус ,ёьриқномалар тақдим этдик. Ёьриқ-номада Мболаларнинг оилалари ҳақидаги варақа ҳам илова қилинди. Бу варақаларга ота-оналари, бошқа оила аьзолари, оиланинг таьминланганлик даражаси ҳақидаги малумотлар. киради. Шу варақанинг ўзига боланинг туғилишидан то бозирга қадар саломатлик тарихи, ҳолати ва бошидан кечирган касаиликлари, ахлоқи ва қизиқишларини ҳам ёзиб қўйиш таклиф қилинди.  Шуни айтиш лозимки, бола таржимаи ҳолини ўрганишга қадар ўқитувчилар болаларни тиббий текшимвга жалб этиш зарур эмас, деб ҳисоблашар эди. Улар Америка мактабларидаги каби ама-лиётда саломатлиги ҳар хил болаларни биргаликда ўқитиш мумкин деб ҳисоблайдилар. Биз уларга болаларни у ёки бу тоифага киритиш олдидан пайдо бўладиган психологик тўсиқни йенгиб ўтишга ёьналтирилган оғзаки ва ёзма ёьриқномалар ҳам бердик. ўқитувчилар нафақат жисмоний нуқси бор ўқувчиларни аниқладилар, балки уларга ижтимоий мослаша олмаслик даражалари бўйича педагогик ташхис қўйишди, ҳар бир тарбияси оғир боланинг туғилган кунидан то 3-синфга ўтгунча бўлган даврдаги шахсияти ва ахлоқининг ўзига хос кўриниш-ларининг батафтил тавсифини ҳам туздилар. Бу тавсифларда тарбияси оғир боланинг бадиий эстетик фаолиятининг йетакчи турлари (мусиқа, тасвирий саньат, адабиёт, ижод) га боиган мойиллиги чуқур ўрганилди.

ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ Инсон аъзоларининг функционал камолоти. Ички аъзолар, нерв ва щаракат, суяк-мускул тизими, тана уйғунлиги ва уларнинг функционал фаолиятини бошқариш лаёқатига эгаликЎқувчиларнинг соғлигини мустаҳкамлаш Уларни гигиена қоидаларига амал қилишга кўниктиришЎқувчилар моҳирлигини ҳар томонлама ўстириш Бўлажак касб-ҳунар эгаларининг жисмоний ва физиологик сифатларини касбий нуқтаи назардан шакллантириш, уларнинг ишчанлик қобилиятини ошириш Ўқувчиларнинг жинсий жиҳатдан тўғри камолга етишлари учун шароит яратиш Ўқувчиларда мустаҳкам ирода, қатъий характер, интизомга сўзсиз амал қилиш кўникмаларини шакллантириш1D 01 0F 1806 0E1B1C 0D 21 221F 11 2409 1F 0F 221F 12 27 28 03 02 0B 221F 280B 16 19 221F 1F 06 1E

 4. Бутунлай мослаша олмаслик даражасидаги ўқувчилар - 2 фоиз.  Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, ўқувчиларнинг жамоага мослашув даражаси ҳар хил бўлади. Булар ичида ўқитувчи алоҳида эьтибор берадиган гуруҳ жамоага бутуниай мос]ашмайдиган ўқувчилардир. Бу гуруҳга кирган болалар жиддий эьтиборга муҳтождирлар. Ундан кейингиси мушкул гуруҳ қисман мослашаолмаслиги ва эҳтимоли бор мослашаолмаслик даражасидаги ўқувчилардир. Улар фақат индивидуал ёндашув, жамоа аьзоларининг бевосита таьсири остидагина яхши ва намунали ўқувчилар қаторига қўшилишлари мумкин. Бунда болаларни мусиқа, рассомлик ва бошқа тўгаракларга жалб этиш яхши натижалар беради. Биз ўқувчиларнинг мусиқага муносабатини аниқлашга ҳаракат қилдик. Бунинг учун баьзи олимлар томонидан тавсия этилган қизиқ-тирувчи суҳбатлардан, завқ билан мусиқани тинглаш, эшитилган куй, қўшиқни таҳлил этиш каби усуллардан фойдаландик. Шундай усуллар орқали учтўрт йилда болаларда мусиқани завқшавқ билан тинглаши, қабул қилиши, кейинчалик ўзи ҳам мусиқа ижро этиши- пировард натижада мусиқий ижод даражасига эришилди.  Хулоса шуки, мусиқа, қўшиқ, рақс, ва бошқа нафис саньат ёьналишида олиб борилган машғулотлар айрим тарбияси оғир ёки қолоқ, ўқувчиларнинг фаол-ўқувчилар қаторидан ўрин олишига ёрдам беради.

 НАФОСАТ ТАРБИЯСИ  Нафосат тарбияси ҳақида тушунча . Нафосат тарбияси (эстетик тарбия - лотинча «estezio» гўзалликни ҳис қиламан) - ўқувчиларни воқелик, табиат, ижтимоий ва меҳнат муносабатлари ва турмуш гўзалликларини англаш, идрок этиш ва тўғри тушунишга ўргатиш, уларнинг бадиий дидини ўстириш, уларда гўзалликка муҳаббат уйғотиш, улар томонидан гўзалликни яратиш қобилиятларини тарбиялашга йўналтирилган педагогик жараён.  Нафосат тарбияси «бадиий тарбия» сифатида ҳам қўлланилади. Умуман, нафосат тарбияси кенг маънога эга бўлиб, фақат санъат воситасидагина эмас, балки, ҳаёт, меҳнат, ижтимоий муносабатлар, табиат ва бошқалар воситасида гўзалликни ҳис қилишга йўналтирилган педагогик фаолиятни ўз ичига олади. Бадиий тарбия эса санъат (адабиёт, мусиқа, қўшиқ, тасвирий ва санъатнинг бошқа йўналишлари) воситасида шахсда эстетик ҳис-туйғуларни шакллантиришни назарда тутади.  Нафосат тарбияси инсонда гўзалликни ҳис қилиш туйғусини шаклланишига ёрдам беради, ури ривожлантиради. Инсон доимо ўз ҳаётини гўзаллик асосида қуришга интилади. Нафосат тарбияси ахлоқий, ақлий, ҳуқуқий, экологик, жисмоний ва меҳнат тарбияси билан чамбарчас боғлиқдир. Табиат, адабиёт, театр, мусиқа, шеърият, тасвирий санъат ва бошқаларга бўлган муҳаббат шахснинг ҳар томонлама ривожланишига хизмат қилади. Нафосат тарбияси ахлоқий тарбияни самарали ташкил этишда катта аҳамиятга эга. Нафосатдан роҳатланишда фақат санъат асарларигина эмас, балки эзгу ишлар, жамоага ҳурмат, садоқат, виждонан меҳнат қилиш муҳим ўрин тутади. Нафосат тарбиясининг моҳияти шундан иборатки, у гўзалликка бўлган муносабатни қарор топтиради. Гўзалликка бўлган туйғуни ривожлантирмай туриб, юқори меҳнат маданиятига эришиб бўлмайди. Меҳнат фаолиятида пайдо бўлган гўзаллик бутун тарихий тараққиёт босқичларида ривожланиб борди, у меҳнат фаолиятининг ўзига ҳам таъсир кўрсата бошлади. Меҳнат жараёнида тайёрланган ҳар бир буюм (товар)нинг аҳамияти, функцияси, зарурилиги инсоннинг табиий эҳтиёжларини қондириши жиҳатидангина эмас, балки унинг қанчалик гўзаллиги билан ҳам баҳоланади. Гўзаллик бу ҳаётнинг ўзи, табиат ҳамда инсон меҳнати натижалари, инсоний муносабатларнинг мукаммаллигидир.  Нафосат билимлари аниқ тарбиявий ишлар – танлов, викторина, бай рам, кўргазма ва ҳоказоларни ташкил этиш асосида ҳосил қилинади. Ўқувчилар ўз қобилиятларини турли хил бадиий-ижодий фаолиятларда намоён этадилар. Кичик ёшда «барча болалар истесъносиз расм солувчилардир» (К.Д.Ушинский), «ҳар бир бола – шоир» (В..Сухомлинский).  Ўсмирларда гўзаллик ижодкорлигига бўлган эҳтиёж ортиб боради. Бундай ҳолат илк ёшлик даврида ҳам сақланиб қолади. Бироқ, бу даврда бадиий қобилият, аксарият ўқувчиларда ўзгача бўлади. Улар кўпинча мусиқа ва рақсга қизиқа бошлайдилар. Демак, ўқувчиларнинг нафосат билан ошнолиги турли ёш даврларида ўғил ва қиз болаларда ўзига хос хусусият касб этади.

$ Нафосат тарбияси – шахснинг эстетик онги, муносабатлари ҳамда нафосат фаолиятининг вужудга келиши ва такомиллашувидан иборат узоқ давом этадиган жараён бўлиб, бу жараён ёш ва ижтимоий омиллар билан белгиланадиган турли босқич ҳамда даражаларга эга. Нафосат тарбияси шахснинг нафосат маданиятини эгаллашига йўналтирилган бўлиб, турли шакл ва методлар ёрдамида амалга оширилади.  Нафосат маданияти . Жамият ва айрим шахснинг нафосат маданияти тушунчалари мавжуд. Жамиятнинг нафосат маданияти деганда инсоният бутун ривожланиш тарихи жараёнида тўпланган моддий ва маънавий қадриятлари мазмуни тушунилади. Ўқувчи шахсининг нафосат маданияти унинг жамият маданий меросини фаол, ижодий ўзлаштириши натижасида ҳосил бўлади. Шахснинг гўзаллик билан ўзаро муносабати, шунингдек, шахснинг айрим сифатларини ўзаро таъсири натижасида нафосат маданияти доимо ўзгариб туради. Шахс нафосат маданиятининг асосий таркибий қисмлари бу нафосат онги, нафосатни ҳис этишга бўлган эҳтиёж, уни қондириш йўлида ташкил этилган муносабатлардир.  Нафосат онги гўзаллик, гўзалликни ҳис этиш, унинг моҳиятини англаш, нафосат ҳис-туйғуси, нафосат диди каби тушунчаларнинг онгда акс этиши.  Нафосат онгнинг таркибий қисмлари ўзига хос мураккаб тузилишига эгадир: Нафосат онги  Нафосат щис-туй\усиНафосат идрокиНафосат билимиНафосат мулощазасиНафосат  бащсиНафосат идеали33 - чизма. Нафосат онгининг таркибий =исмлари  Нафосат маданияти гўзалликни ҳис этиш, ундан завқланиш, мавжуд гўзалликларни асраш ва бойитиш йўлида ўзлаштирилган билим ҳамда амалга$

 ошириладиган нафосат фаолиятини ташкил этиш даражасининг сифат кўрсаткичидир. Нафосат онги гўзалликни қадрлаш ва уни бойитиш йўлидаги амалий ҳаракатни кенг кўламда ташкил этиш асосида такомиллашиб боради.  Нафосатнинг асосий хусусиятлари . Тарбиявий ишларни ташкил этишда нафосат идрокининг психологик қонуниятларини ҳисобга олиш лозим. Бу хусусиятлар илк ёшдаги болаларга хос ҳамда ривожланиш, нафосат тажрибаси, тасаввурларнинг шаклланганлик даражасига боғлиқ. Атроф-олам ҳодисалари дастлаб нафосат сифатида намоён бўлмайди. Бундай бўлишдан олдин улар идрок этилувчан, мазмунли, тушунарли бўлиши лозим. Демак, тарбиячи, ўқитувчининг биринчи навбатдаги вазифаларидан бири ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини инобатга олган ҳолда, энг мураккаб ҳодисалар ҳамда гўзаллик шакллари, нафосат муаммоларини англаб етиши лозим. Нафосатни идрок этишнинг муҳим унсури – ҳиссиётлилик. Санъат, борлиқни ёрқин акс эттирувчи юқори бадиий асар мазмунини идрок этишда ўқувчилар қувонч ёки ғазаб, қўрқинч ёки ишончни ҳис этадилар. Бу туйғу гўзаллик қонуниятлари ғояси билан яшашга ундайди.  Бундан ташқари нафосат воситалари хилма хилдир. Табиат меҳнат, инсоний муносабатлар, санъат нафосат тарбияси воситасидир. Табиат нафосат тарбиясининг муҳим манбаидир. К.Д.Ушинский табиатни ёш авлод нафосат туйғуларининг ривожланишига чуқур таъсир кўрсатадиган ажойиб тарбиячидир, деган эди. Саёҳат, сайр, юриш, табиатга бағишланган санъат асарларини ўрганиш мазкур йўналишдаги анъанавий ишдир. Бироқ табиат ичида бўлишнинг ўзи етарли эмас. Табиатдаги гўзалликни кўра билиш, ҳис этиш лозим. Бундай қобилият аста-секин ривожланиб боради. Сайр, экскурсия ҳамда мактаб участкасида ишлаш пайтида тарбиячилар эътиборини табиат бойликларига, унинг шаклидаги мукаммалликларга қаратиши, болаларга нафосат, табиатни севиш эҳтиёжигина бўлмай, шунингдек, уни эҳтиётлашдан ҳам иборатлигини тушунтириб бориши лозим.  Нафосат тарбиясининг воситалари . Нафосат тарбиясининг воситалари ўқувчиларнинг гўзалликни севиш руҳида тарбиялаш мақсадида теварак-атрофдан танлаб олинган турмуш, табиат, санъат гўзаллиги ва болаларнинг бадиий фаолиятини ташкил этишга йўналтирилган педагогик жараёнда қўлланилувчи омиллар саналади.  Оила гўзалликнинг биринчи мактабидир. Оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари, уй-жиҳозлари, уларнинг ягона бирлиги, уйғунлиги, тартибли жойлаштирилиши, саранжом-саришталик, мактабнинг безатилиши, мактабдаги ёдгорлик ва аълочилар бурчаги кабиларнинг барчаси бевосита болаларда гўзалликни тарбиялашда катта таъсир кўрсатади.  Турмуш гўзаллигининг асосини тозалик ва тартиблилик ташкил этади. Синфхоналарида тозалик сақланиши, табиат бурчагининг ташкил этилиши, ўқувчилар ижодий ишлари кўргазмаси, аълочилар тахтаси тизимининг янгилатиб туриш ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Ақллилик – бирор ишни бажаришда шошма- шошарлик қилишдан сақловчи қувватЖасурлик – бирор ишни бажаришда кишининг жасурлиги, чидамлилиги, инсон бошига тушган ёмонликни тўхтатиб турувчи қувват Зийраклик – сезги берган нарсаларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунтиришга ёрдам берувчи қувватАбу Али ибн Сино инсонга хос бўлган ижобий фазилатларидан санаб ўтар экан, қуйидагиларга алоҳида урғу беради

 Бадиий адабиёт нафосат тарбиясида чексиз имкониятларга эга. У ўқувчиларга ҳаётни чуқурроқ англашни ўргатади. Ўқувчиларга ўзбек ва чет эл адабиёти ҳақида кўпроқ маълумот берилади. Ўқувчилар шеърлар, ҳикоялар, халқ оғзаки ижоди намуналари – мақол, матал, эртак, достон, қўшиқ, қисса ва романларни қанчалик кўп ўқиса уларда гўзалликка бўлган интилиш шунчалик кучли бўлади. Шоир ва ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти, асарлари билан танишиш таҳлил қилиш ўқувчиларнинг билим доирасини кенгайтиради, ҳис-туйғулари ва тил бойлигин такомиллаштиради. Шунингдек, адабиёт дарслари ўқувчиларда гўзалликни идрок этишни таъминлайди. Ўқувчилар насрий асарлар, шеърлардан парчалар ёд оладилар, бунинг натижасида ўқувчиларнинг бадиий нутқ маданияти ҳам шаклланади. Ўқувчиларнинг мумтоз адабиётимиз вакиллари – Алишер Навоий, Лутфий, Саккокий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бобораҳим Машраб, Муқимий, Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат, Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, /офур /улом, Зулфия, Мақсуд Шайхзода, замондош адиблар – Примқул Қодиров, Одил Ёқубов, Худойберди Тўхтабоев, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Муҳаммад Юсуф, Шавкат Раҳмон, Маҳмуд Тоир асарлари, шунингдек, жаҳон адабиётининг ноёб намуналари билан танишишлари уларнинг ҳар томонлама етук бўлиб ўсишларига ёрдам беради.  Бундан ташқари ўқувчилар бастакор - Юнус Ражабий, Муҳаммаджон Мирзаев, Дони Зокиров, Дилором Омонуллаева, рассомлар - Камолиддин Беҳзод, Ўрол Тансиқбоев, Раҳим Аҳмедов, Чингиз Ахмаров, Малик Набиев, Ортиқали Қозоқовлар томонидан санъат ассарлари билан танишиб борсалар уларнинг нафосат онги янада бойийди.  Олам ва инсон гўзаллиги, мардлик, жасорат, юксак инсоний ғояларни ўзида акс эттирган санъат асарлари инсонларни гўзалликни ҳис қилиш, уларга интилиб яшашга ундаб келган. Аксинча, ғоявий жиҳатдан савияси паст асарлар ўқувчилар онгини саёзлаштиради, уларни чинакам гўзалликдан чалғитади, гўзалликни севишга бўлган интилишларини сусайтиради, дидини пастайтиради.  Ўқувчиларнинг гўзаллик билан бевосита мулоқотда бўлишлари уларга кўпроқ ҳиссий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам ўқитувчи, тарбиячилар тарбиявий ишларни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни бадиий жиҳатдан юксак бўлган асарлар ва табиат манзаралари билан таништиришга алоҳида эътибор қаратишлари зарур. Тасвирий санъат, ҳайкалтараошлик ва меъморий асарлар намуналари билан ўқувчиларни таништириш уларда симметрия, мутаносиблик, чизиқлар, ранг ва колорит уйғунлигини идрок этиш туйғуларига эга бўлишларини таъминлашга хизмат қилади. Ўқувчилар эътиборига эзгу ғояларни тараннум этувчи мусиқий асарларнинг ҳавола этилиши, улардан олинаётган таассуротлар билан ўртоқлашиш уларда мусиқий оҳанг, ритя, товушларнинг ифодавийлиги ва суръатини ҳис этиш кўникма ва малакаларига эга бўлишларини таъминлайди. Адабий асарлар эса ўқувчиларнинг нутқ бойлиги ошириш, фикрлаш қобилиятини ўстириш, шахсий қарашларини эркин баён этишга имкон беради.

 Ўқувчиларда нафосатни шакллантириш . Нафосат онги ижтимоий воқелик, табиат, санъат билан бевосита мулоқот жараёнида ўқувчиларни турли назария, қарашлар моҳияти билан таништириш, улар ўртасида нафосат таълими ва тарбиясини ташкил этиш ҳисобига шакллантирилади. Нафосат онги асосини нафосат идроки ташкил этади. Нафосат идроки – бу ижтимоий воқелик, буюм ва ҳодисаларнинг гўзаллигини онгда яхлит акс этиши бўлиб, у гўзаллик ҳис этилганда юзага келади ва аниқ мақсадга йўналтирилганлиги билан тавсифланади.  Нафосат тарбиясининг вазифалари қуйидагилардан иборатдир: ўқувчиларда нафосат ҳис-туйғуси, фикр- мулоҳаза, дидни тарбиялаш, уларнинг ижодий қобилиятлари, гўзалликни севишга бўлган ҳаётий эҳтиёжини ўстириш дан иборат. Кишилар гўзалликни идрок қилиш қобилиятига эга бўлганликлари учун ҳаяжонланиш, қўйғуриш, дарғазаб бўлиш, қувониш, завқланиш каби ҳис-туйғуларни бошдан кечирадилар. Бундан ташқари киши юксак бадиий маҳорат билан яратилган образни ёки табиат, ҳаётдаги гўзал ҳодисани идрок қилганидан завқ-шавққа тўлади.  Ўқувчиларда кузатиш маданиятини тарбиялаш уларнинг гўзалликка бўлган интилишларини ўстириш учун жуда муҳим. Кўп ҳолларда боллар бирор нарсага қараб турадилар-у, унинг ўзини кўрмайдилар, қулоқ соладилар-у, эшитмайдилар. Шунинг учун уларга табиатда, ўрмонда тоғлар ва чўлларда турли товушларни фарқ қилишни ўргатиш лозим. Юқори синф ўқувчиларига гўзаллик, хунуклик, нафосат иделали сингари тушунчаларни ёритиб бериш жуда муҳим, зеро, бу тушунчаларсиз гўзалликка нисбатан муносабат, воқелик ва борлиққа гўзал муносабат тизимини таркиб топтириб бўлмайди.  Нафосат ҳақидаги тушунчаларни ўзлаштириб олиш, ажаойиб санъат асарини саёз, паст савияда ёзилган асардан фарқлаш, ўз фикр-мулоҳазаларини тўғри эканлигини қаттиқ туриб, ҳимоя қилишга ёрдам беради. Юқори синф ўқувчилари ҳаёт ва санъатда гўзаллик, хунуклик, завқ-шавқнинг хилма-хил турларига дуч келадилар. Улар ғоявий йўналиши ва мазмуни жиҳатдан турлича бўлган бадиий ҳамда санъат асарларни ўқийдилар, томоша қиладилар ва тинглайдилар. Ижтимоий ҳаёт ва санъатга оид ҳодисаларнинг моҳиятини тўғри тушунишда ўқувчиларга гўзаллик ва уни севиш мавзусидаги дарслар, шунингдек, синфдан ва мактабдан ташқари олиб бориладиган хилма хил машғулотлар ёрдам беради.  Нафосат диди ўз табиатига кўра шахсга хос бўлган психологик ҳодисадир. Аммо шахс ижтимоий муносабатларнинг фаол иштирокчиси бўлганлиги учун у гўзалликни баҳолаш мезонларини пухта ўзлаштира олади. Нафосат диди шахснинг буюм ёки ҳодисага нисбатан муносабат билдириш тури, объектив нафосат ўлчови бўлиб, гўзаллик, хунуклик ва тубанликка баҳо беришда субъектив ёндашувни ифодалайди. Дид саналади. Хуллас, мактаб ўқувчилари ўртасида нафосат тарбиясини ташкил этишда самарали шакл, метод ва воситалардан оқилона фойдаланиш ижобий натижалар беради.

 Адабиётлар:  Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. – Тошкент, Ўзбекистон, 2000.  Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992.  Педагогика //А.Қ.Мунавваров таҳрири остида. – Тошкент, Ўқитувчи, 1996.  Подласўй И.П. Педагогика. Новўй курс. Кн. 2. Процесс воспитания. – Москва, Владос, 1999.

O'xshashlar

Меҳнат тарбияси

Тарбияси қийин ўқувчилар билан ишлаш методикаси

Jinsiy tarbiya 2

Navro\\'z 2