Maktab ona tili darsliklari uchun “matnlar to‘plami”ni tuzish tamoyillari - Pedagogika - Slaydlar

Maktab ona tili darsliklari uchun “matnlar to‘plami”ni tuzish tamoyillari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1325 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI SHOMURODOVA N AZOKAT ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun Maktab ona tili darsliklari uchun “matnlar to‘plami”ni tuzish tamoyillari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga ana shunday yuksak e’tibor tufayli 1989-yilning 21-oktabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unu tilmas hodisa amalga oshirilgani - o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining yana bir yorqin sahifasini tashkil etadi ” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T . : O‘zbekiston, 2011 ) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. Ona tili ta’limida matnning o‘rniI-BOB. Ona tili ta’limida matnning o‘rni 1-§. Ona tili ta’limi mazmunining yangilanishi va unda matnning o‘rni1-§. Ona tili ta’limi mazmunining yangilanishi va unda matnning o‘rni 2-§. Ona tili ta’limimning zaruriy vositalari va ular orasida matnlar 2-§. Ona tili ta’limimning zaruriy vositalari va ular orasida matnlar to‘plamining o‘rnito‘plamining o‘rni 3-§. Matn turlari3-§. Matn turlari 4-§. Matn yaratishda tilning leksik boyliklaridan o‘rinli foydalanish4-§. Matn yaratishda tilning leksik boyliklaridan o‘rinli foydalanish II-BOB. Maktablar uchun “Manlar to‘plami”ni yaratish tamoyillariII-BOB. Maktablar uchun “Manlar to‘plami”ni yaratish tamoyillari 1-§. Yangi avlod darsliklarida matnlarning o‘rni1-§. Yangi avlod darsliklarida matnlarning o‘rni 2-§. Matn yaratish – ijodiy-amaliy ishlarning oliy shakli2-§. Matn yaratish – ijodiy-amaliy ishlarning oliy shakli 3-§. Matnlar bankini yaratish mezonlari3-§. Matnlar bankini yaratish mezonlari 4-§. Ijodiy matnga qo‘yiladigan talablar4-§. Ijodiy matnga qo‘yiladigan talablar IlovalarIlovalar Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Bugungi kunda yosh avlodni yuksak saviyada tayyorlashni Bugungi kunda yosh avlodni yuksak saviyada tayyorlashni ta’minlash uchun o‘quv adabiyotlarining milliy zamonaviy ta’minlash uchun o‘quv adabiyotlarining milliy zamonaviy avlodlariini yaratish va nashr etish davlat ahamiyatiga ega avlodlariini yaratish va nashr etish davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan masalaga aylandi. Ona tili ta’limi oldiga davlat bo‘lgan masalaga aylandi. Ona tili ta’limi oldiga davlat tomonidan qo‘yilgan ijtimoiy buyurtmani bajarish uzluksiz tomonidan qo‘yilgan ijtimoiy buyurtmani bajarish uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlari, ayniqsa, maktab ona tili darslari uchun ta’lim bo‘g‘inlari, ayniqsa, maktab ona tili darslari uchun darslikka yordamchi vosita sifatida namuna matnlar banklarini darslikka yordamchi vosita sifatida namuna matnlar banklarini yaratish talabini qo‘ymoqda. BMI mavzusining maktab ona tili yaratish talabini qo‘ymoqda. BMI mavzusining maktab ona tili darsliklari uchun yordamchi vosita “Matnlar to‘plami”ni darsliklari uchun yordamchi vosita “Matnlar to‘plami”ni yaratish tamoyillariga bag‘ishlanganligi mavzuning yaratish tamoyillariga bag‘ishlanganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi.dolzarbligini belgilaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Matn mavzusi keng tushuncha bo‘lib uning bir necha turlari Matn mavzusi keng tushuncha bo‘lib uning bir necha turlari ajratiladi. Tilshunosligimizda matn lingvistikasi deb ajratiladi. Tilshunosligimizda matn lingvistikasi deb nomlangan alohida soha mavjud bo‘lib, matnning til nomlangan alohida soha mavjud bo‘lib, matnning til xususiyatlarini o‘rganadi. Bu borada A.G’ulomov, xususiyatlarini o‘rganadi. Bu borada A.G’ulomov, N.Mahmudov, H.Ne’matov, E.Begmatov, E.Qilichev, N.Mahmudov, H.Ne’matov, E.Begmatov, E.Qilichev, xususan, M.Yo‘ldoshevlarning izlanishlari diqqatga sazovor. xususan, M.Yo‘ldoshevlarning izlanishlari diqqatga sazovor. Malakaviy ishda matnning lingvistik xususiyatlari emas, asosan, Malakaviy ishda matnning lingvistik xususiyatlari emas, asosan, uning ona tili ta’limida tutgan o‘rni haqida so‘z yuritiladi. Bu uning ona tili ta’limida tutgan o‘rni haqida so‘z yuritiladi. Bu sohada dotsent E.Jabborovning matn lingvistikasi, ta’limda sohada dotsent E.Jabborovning matn lingvistikasi, ta’limda matnning o’rniga bag’ishlangan ishlari diqqatga sazovordir. matnning o’rniga bag’ishlangan ishlari diqqatga sazovordir. Olim o’z ishlarida matnning tasviriy, rivoyaviy, muhokama, Olim o’z ishlarida matnning tasviriy, rivoyaviy, muhokama, badiiy, publitsistik, ilmiy, ramziy kabi turlarini ajratadibadiiy, publitsistik, ilmiy, ramziy kabi turlarini ajratadi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning maqsad va vazifalariBMIning maqsad va vazifalari Malakaviy ishda maktab ona tili darsliklari uchun yordamchi vosita Malakaviy ishda maktab ona tili darsliklari uchun yordamchi vosita “Matnlar to‘plami”ni yaratish tamoyillarini ishlab chiqish maqsad “Matnlar to‘plami”ni yaratish tamoyillarini ishlab chiqish maqsad qilib olingan. qilib olingan. Ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalarni bajarishni talab qiladi:Ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalarni bajarishni talab qiladi: Ona tili ta’limi mazmunining yangilanishi va unda matnning o‘rnini Ona tili ta’limi mazmunining yangilanishi va unda matnning o‘rnini oydinlishtirish;oydinlishtirish; Ona tili ta’limimning zaruriy vositalari va ular orasida matnlar Ona tili ta’limimning zaruriy vositalari va ular orasida matnlar to‘plamining o‘rnini aniqlash;to‘plamining o‘rnini aniqlash; Matn turlarini o‘rganish;Matn turlarini o‘rganish; Matn yaratishda tilning leksik boyliklaridan o‘rinli foydalanish Matn yaratishda tilning leksik boyliklaridan o‘rinli foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish usullarini aniqlash;ko‘nikmalarini shakllantirish usullarini aniqlash; Yangi avlod darsliklarida matnlarning o‘rniga oydinlik kiritish;Yangi avlod darsliklarida matnlarning o‘rniga oydinlik kiritish; Matn yaratish – ijodiy-amaliy ishlarning oliy shakli ekanligini asoslash;Matn yaratish – ijodiy-amaliy ishlarning oliy shakli ekanligini asoslash; Maktablar uchun “Manlar to‘plami”ni yaratish tamoyillarini ishlab Maktablar uchun “Manlar to‘plami”ni yaratish tamoyillarini ishlab chiqish;chiqish; Ijodiy matnga qo‘yiladigan talablarni ajratish.Ijodiy matnga qo‘yiladigan talablarni ajratish. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning ilmiy yangiligiBMIning ilmiy yangiligi M atn lingvistikasi, matnning ona tili ta’limida tutgan o‘rni tilshunosligimizda keng o‘rganilgan hodisa. Malakaviy ishning ilmiy yangiligi shundaki, unda ilk marotaba maktab ona tili darsliklariga yordamchi vosita “Matnlar to‘plami”ni yaratish tamoyillari ishlab chiqiladi va har bir sinfdagi muayyan mavzular so‘ngida mavzuni xulosalash, yakunlash uchun berilgan matn tuzish topshiriqlariga mos namuna matnlar yaratib ilova qilinadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallari o‘rta maktab “Ona tili”, akademik litseylarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsliklari bilan ishlashda o‘quvchilarning ijodiy matn yaratish bilan bog‘liq topshiriqlarni bajarishida ham nazariy jihatdan, ham amaliy jihatdan zaruriy manba vazifasini o‘tay oladi. Shuningdek, undagi nazariy fikrlar va yaratilgan namunaviy matnlardan kelajakda ona tili darsliklariga yordamchi vosita 5-9-sinflar uchun “Matnlar to‘plami”ni yaratishda unumli foydalanishlari mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Matnlar bankini yaratishMatnlar bankini yaratish mezonlarimezonlari • Darslikka moslashtirilishi, ya’ni darslikdagi mavzular, berilgan topshiriqlarni qamrab olishi; • Tayyor matnni tanlash yoki ijodiy matn yaratishda o’quvchi yashab turgan joy iqlimi, etnik xususiyatlari, milliy urf-odatlari, turmush tarzi, iqtisodiy sharoiti hisobga olinishi; • Matn mavzusi va ko‘lami o‘quvchilarning yoshi, psixo-fiziologik xususiyatlari, shuningdek, dunyoqarashiga mos ekanligi ta’minlanishi; • Ta’lim va tarbiyani ijtimoiy hayot, unumli mehnat bilan uzviy bog‘lanishiga e’tibor berilishi; • Matnni tushunarli va mantiqiy usulda tuzish, o‘rganish jarayonini osonlashtirish uchun rasmlar, sxemalar va chizmalar qo‘shib joylashtirilishi; • O‘quvchilarning turlicha qobiliyatli ekanliklarini inobatga olgan holda matnlar tabaqalashtirilishi; • O‘quvchilarni faol bo‘lishga va tanqidiy fikrlashga undovchi ma’rifiy matnlardan ko‘proq foydalanilishi; • Maktabda o’qitiladigan boshqa fanlarga doir ilmiy-ma’rifiy ma’lumotlarni qamrab olish, fanlararo va fan ichida o‘zaro bog‘liqlikka e’tibor qaratilishi; • O‘quvchilarning mustaqil ishlashiga mo‘ljallangan matn mavzusi va rejalarining tavsiya etilishi, muammoli savollar, topshiriqlar, mashqlar bilan boyitilishi; • Tavsiya etilgan mavzularda atrof-muhit, uning ifloslanishi va jamiyat salomatligi muammolari hamda ularni hal qilish yo‘llari aks ettirilishi; www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

II JODIY MATNJODIY MATN GA GA QQ O’O’ YIYI LALA GIGI GANGAN TALABLAR TALABLAR • mavzu mohiyatini to‘la aks ettirishi;mavzu mohiyatini to‘la aks ettirishi; • qurilish jihatidan maqsadga mos bo‘lishi – boshlanma qurilish jihatidan maqsadga mos bo‘lishi – boshlanma (kirish), asosiy qism, tugallanma (xulosa) kabi qismlardan (kirish), asosiy qism, tugallanma (xulosa) kabi qismlardan tashkil topishi;tashkil topishi; • matn bayonida izchillik, ketma-ketlikka amal qilinishi;matn bayonida izchillik, ketma-ketlikka amal qilinishi; • funksional jihatdan tugallangan bo‘lishi;funksional jihatdan tugallangan bo‘lishi; • tilning badiiy tasvir imkoniyatlaridan o‘rinli tilning badiiy tasvir imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanilishi;foydalanilishi; • o’zida turli uslub ko’rinishlarini aks ettirishi;o’zida turli uslub ko’rinishlarini aks ettirishi; • o‘qigan kishiga estetik zavq berish xususiyatiga ega o‘qigan kishiga estetik zavq berish xususiyatiga ega bo’lishi;bo’lishi; • mantiqlilik, soddalik, tushunarlilik, me’yoriylik kabi mantiqlilik, soddalik, tushunarlilik, me’yoriylik kabi qonuniyatlarga amal qilinishi va h.k.qonuniyatlarga amal qilinishi va h.k. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hajm belgisiga ko‘ra matn tiplariHajm belgisiga ko‘ra matn tiplari Minimal matn (mikromatn) М aksimal matn (makromatn) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Makromatnning tashkillanishiMakromatnning tashkillanishi Makromatn Qism yoki fasllar Qism yoki fasllar Mikromatn MikromatnBo‘limlar Bo‘limlar Abzatslar Abzatslar www.arxiv.uzwww.arxiv.uz13

Matn qismlarini bog‘lovchi vositalarMatn qismlarini bog‘lovchi vositalar Kesimlik shakllariKesimlik shakllari OlmoshlarOlmoshlar TakrorlarTakrorlar Murojaat birliklariMurojaat birliklari www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • Matn yaratish – ijodiy-amaliy ishlarning oliy shakli. Chunki matnda o’quvchilarning til hodisalarini bilishi, ulardan nutq sharotidan kelib chiqib o‘rinli foydalana olish qobiliyati bilan birga ijodiy fikrlashiga imkon beriladi. “O‘quvchining ona tili ta’limi jarayonida egallagan ko‘nikma va malakalari u yaratgan matnda aks etadi”. • Ona tili darslarida matndan, asosan, ikki vazifada – tilning turli sathlari fonetika, leksika, morfologiya, sintaksisga doir bilimlarni o‘zlashtirishda amaliy ishlarni bajarish va o‘quvchining ijodiy fikrlashi, o‘z fikrini yozma shaklda to‘g‘ri bayon eta olish ko‘nikmasini o‘stirish vositasi sifatida keng foydalaniladi. Birinchi holatda tavsiya etilgan tayyor matn ustida ishlansa, ikkinchi holatda mustaqil matn yarati sh ko ‘ zda tutiladi . • Matnning o‘quvchilarni mustaqil ta’lim olishga qiziqtirish va ijodkorlikka undash vazifasini bajarish imkoniyati faqat bugungi kunda oydinlashdi deb ayta olmaymiz. Ijodkor o‘qituvchilar o‘z pedagogik faoliyati jarayonida darslik va uslubiy qo’llanmalarda berilgan mashq va topshiriqlardan ustalik bilan o‘quvchini tashqariga olib chiqib, mustaqil fikrlashiga imkon yaratish maqsadida tabiatni asrash, uning betakrorligini his etish, vatan, ona tilini sevish, atrofdagilarni hurmat qilish, insonni e’zozlash kabi mavzularda mustaqil matn yaratish topshiriqlarini berish usulidan mustaqil holda allaqachonlar foydalanib kelishganligi tajribalardan ma’lum. • Matn yaratish asosida shaxsning davlat va xalqiga e’tiqodi, ma’naviy-insoniy hislatlari, vatanparvarlik, mehnatsevarlik kabi boshqa ijobiy hislatlarning faol shakllanishiga ko‘mak berish maqsadi yotadi. Darslik har yili yangilanmaydi. Shu sababli undagi ayrim matnlar bir-ikki yilda ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy jihatdan eskirishi, dolzarblik darajasi kuchsizlanishi mumkin. • Zamonaviy ona tili darsliklarida kuzatishdan boshlangan amaliy ishlar bajarilishining bosqichli ketma- ketligining eng muhim qismi – oxirgi bandi tatbiq bo‘lib, bunda o‘quvchining hodisalarni mustaqil ravishda yozma va og’zaki shakllarda sharhlab, ijodiy matn tuzishi nazarda tutiladi. Bu ayni paytda ona tili ta’limining asosiy masalalaridan biri o‘quvchining mustaqil matn yaratish ko‘nikmasini egallashi ekanligini ko‘rsatadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq.1997-yil. 63-bet. A.Ortiqov va boshqalar.Nutq madaniyati va notiqlik san’ati.T.,2002. Begmatov E. Adabiy talaffuz normalari. T., 1982. Boymirzayeva S.U. Oybek prozasining lingvo-stilistik tadqiqi. –Samarqand, NDA., 2004. Doniyorov X., Mirzayev S. So‘z san’ati (badiiy mahorat va til haqida mulohazalar).T: «Fan», 1962. E.Jabborov. Ona tili ta’limida matndan foydalanish yo’llari. Qarshi, 2009 Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. –T: «O‘qituvchi», 1995. M.Yo‘ldoshev. Badiiy matnning lisoniy tahlili. Toshkent-2007 Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.,TDPI., 1999. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari. Ona tili. Adabiyot. «Sharq» Toshkent, 1999 yil. G‘ulomov A., Ne’matov H. Ona tili ta’limi mazmuni. «O‘qituvchi», Toshkent, 1995 yil. Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasi. OO‘MTVning 02.08.2013 dagi 278-sonli buyrug‘i Elektron adabiyotlar va internet manbalari http//www.ege.edebiyat.org. R.Filizok. Metin tipleri. http://www.edunet.tn.Anne-Marie Albisson. Badiiy matn analizi. http :// www . orator . ru . Ораторское искусство www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Ona tili kitobining tuzilishi

Ona tili o’qitish metodikasi ma’ruzasidan

2-sinf ona tili darsligi haqida

Boshlang’ich ona tili darsliklaridagi ijodiy mashqlar tizimi

Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari