Ma’naviyatni o’rganishning metodologik asoslari - Pedagogika - Slaydlar

Ma’naviyatni o’rganishning metodologik asoslari

Yuklangan vaqt:

12.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

13057.5 KB

Ko'chirib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Do’styorova Sadoqat Norsubxonovnaning 5A111601 – “ Ma’naviyat asoslari” mutaxassisligi bo’yicha magistr akademik darajasini olish uchun “ Ma’naviyatni o’rganishning metodologik asoslari” mavzusida yozgan MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ISHI Т А Q D I M O T I Ilmiy rahbar : dots. A.Erkaev 1

MUNDARIJA KIRISH I-BOB. ILMIY ADABIYOTLARDA “MA’NAVIYAT” TUSHUNCHASINING TAHLIL ETILISHI. 1.1. Mumtoz adabiyotda “ma'naviyat” tushunchasining qo’llanilishi. 1.2. Lug ’ atlarda va zamonaviy ilmiy adabiyotlarda “ ma ’ naviyat ” tushunchasining yoritilishi va turlicha yondashuvlarning qaror topishi . II-BOB. TA'LIM TIZIMINING TURLI BOSQICHLARIDA O‘QITILADIGAN DARSLIKLARDA “MA'NAVIYAT” TUSHUNCHASI MAZMUN-MOHIYATINING YORITILISHI 2.1. O‘rta va umumiy ta'lim tizimida o‘qitilayotgan “Ma'naviyat asoslari” fani doirasidagi o‘quv darsliklari va fan dasturlarining yutuq va kamchiliklari 2.2. Oliy o‘quv yurtlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida ma'naviyatga oid fanlar o‘quv dasturlaridagi mavjud muammolar. III-BOB. MA'NAVIYAT MASALALARINI O‘RGANISHDA PREDMETLARARO BOG‘LIQLIKNI TA'MINLASH ZARURLIGI 3.1. O’rta va umumiy ta'lim tizimida ma'naviyatga oid fan (predmet)lararo bog‘liqlik 3.2. Oliy o’quv yurtlarining mutaxassislik yo’nalishlarida o‘qitiladigan ma’naviyatga oid predmetlararo bog‘liqlik XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 2

3 Birinchidan, “Ma’naviyat” tushunchasining kelib chiqishi va shakllanish tarixi hali to’liq tarzda o’rganilmagan. Turli tadqiqotchilar tomonidan taklif qilinayotgan turlicha yondashuvlar biri ikkinchisini inkor etib, o’zaro bir-biriga mos kelmaydigan fikrlar mavjudligi fanda ba’zi bir chalkashliklar yuzaga chiqishiga sabab bo’lmoqda; Ikkinchidan, Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jamiyat ma’naviy hayotini o’rganishga keng yo’l ochib berildi va imkoniyatlar yaratildi. Ta’limning barcha bosqichlarida ma’naviyat va milliy g’oyani o’rganishga bag’ishlangan alohida predmetlar kiritildi. Har bir o’quv predmeti alohida fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi uchun vaqt va tinimsiz izlanishlar talab etadi. Ma’naviyatshunoslik yangi, endilikda o’rganilib kelinayotgan soha bo’lganligi bois ma’naviyatni o’rganishning metodologiyasi to’liq va mukammal tarzda tizimlashtirilmagan; D o lz a r b lik d a r a ja s iDissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

4 Uchinchidan, yuqoridagi sabablarga ko’ra, ma’naviyatshunoslik doirasidagi fanlarning o’quv rejalari, dasturlari va darsliklarida ba’zi bir ziddiyatlarlar ko’zga tashlanadi; To’rtinchidan, uzlksiz ta’lim tizimida ma’naviyatga oid fanlar (predmetlar)aro bog’liqlikda bir muncha zaiflik mavjudligi ham kuzatiladi. O’quv dasturlari, darsliklar va qo’llanmalar doimiy ravishda takomillashtirilib, kamchiliklari tuzatilib, predmetlararo bog’liqligi kuchaytirib borilishi kerak; Beshinchidan, davlatimiz taraqqiyoti va kelajagi, barkamol avlodni tarbiyalash, turli ma’naviy-mafkuraviy tahdidlardan yoshlarni himoya qilish ma’naviy yuksalishimizga, ayniqsa kelajak avlod dunyoqarashiga, uning ijtimoiy mo’ljallariga, qadriyat tizimiga bog’liq. Bu esa ma’naviyatni alohida har tomonlama chuqur o’rganishni, uning yuksalish qonuniyatini yaxshi bilib olib, amaliyotda, tarbiyaviy ishlarda qo’llashni taqozo etadi.D o lz a r b lik d a r a ja s i

Tadqiqotnig predme ti Tadqiqotning ob y ekti va predmeti “ Ma’naviyat” tushunchasi y oritilgan mumtoz adabiyot, lug’atlar, ma’naviyatning tushuncha sifatidagi mazmun-mohiyati, ijtimoiy vazifalari va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati to’grisidagi ko’plab tadqiqotlar, ilmiy-ommabop va publisistik asarlar, kitob va risolalar hamda uzluksiz ta’lim tizimida o’rganilayotgan ma’naviyatga doir fanlarning o’quv dasturlari hamda darsliklari tadqiqotning obyektini tashkil qiladi. “ Ma’naviyat” tushunchasining tadqiqotchilar tomonidan talqin qilinishi va metodologik jihatdan anglanishi tadqiqotning predmeti hisoblanadi.Tadqiqotnig ob y ekti 5

Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Birinchidan, T urli ilmiy adabiyotlar, ta’lim tizimidagi ma’naviyatga oid fanlar darsliklari va o’quv dasturlarida ma’naviyatning tushuncha sifatida yoritilishi va mazmun-mohiyatini nechog’lik ochib berilganini ilmiy tahlil etish ; Ikkinchidan, M a’naviyatga oid predmetlararning o’zaro bog’liqligi, uzviyligi va davomiyligini qiyosiy o’rganish orqali mavjud yutuqlarni va muammoli masalalarni aniqlash.“ Ma’naviyatni o’rganishning metodologik asoslari” mavzusini magistrlik dissertatsiyasi ishi uchun olishdan asosiy maqsad : 6

1. “Ma’naviyat” tushunchasining atama sifatida shakllanishi hamda uning mumtoz va zamonaviy ilmiy adabiyotlarda, lug’atlarda izohlanishini tahlil etish;Maqsaddan kelib chiqib tadqiqot oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi: 2. Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’rganiladigan ma’naviyatga oid fanlar darsliklari va o’quv dasturlaridagi yutuq va kamchiliklarni tahlil qilib, ularning ilmiy metodologik kamchiliklarini ochib berish; 3. Oliy ta’limning bakalavr va magistratura bosqichida ma’naviyatga oid mutaxassislik va nomutaxassislik yo’nalishlarida o’qitiladigan fanlar o’quv dasturlarini ilmiy- falsafiy, metodologik tahlil qilish va ulardagi mavjud muammolarni ko’rsatib, taklif va tavsiyalar berish; 4. Ma’naviyat masalalarini o’rganishda predmetlararo bog’liqlikdagi muammolarni ko’rsatish hamda tegishli xulosalar va takliflar bildirish. 7

8Tadqiqotning ilmiy yangiligi -

91-faraz 2-faraz 3-faraz Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Tadqiqotning asosiy masalalari uning oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqadi. Ma’naviyat tushunchasining mazmun-mohiyati to’liq yetarli darajada ochib berilmagan. Bu o’z navbatida nazariy metodologik chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Ta’limning turli bosqichlarida o’qitilayotgan ma’naviyatga oid fanlarning o’quv dasturlari va darsliklarini, qo’llanmalarini bir- biridan mustaqil va bir-birining ishi haqida aniq tasavvurga ega bo’lmagan mualliflar guruhlari yaratgan. Natijada har xil ilmiy pozitsiyalar va yondashuvlar o’quv dasturlari va darsliklarida kuzatiladi . O’quv dasturlari va darsliklaridagi ba’zi bir kamchiliklarni bartaraf etish uchun ma’naviyatga oid fanlarni yagona tizimga keltirish, ulardagi takrorlanishlar va paralelizmni bartaraf etish zarur.

Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar tahlili Jaloliddin Rumiy: “Ma’naviy Masnaviy” Alisher Navoiy: “Xamsa”, “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub” Abu Nasr Forobiy : «Fozil odamlar shahri» Aziziddin Nasafiy: “Komil inson” Mumtoz adabiyotlar Zamonaviy ilmiy adabiyotlar Imomnazarov M: Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari. T.: 1996; Milliy ma’naviytaimiz asoslari. O’quv qo’llanma. T.: O FMJN , 2006 ; Erkaev A.: Manaviyat – millat nishoni. 1999; Milliy g’oya va ma’naviyat. 2002; Manaviyat va taraqqiyot. T.: “Ma’naviyat”, 2009; Erkin Yusupov, O’tkir Yusupov. “Ma’naviy kamolot va jamiyat taraqqiyoti”. Xo’jand,1996; Yusupov E. Yoshlarning ma’naviy kamoloti. T.: “O’zbakiston”, 1995; Otamurodov S. va boshqalar. Ma’naviyat asoslari. O’quv qo’llanma, T.: 2002. Otamuratov Sadulla, Otamuratov Sarvar. O’zbekistonda ma’naviy-ruhiy tiklanish. T.: “Yangi asr avlodi”nashriyoti, “O’AJBNT”Markazi, 2003 ; Nazarov Q. Ma’naviyatshunoslikning dolzarb masalalari. “Muharrir”, 2010; Abilov O’. Milliy g’oya, ma’naviy omillar. T., “Ma’naviyat”, 1999-y.; To’raev Sh. Ma’naviy tahdidlar: falsafiy tahlil. T.: “Muharrir”, 2010; Quronboyev Q. va Qo’chqorov V. Milliy g’oya va ma’naviy hayot. T.: “Ma’naviyat” 2014; Qo’chqorov V. Ma’naviyat va milliy o’zlikni anglash. T.: “Akademiya”, 2008. 10

11Islom Karimov asarlarida “ma’naviyat” tushunchasining yoritilishi  Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.: “O’zbekiston”, 1996.  Karimov I.A. Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik. 1-jild. T.: “O’zbekiston”, 1996.  Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin, 2–jild, T.: “O‘zbekiston”, 1996.  Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash–davr talabi, 5–jild, T.: “O‘zbekiston”, 1996.  Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O’zbekiston”, 1997.  Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. 7-jild. T.: “O’zbekiston”, 1997.  Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: “O’zbekiston”, 1996.  Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T.: “O’zbekiston”, 1998.  Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. “Xalq so’zi”, 1999-yil 3-fevral.  Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T.: “O’zbekiston”, 2000.  Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: “O’zbekiston”, 2000.  Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz. T.: "O‘zbekiston", 2001.  Karimov I.A. O‘zbek xalki hyech kachon xech kimga karam bo‘lmaydi. T.: "O‘zbekiston", 2005.  Karimov I.A Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008.  Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: “O’zbekiston”, 2012.

12 Mavzuga doir dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatlari Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyalar: Mirxoliqova Ch: Barkamol avlod tarbiyasida O’rta asr Sharq mutafakkirlarining ma’naviy-axloqiy qarashlarining ahamiyati. Falsafa fanlar nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferatlari : Xudjaqulova F: Yoshlarning ma’naviy salohiyatini yuksaltirishda san’at va adabiyotning roli. Azizova Z: O’zbekistonda Mustaqillik yillarida barkamol avlod tarbiyasining yo’llari. Minavarova M: Milliy g’oya ma’naviy ildizlarining adabiy merosda namoyon bo’lishi .Normatova D: Axloqiy merosning shaxs ma’naviy yuksalishidagi o’rni. Mirsidiqova Z: Yuksak ma’naviyatli shaxs tarbiyasida milliy tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish.1C 08

Tadqiqotning nazariy asoslarini O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning asarlari va tadqiqotchi olimlarning nazariy konsepsiyalari tashkil etadi.Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ; Dissertatsiy- aning metodologik asosi 13

Tadqiqotning usullariTadqiqotning metodlari. 14

Birinchidan, “ma’naviyat” tushunchasining turli talqinlari, ta’riflari, ularning o’xshash va farq qiladigan jihatlarini, ma’naviyatni o’rganishga nisbatan mavjud turli yo’nalishlarni, ilmiy metodologik pozitsiyalarni aniqlashga yordam ber adi ; Ikkinchidan, ta’limning barcha bosqichlarida ma’naviyatga oid fanlarni o’qitishni yanada takomillashtirishda mazkur ishdan va uning tavsiyalaridan foydalanish mumkin. Uchinchidan, ma’naviyatni o’rganish jarayonida predmetlararo bog’liqlik va mantiqiy davomiylik qay darajada ta’minlanganligini va bu boradagi mavjud muammolarni yoritadi; To’rtinchidan, aniqlangan kamchiliklarni hisobga olinganda o’quv rejalari, dasturlari va qo’llanmalarini yanada takomillashtirish uchun foydali bo’ladi; Beshinchidan, ish bir vaqtning o’zida ham nazariy tadqiqot, ham amaliy tavsiyalar sifatida qabul qilinishi mumkin.Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati 15

1.1. Mumtoz adabiyotda “ma’naviyat” tushunchasining qo’llanilishi 16I-BOB. ILMIY ADABIYOTLARDA “MA’NAVIYAT” TUSHUNCHASINING TAHLIL ETILISHI “ Har bir shaxs baxt-saodatga eltuvchi faoliyat bilan qancha uzoqroq va avvalgidan yanada yaxshiroq shug’ullanaversa uning ko’ngli, ruhiy holati ham shunga muvofiq komilroq, fozilroq bo’lib borad. Kamolot orqali, baxt-saodatga intiluvchi zot qalbi tobora poklanib, yaxshiliklar qilganiga o’zining ham ko’ngli o’sib, zavqi oshib boraveradi”. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. 2-nashri, T.: 2012. 45-46-b .Chun riyozat raf etib ruhoniyat, Salb bo’lg’och kimsadin nafsoniyat. Qolmag’ay ruhoniyatdin o’zga hech, Sen taxallufdin bu ma’ni ichra kech. Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. Asarlar, XV jildlik, XI jild, T.: 1966. 243-b.

1.2. Lug’atlarda va zamonav i y ilmiy adabiyotlarda “ma’naviyat” tushunchasining yoritilishi va turlicha yondashuvlarning qaror topishi. 17 “ Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008. 19-b. “ Ma’naviyat – bu ijtimoiy ongning e’tiqod va qadriyatlar darajasiga ko’tarilgan sobit ehtiroslari, tushunchalari, me’yorlari, ijtimoiy mo’ljallari, ideallaridir, ularning madaniy merosda, urf-odatlarda aks etishi, millatga muayyan maqsadlarga erishish uchun yordam beradigan milliy irodasi hamda jamiyatda qaror topgan aqliy va hissiy, ruhiy va mafkuraviy muhitdir”. Erkaev A. Ma’naviyat va taraqqiyot. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2009. 50-51-b.

2.1. O rta va umumiy ta'lim tizimida o‘qitilayotgan “Ma'naviyat asoslari” fani doirasidagi o‘quv darsliklari va fan dasturlarining yutuq va kamchiliklari. 18II-BOB. TA ’ LIM TIZIMINING TURLI BOSQICHLARIDA O ’ QITILADIGAN DARSLIKLARDA “ MA ’ NAVIYAT ” TUSHUNCHASI MAZMUN-MOHIYATINING YORITILISHI Yangi o`quv predmeti dasturi nisbatan mukammal shaklda vujudga kelishi uchun vaqt kerak. Hozirgi foydalanilayotgan dasturlarga ijtimoiy jarayon, yangi jamiyat qurish amaliyoti, shak-shubhasiz, tegishli o`zgarishlar kiritishni, uni mudom boyitishni, yangi tadqiqotlar dalillari va xulosalarini hisobga olishni taqazo qiladi. Shu bilan birgalikda ma’naviyatning metodologik va boshqa nazariy masalalarini har tomonlama chuqur o`rganish lozim. Chunki darsliklarda muayyan fan erishgan yutuq va kamchiliklar muqarrar tarzda o’z aksini topadi. Ushbu holat ta’lim tizimida ma’naviytani o’rganuvchi foydalanilayotgan barcha darsliklarga ham taalluqli. Ularni yanada takomillashtirish uchun eng avvalo “ma’naviyat” tushunchasining mohiyati, uning tuzilmasi va ijtimoiy vazifalari nimalardan iborat ekanini yanada teranroq ochib berish zarur. Ma’naviyatning yo`nalishlari va namoyon bo`lish shakllari, rivojlanish qonuniyatlari haligacha to`liq anglab olingani yo`q.

2.2 . Oliy o’quv yurtlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida ma’naviyatga oid fanlar o’quv dasturlaridagi mavjud muammolar 19 Magistratura bosqichining “Ma’naviyat asoslari” mutaxassisligida o’qitiladigan “Ma’naviyatning ilmiy asoslari” fan dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2011-yil 17-noyabrdagi 467-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan hamda MD5A111601-2.02 raqami bilan ro’yxatga olingan. Bu dasrur ham f.f.d prof. M.S.Imomnazarov va t.f.n prof. M.Lapasovlar tomonidan tuzilgan. dasturning “Din va ma’naviyat” nomli mavzusida “Ijtimoiy fanlarning diniy va milliy asoslari” savoli berilgan. Milliylik ijtimoiy gumanitar fanlarning predmetiga tegishli emas, balki uning obyektiga tegishlidir. Chunki har bir xalqning ijtimoiy gumanitar fanlari birinchi navbatda o’sha xalqning hayotini, o’sha xalq uchun dolzarb bo’lgan masalalarni va mavzularni o’rganadi. Ilmiy usullar va vositalar nuqtai nazaridan har qanday fan milliy emas, umuminsoniydir. Milliylik uning obyektidan tashqari muayyan xalqning ehtiyojlariga xizmat qilishida ko’rinadi va namoyon bo’ladi. Ijtimoiy fanlarning diniy asoslari tushunchasi to’g’risida ham shunday deyish kerak. Diniy qarashlar, hodisalar, g’oyalar, diniy madaniyat, ijtimoiy-gumanitar fanlarning tadqiqot obyektini tashkil qilishi mumkin, Lekin uning predmetini, metodologik asosini tashkil qila olmaydi. Diniy tafakkur ilmiy jihatdan tasdiqlash yoki inkor qilish mumkin bo’lmagan “haqiqatlar”ga qattiq ishonishga, asotiriy tafakkurga, sofistik ruhdagi mantiqiy isbotlarga asoslanadi. Shu sababdan birorta ijtimoiy-gumanitar fanning diniy asosi bo’lmaydi.

3.1. O’rta va umumiy ta'lim tizimida ma'naviyatga oid fanlar (predmetlar)aro bog‘liqlik. 3.2. Oliy o’quv yurtlarining mutaxassislik yo’nalishlarida o ‘ qitiladigan ma’naviyatga oid predmetlararo bog ‘ liqlik . 20III-BOB. MA'NAVIYAT MASALALARINI O‘RGANISHDA PREDMETLARARO BOG‘LIQLIKNI TA'MINLASH ZARURLIGI Uzluksiz ta’lim tizimida ma’naviyatga oid fanlar (predmetlar) o’rtasidagi bog’liqlikni tahlil qiladigan bo’lsak, bir qancha kamchiliklar kuzatiladi. Ma’naviyatga oid darsliklar va o’quv dasturlari o’rtasida vorisiylik va uzviylik yetishmaydi. Bundan tashqari predmetlar o’rtasida mazmun jihatdan takrorlanish, bir xillik mavjud. Masalan, quyi bosqichlarda o’rganilgan masalalar yuqori bosqichlarda ham aynan takrorlanib kelgan. Darslik yoki o’quv dasturda berilayotgan masala keyingi darslik yoki o’quv dasturda rivojlantirilmasdan, o’zgarishsiz aynan o’zi berilishi mumkin emas. Bunday holatda fanda yuksalish bo’lmaydi, o’quvchi bilimi rivojlanmaydi, natijada dunyoqarash o’smaydi va bir xillikda qotib qoladi. 0707073C 0D0C

21Ma’naviyatga oid predmetlar o’rtasidagi o’zaro takrorlanishlar № “ Ma’naviyatshunoslik” fan dasturi (bakalvr) “ Ma’naviyatning ilmiy asoslari” fan dasturi(magistratura) 1 “ Inson olam mehvari” g’oyasining Prezident asarlarida ifodalanishi va buning sabablari.(I- b. 2-mavzu) “ Inson olam mehvari” g’oyasining Prezident asarlarida va milliy ma’naviya-timiz an’analarida ifodalanishi. (2-mavzu) 2 Ijtimoiy fanlarning shakllanishida naqliy va aqliy bilimlar nisbati. (I-b. 3-mavzu) Ijtimoiy fanlarning shakllanishida naqliy va aqliy bilimlar nisbati. (5-mavzu) 3 Ma’naviyat va ruhiyat. Inson tabiati va shaxs ma’naviyati. (II-b. 4-mavzu) Inson tabiati va shaxs ma’naviyati. Ruhiyat va ma’naviyat (12-mavzu) 4 Axloqiy fazilatlar shaxs ma’naviyatining zuhuri sifatida. Xulq va axloq. (II-b. 6- mavzu) Xulq va axloq. Axloqiy fazilatlar shaxs ma’naviyatining zuhuri sifatida. (12-mavzu) 5 Ramz va timsol – Borliq haqiqatining badiiy ifodalashning asosiy vositalari. (II-b. 6- mavzu) Ramz va timsol – Borliq haqiqatining badiiy ifodalashning asosiy vositalari. (10-mavzu) 6 Ma’naviyat va adabiyot. So’z san’atining shaxs va millat ma’naviyatini shakllantirishdagi alohida ahamiyati. Badiiy adabiyotda ijodkor ma’naviyatining akslanishi. Adabiyot va mehr va ma’rifat. (II-b. 6-mavzu) Ma’naviyat va adabiyot. So’z san’atining shaxs va millat ma’naviyatini shakllantirishdagi alohida ahamiyati. Badiiy adabiyotda ijodkor ma’naviyatining akslanishi. Adabiyot va mehr va ma’rifat. (11-mavzu)

Dissertatsiya natijalarining e’lon qilinganligi Tadqiqotning asosiy xulosalari muallifning R espublika miqyos i da o‘tkazilgan konf e rensiyalard a gi ma’ruzalarida foydalanildi. Dissertatsiya Qarshi davlat universitetining “ Milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi nazariy seminarida muhokama etilgan . Dissertatsiyada bayon etilgan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar 4 ta respublika ilmiy-nazariy konferensiya to’plamlarida o’z asksini topgan . Dissertatsiya «Kirish», uch bob, olti fasl , «Xulosa» hamda «Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati»dan iborat .Natijalarning joriy qilinishi Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi Ishning sinovdan o‘tganligi 21 3 4 3 2 4 22

 Birinchidan, mumtoz adabiyotda insonning moddiy-iqtisodiy hayoti, farovonligi ma’murligiga katta e’tibor qaratilsada, ustuvorlik uning ma’naviy hayotiga berilgan. Jaloliddin Rumiy va Alisher Navoiy o’z asarlarida “ma’naviy” tushunchasini va “ma’naviyat” so’zining ma’nodoshi sifatida “ruhoniyat” tushunchasini qo’llaydi. Rumiy va Navoiy qarashlarida ma’naviyat ko’proq diniy va tasavvufiy mazmun ifoda etgan. Abu Nasr Forobiy “ma’naviylik” atamasi o’rniga “fozillik” atamasini qo’llagan. Boshqalardan farqli Forobiy “fozillik”ni diniy mazmunda emas, balki dunyoviy mazmunda qo’llaydi. Komillik, komil insonga xos bo’lgan ma’naviy xususiyatlar Aziziddin Nasafiy qarashlarida o’z aksini topgan.  Ikkinchidan , “ma’naviyat” tushunchasiga berilgan turli ta’riflarni tahlil qilib va umumlashtirib, Sa’dulla va Sarvar Otamurodovlar ma’naviyat faqat qo’lga kiritilgan yutuqlar va qadriyatlar tizimi emas, balki ularning yaratish jarayoni ham ekanligiga e’tibor qaratadi.  Uchinchidan , Prezidentimiz Islom Karimov ma’naviyatni jamiyat va insonni turli tahdidlardan himoya qiluvchi, poklantiruvchi, yuksak marralarga yo’naltiruvchi ruhiy va intellektual kuch sifatida talqin qiladi. Shu bois o’z asarini “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” deb atagan. 23Xulosa

 To‘rtinchidan , “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to’g’risida ”gi Qonun va Davlat ta’lim standartlari asosida ma’nan yetuk, jismonan sog’lom, vatanparvar avlodni tarbiyalash vazifalaridan kelib chiqib, ta’limning barcha bosqichlari va bo’g’inlarida ma’naviyatga oid predmetlar o’qitilmoqda. Umumta’lim maktablarining 5 va 6-sinflarida o’qitilayotgan “Vatan tuyg’usi” va 7, 8 va 9-sinflari uchun mo’ljallangan “Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat asoslari” darsliklari Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asari asosida yanada takomillashtirilgan. Ammo darsliklarda berilgan ayrim mavzular va ulardagi tushunchalarning yoritilishi murakkab, maktab o’quvchisiga tushunarsiz va chalkash. Bundan tashqari darsliklarda ba’zan juda ham qo’pol xatolar uchraydi.  Beshinchidan, oliy ta’limda o’rganiladigan ma’naviyatga oid predmetlarning fan dasturlarida uni tuzuvchilar tomonidan fan predmeti va obyekti chalkashtirilgan. Natijada metodologik jhatdan xatolarga yo’l qo’yilgan. Dasturlarda eklektik, ya’ni mexanistik tarzda diniy va dunyoviy yondashuvlar chalkashtirilgan va qorishtirib yuborilgan. Metodologik xatolardan yana biri ma’naviyatga o’ta bir tomonlama yondoshilganligidir. Unga faqat ma’naviy qadriyatlar, madaniy meros sifatida qaralgan. Ma’naviyat insonning ongi, yaratuvchilik jarayoni, ya’ni ideal hodisa sifatida ko’rilmagan. Hattoki, madaniy meros haqida gap ketganda ham ilm-fan mutlaqo chetda qolgan, go’yoki uning ma’naviy merosga aloqasi yo’qdek. 24

25Oltinchidan, Ma’naviyatga oid fanlar (predmetlar) o’rtasidagi bog’liqlikda ham bir qancha kamchiliklar kuzatiladi. Oliy o’quv yutrlarining mutaxassislik yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklarida o’qitiladigan ma’naviyatga oid fanlarning dasturidagi mavzular tizimlilik va vorisiylik asosida tuzilmagan. Bundan tashqari, ma’naviyatga oid ma’lum bir predmetning fan dasturidagi masalalar o’zgarishsiz, aynan o’z holida boshqa predmet fan dasturida takrorlanib kelgan. Bunday kamchilik va xatolarning uchrashi “Ma’naviyat asoslari” fanining shakllanishi, yanada takomillashishi va yuksalishida hamda o’qitish va o’rganish jarayonida qator muammolarni yuzaga chiqarishi barobarida fanning obro’yiga ham putur yetkazadi.

 Umumta’lim maktablarining 5 va 6-sinflarida o’qitiladigan “Vatan tuyg’usi” fanining o’quv yili davomidagi o’qitish soatlarini 17 soatdan 20 soatga ko’paytirish;  7, 8, va 9-sinflarda o’qitiladigan “Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat asoslari” predmetining nomini “Milliy g’oya va ma’naviyat asoslari” deb o’zgartirish;  Predmetlararo bog’liqlik va davomiylikni ta’minlash uchun darsliklar mualliflarini uchrashtirish va ular faoliyatini muvofiqlashtirish kerak. Eng avvalo ta’limning turli bosqichlari uchun birgalikda ma’naviyat asoslari predmetlari bo’yicha dastur ishlab chiqish zarur ;  Oliy o’quv yurtlari uchun tuzilgan ma’naviyatga oid predmetlarning dasturlarini tubdan qayta ko’rib chiqish zarur. Eng avvalo bu ishga haqqoniy mutaxassislarni jalb qilish kerak. Tuzilgan o’quv dasturlarini tasdiqlashdan oldin, uni tegishli komissiyalarda va hatto jamoatchilik ishtirokida ixtisoslashgan ommaviy axborot vositalari orqali muhokamadan o’tkazish kerak. O’quv dasturlaridagi takrorlanishlar va paralellizmlardan qutilish kerak. 26Ushbu xulosalar asosida dissertatsiya natijalaridan foydalanish bo‘yicha quyidagi taklif va tavsiyalar taqdim etiladi :

O'xshashlar

Ma’naviyatni o’rganishning metodologik asoslari

Boshlangich sinf o’quvchilari ma’naviyatini shakllantirishda xalq og’zaki ijodidan foydalanish

Ta’lim menejmenti asoslari

Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari

Oila tarbiyasi asoslari 2