ХХ-аср бошларида Туркистон мактаб-маориф ва педагогиканинг ахволи - Pedagogika - Slaydlar

ХХ-аср бошларида Туркистон мактаб-маориф ва педагогиканинг ахволи

Yuklangan vaqt:

20.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

616.359375 KB

Ko'chirib olish

МАВЗУ: ХХ-АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН МАКТАБ-МАОРИФ ВА ПЕДАГОГИКАНИНГ АХВОЛИ МАВЗУ: ХХ-АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН МАКТАБ-МАОРИФ ВА ПЕДАГОГИКАНИНГ АХВОЛИ

Асосий саволлар  1.Туркистон ўлкасида диний-исломий татбиявий муассасалари ва педагогик фикрлар тараққиёти.  2.Туркистонда жадидчилик маърифатива таълим - тарбия.  3.Махмудхўжа Беришхбудийнинг педагогик тараққиётга қўшган ҳиссаси.  4.Мунаввар Қори Абдураҳшидхон ўғлининг педагогик қарашлари.

Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар  жадидчилик, диний- исломий тарбия, янги усулдаги мактаб, таълимий-тарбиявий қарашлардаикки оқим ва х.о.

Асосий масаланинг баёни:  ХIX асрнинг ўрталарида Туркистон ўлкасида бошланғич маълумот беришадиган мактаб ҳамда ўрта ва олий диний таълим беришадиган мадрасалар мавжуд эди. Мактабларнинг аксарияти, шу жумладан, қишлоқ мактабларининг кўпчилиги диний таълим беришувчи энг оддий бошланғич мактаблар эди, ҳолос. Бу мактабда мачитларнинг имомлари, саводхон муллалар дарс беришардилар. Бундай мактабларда ўқитиш энг оддий диний вазифаларини ўргатиш билан, яъни араб тилида ёзилган Қуръонни ўқишни ўргатиш, ҳар бир мусулмон учун зарур бўлган асосий вазифаифаларини билдириш билан чекланарди.

• Шаҳар мактабларида диний таълимдан ташқари, умумий таълим элементлари-ёзиш ва ҳисоблаш йўллари ўргатилар, халқ орасида машхур шоирларнинг шеър ва ғазаллари ўқитилар эди. • Олий диний мактаб бўлган мадрасада ўрта асрга оид диний фалсафа ва мусулмон ҳуқуқлари араб тилини граматикаси ва мантиқ илмларида дарс ўтилади. Мадрасанинг томомлаб чиққанлар имомлик билан шуғулланиш ва қозихоналарида ишлаш ҳуқуқига эга Булар эдилар. Мактаб ва мадрасаларида асосан ўғил болалар ўқитилар эди.

 Марказий Осиё Россия томонидан босиб олингандан кейин мактаб ва мадрасаларида баъзи ўзгаришлар юз беришрди. Мусулмон мактаблари учун босмахонада чоп қилинган дарсликлар пайдо бўлди. Козондан босмахонада нашр қилинган Қуръон ва хафтияклар, Хиндистон ва Эрондан шоирларнинг литографияда чоп қилган тўпламлари келтирилди. Тошкентнинг ўзида ҳам мактаблар учун дарсликларнинг литография усулида нашр қилиш йўлга қўйилди.

 Марказий Осиё Россия томонидан босиб олингандан кейин мактаб ва мадрасаларида баъзи ўзгаришлар юз беришрди. Мусулмон мактаблари учун босмахонада чоп қилинган дарсликлар пайдо бўлди. Козондан босмахонада нашр қилинган Қуръон ва хафтияклар, Хиндистон ва Эрондан шоирларнинг литографияда чоп қилган тўпламлари келтирилди. Тошкентнинг ўзида ҳам мактаблар учун дарсликларнинг литография усулида нашр қилиш йўлга қўйилди.

 XX аср бошларида эса мадрасаларида рус тилини ўқитиш жорий қилинсин деган кўрсатмага биноан 1913-17 ййилларда баъзи мадрасаларида рус тилини ўқитиш жорий қилинди.  Туркистон ўлкасида йирик марказий шаҳарларида оли таълим маскани ҳисобланган қуйидаги мадрасалар: Бухорода-80, Қўқонда-40, Самарқандда-22, Марғилонда-28, Тошкентда-17, Хива хонлигида-130 мавжуд бўлиб, уларда 400 дан 5000 гача талаба тахсил оллар эди.  1906 йилга келиб, биргина Самарқанд вилоятининг ўзида мусулмон мактаби бор эди, уларда 1482 ўқитувчи 12740 талабага сабоқ беришрган.  Феруз фармонига мувофиқ 1904 йилнинг 10 ноябрида Ўрганчда 1- янги усул мактаби очилди. Унда Хусайн Кушаев деган Туркиядан келган ўқитувчи ёшларга таълим-тарбия беришра бошлади.

 1909 йилга келиб Ферўз қўли остидаги мадасалар сони 130 тага етиб, ундаги муллавачалар 2300 кишидан ортиб кетди.  Россиянинг босқинчилик юриши XIX асрнинг II ярмига тўғри келади. Чунки бу даврда собиқ империя ўрнида учта хонлик бўлиб, Бухоро амирлиги, Хива ҳамда Қўқонликлари эди.  Бу уч мустақил давлат ўртасидаги ўзаро зиддиятлардан фойдаланган рус давлати Марказий Осиёни босиб олиш учун қулай шароит етилди, деб ҳисоблаб хужим бошладилар ва дастлаб Қозоқистонни ўзларига тобериш қилдилар. Сўнгра Қозоқистон орқали 1864 йилда Туркманистон, Чимкент, Авлиё отани 1865 йилда Еттисув вилояти, 1868 йилда Самарқанд, 1867 йилда Фарғона вилояти Россия қўлига ўтди.  1876 йил 19 февралда подшо Александр II Қўқон хонлиги тугатилганлиги тўғрисида буйруқа имзо чекди. 1885 йилга келиб Марказий Осиёнинг ҳамма ерлари Русия тасаруфига ўтади ва ўлкада Туркистон генерал губеришрнаторлиги ташкил этилади. Шу билан  Марказий Осий мустамлака давлатига айлантирлади.  Чор хукумати томонидан XX асрнинг 60-йилларида мактаб уставлари тасдиқланиб, шулар асосида бошланғич ҳамда ўрта мактаблар қайта тузилиб, рус бўлмаган халқлар учун мактаблар ташкил этишга доир давлат ҳужжатларни ишлаб чиқишга киришдилар.

 «Жуда кам руслашаган халқлар», Буларга шарқий сибирь ва Поволжье халқлари кирар эди. Бу халқлар учун очилган мактабларда ўқиши она тилида бошлаш ва кейинчалик рус тилида ўқитишга ўтиш тавсия қилинар эди;  «Руслар ҳам яшайдиган районларда яшовчи халқлар». Бу жойлардаги мактабларда ўқитишнинг дастлаб рус тилида олиб бориш айрим ҳолларда она тилининг ёрдамига таяниш ва мумкин қадар тезроқ фақат рус тилида ўқитишга ўтиш тақлиф қилинар эди (масалан, грўзин болалари ўқитиладиган мактабларда ўқитиш шундай олиб борилади);  «Етарли даражада руслашаган халқлари». Украинлар, Белорусь ва бошқалар, Буларнинг мактабларида ўқитишни фақат рус тилида олиб бориш тайинланган эди.

 XX асрнинг 70-80 йилларида Ўзбекистон халқ таълим равнақи  Мамлакатда олий таълимни янада такомиллаштириш тўғрисида, умумий таълим мактабларининг ўқувчиларига таълим-тарбия беришни ва уларни меҳнатга тайёрлашни яна такомиллаштириш тўғрисидаги 1972-77 йиллар мобайнида қабул қилинган тарихи қарорлари асосида Республикамизда салмоқли ишлар амалга оширилди. Ёшларни умумий ўрта таълимга ўтказиш 1975 йилга келиб тугалланди.  9-5 йилликда бир миллион ўқувчи ўрта маълумот ҳақида аттестат олди.  Агар 1974 йили Республикамиз бўйича фақатгина 2 ўқув ишлаб чиқариш камбинати ишлаган бўлса, 1977-78 ўқув йилига келиб уларнинг сони 185 тага этди, уларда таълим олувчилар сони 95562 ўқувчини ташкил қилди. Булардан ташқари 1978 йили Республикамизнинг 431 та умумий таълим мактабида автомобил хайдовчи касбини бериш мақсадида машинашунослик кўрси ўқитилди. Қишлоқ умумий таълим мактаблари эса (1010 та мактабда) трактор ҳайдовчиси, 90 та мактабада пахта териш машинасининг хайдовчиси, 26 та мактабда котиба-машинистика каби касблар бўйича ўқувчилар таълим берилди.

 Республикада олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг сони кўпайди. 4 та олий ўқув юрти ва 28 та техникум очилди, халқ ҳўжалиги учун 450 мингга яқин мутахассис тайёрлаб берилди.  1975-76 ўқув йилида Ўзбекистоннинг 960 та қишлоқ советида, 162 та шаҳар ва шаҳар типидаги пасёлкасида, 9642 та умумий таълим мактаби иш олиб борди. Бу мактабларида 38028 минг ўқувчига 237,5 минг ўқитувчи сабоқ берди. Ўзбекистон Республика ҳукумати барча жамоа ташкилотлари, корхона ва муассасаларининг доимий диққат эътибори, шунинг дек, ўқитувчилар халқ маорифи бўғинлари ҳамда педагогика ўқув юртларида ходимларнинг катта меҳнатлари туфайли ўтган. 1981 йилда улкан мувафаққиятлар қўлга киритилар олинган юксак мажбуриятлар асосан бажарилди. Халқ моарифи соҳасидакатта ишлар қилинди. Умумий мажбурий ўрта таълим мувафақиятли равишда ҳал этилди. Ёш авлодга тарбия беришда атрофлича ёндошиш натижасида, айниқса меҳнат ахлоқий ва ғоявий- сиёсий тарбия ишларида самарали натижаларга эришилди, унинг шакл ва методлари такомилаштирилди.

 VII-XI синф ўқувчиларига табиий-математик, ижтимоий гуманитар фанларни Фақультатив машғулотлар орқали чуқурроқ ўрганиш имконияти яратилади.  Умумий ўрта таълим ҳунар таълими бериш билан тўлдирилган ҳолда, ёшларнинг меҳнат фаолияти бошлангунга қадар бирор-бир касбни эгаллаш имкониятини яратади. Шу билан умумий таълим ва ҳунар мактабининг бир- бирига яқинлашуви, ягона меҳнат, политехника мактаби вужудга келтиради.  Ўрта умумий таълим мактабининг ХI синфини битириб чиқан ёшлар учун бир қатор қулайликлар мавжуд. Бирнчидан ўқиш жараёнида олган меҳнат малакалари асосида халқ ҳўжалигининг бирор тармоғида ишлаш ҳуқуқига эга бўладилар. Иккинчидан бирор бир касб бўйича юқори малакали бўлиш учун ўрта ҳунар техника билим юртларининг бир йиллик кўрсларида таҳсил олишлари мумкин. Учинчидан ўрта махсус ўқув юртларида ёки олий ўқув даргохларида ўқишни давом эттирадилар.  Ҳунар техника таълими эса қайта тубдан ўзгартирилиб, ўрта ҳунар техника билим юртларига айлантирилди.  Халқ ҳўжалиги учун зарур бўлган ўрта махсус маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифати янада оширилади.  Ўрта маълумотга эга бўлмаган, ишлаб чиқаришдаги фаол ёшлар учун кечки (сменали) ва сиртқи мактаблар сақланиб қолади. Шунинг дек, бундай мактабларда таълим ва тарбия бериш сифати, ишни тўғри режалаштиришга алоҳида эътибор берилади.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТ:  К.Хошимов, С.Н  Нишонова, М.Иномова, Р.Хасанов «Педагогика тарихи» Т.: Ўқит 1996 й.  Хайруллаев ва бошқалар «Ўзбекистон педагогикаси антологияси» Т.: 1995 й.  А.Авллоний «Туркий гулистон ёхуд аҳлоқ».  Н.Йўлдошев «Раҳбари нажод» асарида бола тарбияси масалалари. «Халқ маорифи» жўрнали 1993 й. 3-4 сонлари.

O'xshashlar

Олий мактаб педагогиканинг долзарб муаммолари

O’zbekistonda va chet elda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

Педагогика фанлар укитишнинг энг мухим тушунчалари асосида мавзуларни узлаштириш

Шарқ уйғониш даврида педагогиканинг тараққиёти

Жадидчиларнинг маърифатпарварлик харакатлари ва унинг халк маънавиятини кутаришда тутган урни