Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutq madaniyatini o’stirish - Pedagogika - Slaydlar

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutq madaniyatini o’stirish

Yuklangan vaqt:

26.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

986.7763671875 KB

Ko'chirib olish

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA NUTQ MADANIYATINI O’STIRISH

REJA: 1. O`quvchilar nutqini o`stirishda matnlar bilan ishlash 2. Nutq o`stirish nima? 3. O`quvchilarga til namunalarini berish

Mustaqil Vatanimizning kelajagi bo`lgan yoshlarni har tomonlama yetuk, barkamol, komil inson qilib rivojlantirish va tarbiyalash har birimizning asosiy vazifamizdir. Yoshlarimiz har doim, har vaqtda, har joyda, qarshisidagi inson kim bo`lishidan qat`iy nazar o`z fikrlarini erkin va to`g`ri ayta olishlari uchun ulardagi to`g`ri so`zlash va nutq madaniyatin yoshlikdanoq rivojlantirib borishimiz lozim. Bola ilk marotaba maktabga kelishi bilan ularning lug`atida yangi so`zlar paydo bo`la boshlaydi va so`z boyligi ortib boradi. Bu jarayonda o`qituvchining asosiy vazifasi o`quvchilarda to`g`ri nutqni shakllantirish va nutq madaniyatini ularga tushuntirishdan iborat. Biz avvalambor nutq o`zi nima ekanligini, uni o`stirish va unga qo`yilgan talablarni bilib olishimiz lozim.

Nutq - kishi faoliyatining turi, til vositalari (so`z, so`z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o`zaro aloqa va xabar, o`z fikrini his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta`sir etish vazifasini bajaradi. Shu bilan bir qatorda nutqning o`zi to`rt turga bo`linadi: og`zaki nutq, yozma nutq, ichki nutq, tashqi nutq.

Yozma nutq murakkab jarayon bo`lib, ko`p vaqt va mehnat talab qiladi. Bunday nutq davomida inson o`z- o`zini kuzatib boradi. Yozma nutqda savodxonlik va mazmun asosiy o`rinda turadi. Yozma nutqda bog`lanishli nutqqa alohida e`tibor qaratilishi lozim.

Og`zaki nutq gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo`lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Og`zaki nutq tezkorlik bilan amalga oshadi va tahrir imkoniyatiga ega bo`lmaydi.Og`zaki nutq so`z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag`al bo`ladi.

Kishilarning o`z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqida o`ylab olishlari ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan “ o`ylangan” nutqdir, bu nutq fikrlovchi kishining o`ziga qaratiladi. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. O`quvchilar nutqini o`stirishda matnlar bilan ishlash ham katta ahamiyatga egadir. O`qituvchilar tomonidan o`quvchilar yoshiga mos bo`lgan matnlar tanlanadi.

Tanlangan matnlar qismlarga bo`lib o`qituvchi va o`quvchilar tomonidan sarlavha tanlanadi. Shu jarayonda o`quvchilarning tezkor fikrlash, mantiqiy o`ylashi va topqirligi rivojlanib boradi. Ularga berilgan matnlar ko`proq hayotiy va tabiatga bog`liq bo`lsa mazmunini tushunishlari oson bo`ladi. O`quvchilar bu kabi jarayonlarda tez-tez ishtirok etsalar ularning nutqida o`sish va rivojlanishni kuzatishimiz mumkin. Nutq o`stirish nima? Agar o`quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko`zda tutilsa, nutq o`stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug`ati, sintaktik qurilishini, bog`lanishli nutqni) faol amaliy o`zlashtirish tushiniladi. Agar o`qituvchi ko`zda tutilsa, nutq o`stirish deganda, o`quvchilarning tilning talaffuzi, lug`ati, sintaktik qurilish va bog`lanishli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va usullarni qo`llash tushuniladi.

Nutq faoliyati uchun, shuningdek oquvchilar nutqini o`stirish uchun bir necha shartga rioya qilish zarur: 1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo`lishi kerak.O`quvchilar nutqini o`stirishning metodik talabi o`quvchi o`z fikrini, nimanidir og`zaki yoki yozma bayon qilish xohishini va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi 2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo`lishi lozim. Bu material qanchalik to`liq, boy, qimmatli bo`lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo`ladi. Shunday ekan, o`quvchilar nutqini o`stirishning ikkinchi sharti nutqqa oid mashqlarning materiali haqida bo`lib, o`quvchi nutqi mazmunli bo`lishi uchun g`amxo`rlik qilish hisoblanadi. 3. Fikr tinglovchi tushunadigan so`z, so`z birikmalari, gap, nutq oborotlari yordamida ifodalansagina tushunarli bo`ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o`stirishning uchinchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi.

1. Adabiy til me`yorlarini o`zlashtirish. Maktab o`quvchilarni adabiy tilni sodda so`zlashuv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o`rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so`zlashuv variantlari bilan tanishtiradi. 2. Jamiyatimizning har bir a`zosi uchun zarur bo`lgan muhim nutq malakalarini, ya`ni o`qish va yozish malakalarini o`zlashtirish. Bu bilan o`quvchilar yozma nutqning xususiyatlarini, uning og`zaki- so`zlashuv nutqidan farqini bilib oladi. 3. O`quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim aloqa vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, maktabda o`quvchilarning nutq madaniyatiga alohida e`tibor beriladi.Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:

Nutq o`stirishda uch yo`nalish aniq ajratiladi: 1) so`z ustida ishlash; 2) so`z birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog`lanishli nutq ustida ishlash

So`z, so`z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo`lib leksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog`lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi

O`quvchilar nutqini o`stirish o`z metodik vositalariga ega, o`zining mashq turlari bor. Bulardan eng muhimlari bog`lanishli nutq mashqlari hisoblanadi. Nutq o`stirishda izchillik to`rt shartni, ya`ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilmaxilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo`ysundirish ko`nikmasini amalga oshirish bilan ta`minlanadi. Har bir yangi mashq oldingisi bilan bog`lanadi va keyingisiga o`quvchilarni tayyorlaydi, umumiy maqsadga bo`ysungan holda yana qandaydir yangilik qo`shadi. Maktabda o`quvchilar nutqini o`stirishga ona tili o`qitishning asosiy vazifasi deb qaraladi. Nutq o`stirish faqat ona tili va o`qish darslarininggina emas, balki o`quv rejasidagi barcha fanlar (tabiatshunoslik, matematika, mehnat, tasviriy san`at, ashula darslari)ning, shuningdek, sinfdan tashqari o`tkaziladngan tadbirlarning ham vazifasidir.

O‘quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga amal qilish. Til sathlarini o‘zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ yordamdan foydalana olish ko‘nikmasini egallashdir “ Nutq o‘stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo‘limlari alohida ahamiyat kasb etadi”,-deb yozadi S.P.Redozubov. O‘quvchilarning lug’at zahirasi rivojlanishi boy bo’lsa, nutqi juda katta bo‘ladi”. Nutq o‘stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug‘at ustida ishlash bilan o‘zaro bog‘liq.

Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay yordam berish muhim kommunikativ sifatlardan bo‘lmish so‘z boyligiga bog‘liq. Nutqning boy yoki kambag‘alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan ma’lumotlar (so‘z nolari, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada barqaror ekanli haqida. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til boshqarishning boy va faol zahirasi mavjud bo’lishi kerak” - deb hisoblanishi bejiz emas

Fikr ifodasi va nutqning emotsional ta’sirchanligi uchun, birinchi navbatdagi, o’quvchilar nutqini leksik birliklar bilan boyitish zarur. Lug‘at ustida ishlash o‘quvchining lug‘at boyligini yozishdan iborat emas, o‘quvchining diqqatini so‘zning mazmuniga qaratish, so‘zning semantikasini, ma’nosini aniqlashtirish, so‘zning boshqa so‘z bilan semantik bog‘lanishini, aloqasini ochish, bog‘lanishli nutqda har bir so‘zning o‘z ma’nosiga ko‘ra boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishini anglashlariga erishiladi. So‘zlar orasida ma’noviy moslashish so‘zlar bog‘lanishining asosiy qoidasi bo‘lib, leksik birliklarning egalik qobiliyati bilan gapda boshqa so‘zlar sintaktik aloqasida ko‘rinadi.

EʼTIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida milliy xulq-atvor tushunchalarini shakllantirish

Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining ekologik-valeologik madaniyatini rivojlantirish

Boshlang’ich sinf darslarida foydalaniladigan texnologiyalardan namunalar

Maktabda kitobxonlik madaniyatini shakllantirish

Bo’lajak sinf o’qituvchilarda nutq madaniyati shakillantirish