logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Materialshunoslik
  4. O‘zaroalmashunuvchanlik va uning turlari. Birikma. Silliq silindrik birikmalar. O‘lcham va og‘ishlar haqida tushuncha

O‘zaroalmashunuvchanlik va uning turlari. Birikma. Silliq silindrik birikmalar. O‘lcham va og‘ishlar haqida tushuncha

Yuklangan vaqt:

27.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

299.32421875 KB
Ko'chirib olish
O‘zaroalmashunuvchanlik va uning turlari. Birikma. Silliq silindrik birikmalar. O‘lcham va og‘ishlar haqida tushuncha Reja: 1. Birikma va uning turlari haqida tushuncha; 2. Detal o‘lchamlari aniqligiga ta’sir etuvchi omillar; 3. Detallarning o’lchamlari haqida tushuncha; 4. O’g’ishlar. Joizlik va joizlik maydoni; 5. O’tqazishlarning turlari haqida; 6. G’adir-budurlik va to’lqinsimonlik. Tayanch tushunchalar va iboralar: birikma, silliq silindrik birikma, shlitsli birikma, tishli birikma, rezbali birikma, o‘lchamning og‘ishi, shakldan og‘ish, joylashishdan og‘ish, profil, ovallik, ko’p qiralilik, konussimonlik, bochka simonlik, egilganlik, egarsimonlik, og’ish, joizlik, joizlik maydoni, o’tqazish, tirqishli o’tqazish,taranglikli o’tqazish, g’adir-budurlik, to’lqinsimonlik. Mashinasozlikda detallarning birikmasidan keng foydalaniladi. Birikuvchi yuzalar shakliga qarab birikmalar har xil bo‘ladi.  Silliq silindrik va konussimon birikmalar asosan qamrab oluvchi va qamraluvchi silindrik va konussimon tekis yuzalardan tashkil topgan bo‘ladi.  Yassi birikmalar - qamrab oluvchi va qamraluvchi tekisliklardan tashkil topib, bularga, masalan, porshen halqasi bilan porshen o‘yig&#39;i va vtulka yoki val o‘yig&#39;idagi shponka, &#34;Qaldirg&#39;och dumi&#34; tipidagi birikma, yetaklovchi va yetaklanuvchi birikish muftasining disklari va h.k. kiradi.  Rezbali va vintli birikmalar - qamrab oluvchi va qamraluvchi vintli yuzalardan tashkil topgan, me&#39;yor kesimda uchburchakli, trapetsiya va boshqa profilda bo‘lishi mumkin.  Tishli va chervyakli birikmalar - davriy bir-biri bilan birikuvchi tishli g&#39;ildiraklardan, chervyakli g&#39;ildirak tishlaridan va chervyakning vintli yuzasidan tashkil topadi.  Shlitsali birikmalar - qamrab oluvchi va qamraluvchi (to‘g&#39;ri yonli, evolventli va boshqa profflli) yuzalardan tashldl topadi va h.k. • Birikma turlarining “baliq skeleti” ko’rinishida ifodalanishi.BIRIKMA Mashinasoz- likda qo’llaniladi BIRIKMALAR Silliq silindrik va konussimon birikmalar Yassi sirtli birikmalar Rezbali va vintli birikmalar Tishli va cherviyakli birikmalar Slitsali birikmalar Detallarning o‘lchamlari haqida tushuncha  Detallarning o‘lchamlari va shakli mashinalarni konstruksiyalashtirishda aniqlanadi. Konstruktor detallarning ishlash sharoitini bilgan holda, material tanlaydi va eng ma&#39;qul shaklini belgilab oladiki, uning hisoblab chiqilgan o‘lchamlari ishchi yuklanish ostida detalning materiali, mustahkamlik zahirasini saqlaydi. Hisoblarda hosil bo‘lgan detal o‘lchamlarining miqdori me&#39;yoriy miqdorgacha yaxlitlanadi va ko‘p holatlarda butun raqamgacha keltirilib, bu oxirgi o‘lcham chizmalarga qo‘yiladi.  Detallarni yasash uchun chizma asosiy hujjat hisoblanadi. Chizmaga qo‘yilgan har qanday o‘lcham (uzunlik, eni, diametr va h.k) nominal o‘lcham bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘lcham hamma vaqt haqiqiy o‘lchamdan farq qiladi, chunki haqiqiy o‘lcham, detalga ishlov berish natijasida hosil bo‘ladi.  Haqiqiy o‘lcham deb, yo‘l qo‘yilgan xatolik bilan o‘lchangan o‘lchamga aytiladi. Tayyor detalning o‘lchami haqiqiy o‘lchamdir.  Detallarni ishlab chiqishda amalda qanday ishlov berish usuli tanlanmasin, bari - bir berilgan nominal o‘lchamni mutlaq aniq hosil qilib bo‘lmaydi, shu singari ikkala bir xil o‘lchamga ega detallarni ham ishlab chiqarish mumkin emas. Nominal va haqiqiy o‘lchamlar orasida, albatta, hamma vaqt farq bo‘ladi. Buni detalni ishlashga o‘rnatishdagi va o‘lchashdagi yo‘q qilib bo‘lmas xatoliklar va boshqa ko‘plab sabablar bilan tushuntirish mumkin. Har doim juda ham yuksak aniqlikda detallarni tayyorlash shart emas. Ba&#39;zida nominal o‘lchamdan ma&#39;lum miqdordagi og&#39;ishlarga ega bo‘lgan o‘lchamli detallar ham qoniqarli darajada ishlab, unga qo‘yilgan talabni bajaradi. Shuning uchun, nominal o‘lchamni albatta egallash shart emas.  Haqiqiy o‘lcham , yo‘l qo‘yilgan ikki chekka o‘lchamlar oralig&#39;ida bo‘lishi kerak. Bundan xulosa chiqadiki, detal tayyorlanayotganda uning o‘lchami ikkita qiymatlar, ya&#39;ni ro‘xsat etilgan chekka qiymatlar bilan berilishi mumkin.  Bu qiymatlar eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlar deyiladi. Yaroqli detalning o‘lchami mana shu chekka o‘lchamlar oralig&#39;ida bo‘lishi kerak. AQSHda, chizmalarda, shu chekka o‘lchamlar ko‘rsatiladi. Og‘ishlar. Joizlik maydoni • Detallarning chizmalarida tayyorlash aniqligini ikkita chekka o‘lchamlar bilan ko‘rsatish noqulay bo‘lganligi uchun ko‘pgina davlatlarda og&#39;ishlar qo‘llaniladi. • Og&#39;ishlar deb, chekka yoki haqiqiy o‘lchangan o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi algebrik farqqa aytiladi. Demak, og&#39;ish deb, nominalga nisbatan o‘lchamning qanchalik farqlanishiga aytiladi. • Ikki xil chekka o‘lchamlar bo‘lganligi uchun og&#39;ishlar ham ikki xil bo‘ladi. • Yuqori og&#39;ish deb, katta chekka o‘lcham bilan nominal o‘lcham ora- sidagi&#39;farqqa aytiladi. • Quyi (pastki) og&#39;ish deb, kichik chekka o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi farqqa aytiladi. • Og&#39;ishlar musbat va manfiy bo‘lishlari mumkin. • Chizmalarda nominal o‘lcham D va d harflarda belgilanadi. Chekka katta o‘lchamlar Dmax, dmax, chekka kichik o‘lchamlar Dmin, dmin, haqiqiy o‘lchamlar Dx, dx kabi belgilanadi. Yuqori og&#39;ishlar ES, es va pastki og&#39;ishlar esa EI, ei kabi belgilanadi. • Ro‘xsat etilgan og‘ishlar bilan tayyorlangan detallar eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlarga ega bo‘ladi. Ularning o‘shbu eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlari yoki yuqori va qo‘yi og‘ishlari o‘rtasida hosil bo‘ladigan algebraik farq joizlik deb ataladi. Joizlik T harfi bilan belgilanadi, mos ravishda teshikning joizligi TD bilan, valning joizligi esa Td bilan belgilanadi (2.2-rasm). • Yuqori va quyi og‘ishlar (yoki eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlar) oralig‘ida joylashgan maydon joizlik maydoni deyiladi, ushu maydon ichida yaroqli, ya’ni belgilangan chegaralardagi o‘lchamlar joylashgan bo‘ladi. Loizlik maydonini sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin (2.3-rasm). • Joizlik maydonining joylashishi nominal o‘lchamni ifodalovchi nol chizig‘iga nisbatan belgilanadi. Agar detalning o‘lchamlari nominal o‘lcham (dn) dan kichik bo‘lsa, ya’ni dn>dmax>dmin shart bajarilsa, u holda detalning joizlik maydoni nol chizig‘idan pastda joylashadi (2.3-rasm, a). Agar detalning o‘lchamlari nominal o‘lcham (dn) dan katta bo‘lsa, ya’ni dn< dmin< dmax shart bajarilsa, u holda detalning joizlik maydoni nol chizig‘idan yuqorida joylashadi (2.3-rasm, b). Tushunchalar Javoblar Bilar edim Bilib oldim Bilishni hohlayman 1 Birikma va uning turlari 2 Birikmalarning qo’llanilishi 3 Og’ishlar va ularning turlari 4 Joizlik va joizlik maydoni 5 O’lchamlar haqida O’tqazishlarning turlari  Teshik va val o‘lchamlari orasidagi farq birikmaning tavsifini aniqlaydi va u o‘tqazish deb nomlanadi.  Silliq silindrik birikmalarda val va teshikning o‘lchamlari orasidagi farqning xususuyatiga qarab o‘tqazishlarni uch turga ajratish mumkin: tirqishli o‘tqazishlar, taranglikli o‘tqazishlar va oraliq (o‘timli) o‘tqazishlar.  a) Tirqishli o‘tqazishlar . Birikma detallari o‘lchamlari uchun Dmin-dmax>0 (yoki EI-es>0) shart bajarilsa, u holda birikma detallari o‘zaro biriktirilganda ular o‘rtasida tirqish hosil bo‘ladi (rasmga qarang). Tirqish S harfi bilan nelgilanadi.  Tirqishli birikmalardagi o‘tqazish turi tirqishli o‘tqazish deyiladi. Tirqishli o‘tqazishlar qachonki val teshik ichida aylanma yoki bo‘ylama yo‘nalishda erkin harakatlanishi talab etilganda qo‘llaniladi. • b) Taranglikli o‘tqazishlar . Birikma detallari o‘lchamlari uchun dmin- Dmax>0 (yoki ei-ES>0) shart bajarilsa, u holda birikma detallari o‘zaro biriktirilganda, ular o‘rtasida taranglik hosil bo‘ladi (2.4-rasm, b). Taranglik N harfi bilan belgilanadi. Bunda hosil bo‘lgan o‘tqazish turi taranglikli o‘tqazish deyiladi. Taranglikli o‘tqazishlar val va teshik o‘zaro biriktirilganda, ular xuddi yaxlit bir jismdek harakatlanishi, ya’ni val teshik ichida hech qanday harakatlanishiga yo‘l qo‘yilmasligi talab etilganda qo‘llaniladi. • c) Oraliq (o‘timli) o‘tqazishlar . Birikma detallari o‘zaro biriktirilganda ham tirqish, ham taranglik hosil bo‘lishi mumkin bo‘lsa, bunday o‘tqazishlar o‘timli (yoki oraliq) o‘tqazishlar deyiladi. Oraliq o‘tqazishlar qo‘zg‘almas, ajraluvchi detallarning birikmalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular birikuvchi detallarning yaxshi markazlashtirilishini ta’minlaydi. Bu o‘tqazishlar kichik tirqish va kichik tarangliklar bilan ta’riflanadi. • Tirqishli birikmalarda detallar joizlik maydonlarining joylashishi shunday bo‘ladiki, bunda teshikning joizlik maydoni valning joizlik maydoniga nisbatan yuqorida joylashgan bo‘ladi (2.5-rasm, a). • Taranglikli birikmalarda esa valning joizlik maydoni teshik joizlik maydoniga nisbatan yuqorida joylashgan bo‘ladi, chunki bunda dmin>Dmax shart bajariladi (2.5-rasm, b). • O‘timli birikmalarda val va teshikning joizlik maydonlarining joylashishi 2.5-rasm c da ko‘rsatilgan. Eng katta va eng kichik tirqishlar va tarangliklarni hisoblash formulalari  Har qanday tirqishli va taranglikli o‘tqazishlarda tirqish va taranglikning eng katta va eng kichik qiymatlari hosil bo‘ladi, ularning qiymatlari esa val va teshikning chekka o‘lchamlari orasidagi munosabatlardan aniqlanadi.  Eng kichik tirqish (Smin) – tirqishli (qozg‘aluvchan) birikmada eng kichik chekka o‘lchamli teshikka (Dmin) eng katta chekka o‘lchamli val (dmax) o‘rnatilganda hosil bo‘ladigan tirqishdir. Eng kichik tirqishni hisoblash formulasi quyidagicha:  Smin = Dmin – dmax = EI – es.  Eng katta tirqish (Smax) - tirqishli (qozg‘aluvchan) birikmada eng katta chekka o‘lchamli teshikka (Dmax) eng kichik chekka o‘lchamli val (dmin) o‘rnatilganda hosil bo‘ladigan tirqishdir.  Eng katta tirqishni hisoblash formulasi quyidagicha:  Smax = Dmax – dmin = ES – ei.  O‘rtacha tirqish So‘rt. quyidagicha aniqlanadi:  So‘rt. = Tirqishlarning chekka qiymatlarini sxematik tarzda ifodalasak, ular haqida aniq tasavvurga ega bo‘lamiz (2.6-rasm,a).  Tirqishlarning o‘zgarish ko‘lami tirqish joizligi TS ni beradi va u quyidagicha aniqlanadi:  TS = Smax – Smin yoki TS = TD+Td.  Eng kichik taranglik (Nmin) – taranglikli birikmada eng katta chekka o‘lchamli teshikka (Dmax) eng kichik chekka o‘lchamli val (dmin) o‘rnatilganda hosil bo‘ladi. Eng kichik taranglikni hisoblash formulasi quyidagicha:  Nmin = dmin -Dmax = ei-ES.  Eng katta taranglik (Nmax) - taranglikli birikmada eng kichik chekka o‘lchamli teshikka (Dmin) eng katta chekka o‘lchamli val (dmax) o‘rnatilganda hosil bo‘ladi.  Eng katta taranglikni hisoblash formulasi quyidagicha:  Nmax = dmax - Dmin = es-EI.  O‘rtacha taranglik No‘rt. quyidagicha aniqlanadi:  No‘rt. = Birikmada hosil bo‘ladigan tarangliklarning chekka qiymatlarini sxematik tarzda ifodalasanishi 2.6-rasm,b da ko‘rsatilgan.  Taranglik joizligi TN eng katta taranglik (Nmax) va eng kichik taranglik (Nmin) larning farqi orqali hisoblanadi:  TN = Nmax – Nmin yoki TN = TD+Td. • Detal o‘lchamlari aniqligiga ta’sir etuvchi omillar • Mashinasozlikda detallar, odatda, oddiy geometrik shakllarda konstruksiyalanadi, chunki ularni tayyorlash oson bo‘ladi. Ko‘pincha ayrim detallar yoki ularning alohida qismlari tekislik (  12%) yoki silindrik ko‘rinishda (  70%) ko‘rinishda tayyorlanadi. Boshqa geometrik shakllardagi detallar ancha kam ishlatiladi. Masalan, tishli g‘ildiraklar (  3%), korpusli detallar (  4%). • Bir qator sabablarga ko‘ra tayyorlangan detallar qat’iy geometrik shaklda bo‘lmaydi. Bu esa geometrik shakldan og‘ishlar uchun ma’lum me’yorlarni belgilashni taqoza etadi. Detallar o‘lchamlarining og‘ishi va bu og‘ishlarning sababi bilan birga ideal geometrik shakldan farqlanishlar orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatish, hamda bu og‘ishlarning ulardan foydalanish xususiyatlariga ta’sirini hisobga olish uchun to‘rtta geometrik parametrlar me’yorlashtiriladi. Bular: •  O‘lchamning og‘ishi – o‘lcham ma’lum oraliqlarda bo‘lishi va berilgan o‘lchamga nisbatan ma’lum miqdorda farqlanish kerak.  Sirtlar shaklining og‘ishi – detallar konfiguratsiyasining nominal (ideal) to‘g‘ri geometrik shakldan og‘ishi, ma’lum chegaralarda bo‘lishi kerak.  Sirtlarning joylashishdan og‘ishi – detalni hosil qiluvchi sirtlarning nominal joylashishdan o‘zaro siljishi, ma’lum miqdordan oshmasligi.  Yuza g‘adir-budurligi – detal sirtidagiga nisbatan katta bo‘lmagan notekisliklar ma’lum miqdordan oshmasligi kerak.  Detallarni tayyorlashdagi geometrik xatoliklarni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablarga quyidagilar kiradi:  Asbob-uskunalar holati va ularning aniqligi. Ishlov beruvchi dastgoh aksariyat holda o‘zining noaniqligini ishlov berilayotgan detalga to‘liq o‘tkazadi. Jilvirlash doirasining tepishi va tebranishi yuzada notekislik paydo bo‘lishiga olib keladi. Kesuvchi asbob, uzatuvchi moslama bir tekis ishlamasa ham aniq o‘lcham olishning iloji yo‘q. • Texnologik jihozlarning holati va sifati . Texnologik jihozlar deb, yordamchi asbob-uskunalar, ya&#39;ni detal va kesuvchi asboblarni mahkamlash uchun xizmat qiluvchi qurilmalar ataladi. Agar parmalash konduktorida teshiklar noto‘g&#39;ri joylashgan bo‘lsa, xatolik, albatta, detalga o‘tadi. Jilvirlash stanogida markazlar noto‘g&#39;ri o‘rnatilgan bo‘lsa, hech qachon silindrik detal hosil qilib bo‘lmaydi. • Ishlov rejimlari . Har bir detalga ishlov berganda optimal rejimlar aniqlanishi kerak. Jilvirlash doirasi ortiqcha katta uzatish bilan ishlasa, detal yuzasida ko‘pgina notekisliklar, kuygan joylari paydo bo‘ladi, ya&#39;ni detal ortiqcha qizib, tovlangan yuza bo‘shashib ketishi mumkin. • Tayyorlamalar qattiqligi, bir jinsligi va ishlov uchun quyilma bo‘yicha bir xil bo‘Imasligi. Bu sabablar asbobning, yeyilishi, dastgoh moslama asbob detal (DMAD tizimi)larni bir tekis bo‘lmagan deformatsiyalariga olib keladi. Detallarning qo‘yilmasi va qattiqligi har xil bo‘lgani tufayli ishlov jarayonida tebranish hamda ortiqcha qizib ketishga, bu esa o‘z navbatida, yuzaki notekislik va yuzadan metall yulinishiga olib keladi. • Harorat rejimi . Butun dunyoda o‘lchamlar o‘lchanadigan harorat darajasi+ 20°C qabul qilingan. Shuning uchun detalni tayyorlash va o‘lchash paytida harorat 20°C dan farqlansa, bu uning o‘lchami hamda shakliga ta&#39;sir etadi. • Ishchining tajribasi va sub’yektiv xatolari . Har qanday stanokda ishlaganda ishchi ma&#39;lum tajribaga ega bo’lishi kerak. Mahorat yillar davomida yuzaga keladi. Lekin, shunda ham bir xil muddat ishlagan ishchilar bir xil mahoratga ega, bir xil stanoklarda aniqligi bir xil detal tayyorlashadi, deb bo‘lmaydi. Chunki, bu subyektiv omil bo‘lib, har bir odamning shaxsiy xususiyatiga bog&#39;liq. Bu ham ishlov berish jarayoniga ham o‘lchashga taalluqli. • Demak, detallarni xatosiz mutlaq bir xil qilib tayyorlashning iloji yo‘q. Demak, detallarni tayyorlashda ularning o‘lchamlari, shakllari, yuzalari joylashishi va g&#39;adir- budurligi bo‘yicha talablarga javob berishi uchun, qanday xatolarga yo‘l qo‘yilishi mumkinligini aniqlanib,ularni bartaraf etish choralari ko’rilishi lozim. SEV JO&#39;YaT bo&#39;yicha asosiy og&#39;ishlar

O'xshashlar

Qadoqlash turlari. Mahsulotni qadoqlash, uning vazifalari, turlari va xususytlari
Metallarga ishlov berish stanoklari va ular haqida asosiy tushuncha
Joizlik va joizlik maydoni tushunchalari. O‘tqazishlar va ularning turlari. O‘tqazishlarning joizlik maydonlari
Po’lat prokatlarning asosiy turlari va tasniflari. Po’lat prokatlarning sartamenti
Kesim turlari