Neytronli karotaj usullar - Konchilik ishi - Slaydlar

Neytronli karotaj usullar

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2483.2275390625 KB

Ko'chirib olish

Neytronli karotaj usullar

REJA 1. Neytroni karotaj usullari. 2. Neytronlarning modda bilan o’zaro ta’siri. 3. Neytron – neytronli karotaj. 4. Neytronli – gamma karotaj (NGK).

Neytronli karotaj usullari Burg'i qudug'i geologik kesimidagi tog' jinslarini sun'iy neytron usullari bilan o'rganishda quyidagi karotaj usullari keng qo'lllaniladi:  Neytronli-gamma karotaj (NGK).  Neytron-neytron karotaj (NNK) .  Neytronlar bo'linishi karotaji (KND) – uran konlarida.  Neytronli aktivlash karotaji (NAK) – ma'dan konlarida. Neytron usullarida Burg'i qudug'ida tog' jinslarini, kon ma'danlarini neytronlar bilan ta'sirlantirilib, shu jinslarning yoki ma'danlarning atomlaridan qayta sochilgan gamma nurlar yoki neytronlar o'lchanadi.

1-rasm. Impusli netron karotaj

2-rasm. Impulsli neytron karotaj

Neytronlarning modda bilan o'zaro ta'siri Quduqlardagi radioaktiv karotaj usullarida qo'llaniluvchi nurlantirishlarning barcha turlaridan neytronli usul uncha katta bo'lmagan singish qobiliyatiga ega, chunki neytronlar, zaryadlanmagan zarracha bo'lgan holda atomlarning elektron qobiqlari bilan o'zaro ta'sirga kirishmaydilar, yadroning kulon maydoni tomonidan itarilmaydi. Erkin neytron faqatgina atom yadrolari, hattoki eng og'irlari bilan ham o'zaro ta'sirga kirishish qobiliyatiga ega. O'zaro ta'sir neytronning yadro bilan har bir to'qnashuvida namoyon bo'luvchi yadroviy kuchlar bilan boshqariladi, hamda neytronlarning sochilishi va yutilishiga olib kelishi mumkin, bunda yutilish turli yadroviy reaksiyalar bilan birga kechadi. Neytronlarning sochilishi va yutilishini o'rgana turib, kimyoviy elementlarni identifikatsiya qilish va ularning tog' jinsidagi miqdoriy tarkibini ifodalashi mumkin. Bu neytronlarni quduqlar radiometriyasining eng muhim quroli hisoblanadi. Neytronlarning tutilishida yuzaga keluvchi tarkibiy yadro qo'zg'algan holga keladi va neytronning shiddat bilan urilish energiyasi bilan belgilanuvchi qo'zg'alish darajasiga bog'liq ravishda turli usullar bilan parchalanadi. Bunga bog'liq holda barcha neytronlar shartli ravishda bir nechta energetik guruhlarga bo'linadi: sovuq (0,001 eV), issiqlikka oid (0,025 eV), sust (0,5 eV), rezonansli (0,5- eV), oraliqli (eV), tez ( eV) va (0,025 eV dan ortiq energiyaga ega bo'lgan neytronlar o'ta issiq deb ataladi. Neytronlarning energiyasi (eV) va uning tezligi (sm/s), to'lqin uzunligi λn (sm), Kelvin shkalasi bo'yicha harorat T (K) o'rtasidagi bog'liqlik quyidagi nisbatlar bilan ifodalanadi: Vn=1,3 =2,86 T=1,168&#55349;&#57094;&#55349;&#56411;

Neytronlarning tog' jinsi bilan o'zaro ta'siri natijasida kechadigan eng ahamiyatli jarayonlar, noelastik sochilish, elementlar yadrolarida elastik sochilish va tog' jinsini tashkil etuvchi elementlar yadrolarida yutilish (tutilish), odatda boshqa zarralarning ajralishi bilan kechadi. Sochilish noelastik va elastik bo'lishi mumkin. Neytronlarning noelastik sochilishida yadro o'zgarmaydi, biroq qo'zg'algan holga keladi. So'ngra uzatish yadrosi gamma-kvantlarning nurlanishi bilan kechuvchi dastlabki asosiy holatga o'tadi. Noelastik sochilgan neytron ushbu o'zaro ta'sir natijasida uzatish yadrosining qo'zg'algan energiyasiga teng bo'lgan o'z kinetik energiyasining bir qismini uzatib yuboradi. Noelastik sochilish – bo'sag'a reaksiyadir. Yadroning birinchi qo'zg'algan darajasi energiyasiga teng bo'lgan bo'sag'a energiyasi massaviy son A ning ortib borishi bilan bir necha million elektronvoltdan 100 KeV ga qadar kamayadi. Demak, neytronlarning noelastik sochilishi faqatgina tezkor neytronlarning o'zaro ta'sirida va ayniqsa elementlarning og'ir yadrolarida sodir bo'ladi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, vodorod yadrolarida neytronlarning noelastik sochilishi imkoni mavjud emas, chunki vodorod tarkibiy yadroni tashkil etmaydi. Neytronlarning energiyasi 0,1 MeVdan kamayib ketsa, noelastik sochilish deyarli to'xtab qoladi, va neytronlarning keyingi sekinlashishi elastik to'qnashuvlar yordamida sodir bo'ladi.

Tarang sochilishda neytron va yadro o'rtasida yadroning ichki holati o'zgarmagan holda kinetik energiyaning qayta taqsimlanishi sodir bo'ladi, buning natijasida esa tezkor neytron o'z energiyasining bir qismini yo'qotadi va o'z harakatining dastlabki yo'nalishida qandaydir burchak ostida sochiladi. Agar neytronning kinetik energiyasi yadroning kinetik energiyasidan ortiq bo'lsa, u holda sochilgan neytron sekinlashadi, yadro esa tezlashadi, va aksincha. Moddalarning katta qismining tarang sochilish qirqimi faqat tezkor maydonda neytron energiyasiga bog'liq bo'ladi, issiq va oraliq maydonlarda esa deyarli doimiy bo'ladi. Elektron tomonidan energiyani yo'qotish kattaligi neytron va yadroning to'qnashuv turiga, shuningdek bombardimon qilinayotgan yadroning massasiga bog'liq bo'ladi. Shunday qilib, vodorod yadrosi bilan markaziy to'qnashuvda (A=1) neytron barcha energiyasini yo'qotadi, chunki vodorod yadrosi va neytronning massasi teng. Neytronlar elementlar yadrolari bilan nomarkaziy to'qnashuvlarda kamroq energiya yo'qotadi. Sochilishning katta kesimi va neytron energiyasi ko'p miqdorda yo'qotilganda vodorod bilan birga to'qnashish sodir bo'lganda oxirgisi neytronlarning anomal sekinlashtiruvchisi bo'lib xizmat qiladi. Tog' jinslarida ko'pincha yengil elementlarning yadrolarida tezkor neytronlarning tarang sochilishi sodir bo'ladi. Kichik massa soniga ega bo'lgan yengil moddalar, va o'z navbatida tezkor neytronlarning eng yuqori sekinlashtiruvchi qobiliyatiga ega bo'lgan moddalar, sekinlashtirgichlardir.Tezkor neytronlar uchun eng zo'r sekinlashtirgichlar – bu yuqori vodorod tarkibiga ega bo'lgan muhitlardir.

Neytronlarning yutilishi protonning r, α -zarralar, ikki-uch neytronlar yoki gamma-kvantlar ajralib chiqishi bilan sodir bo'ladi, ya'ni u (n, p), (n, α), (n, 2n), (n, γ) va hokazolar reaksiyalarida sodir bo'ladi. Neytronlar yutilishining (n, p), (n, α) ва (n, 2n) turdagi reaksiyalari – bo'sag'a reaksiyalaridir va ular odatda >2÷5 MeV da kechadi. Tog' jinslarida &#55349;&#56376;&#55349;&#56411; qo'llaniladigan neytronlar energiyasida katta miqdordagi ehtimollik bilan (n, γ) reaksiya bo'yicha neytronlarning tutilishi sodir bo'ladi, bunda yadro qo'zg'olishi yadro tomonidan bir onli yadronurlanishning chiqarib yuborilishi yo'li bilan amalga oshadi, (n, γ) turidagi reaksiya neytronning yutuvchi-element tomonidan radiatsion tutilishi deb ataladi. Umuman olganda radiatsion tutilish neytronlar energiyasidan qat'iy nazar deyarli barcha yadrolarda bo'lishi mumkin. Biroq ushbu jarayoni sust va ayniqsa issiqlik neytronlari uchun sodir bo'lishi mumkin va 1/ υn qonuniga bo'ysunadi. Radiatsion tutilish imkoniyati neytronlar energiyasi kamayishi bilan ortib boradi. Buni sust neytron uzoq vaqt davomida yadro yaqinida bo'lishi bilan izohlash mumkin, demak uning yadro tomonidan tutilish ehtimoli ortib boradi. (n, γ) reaksiyasi to'liq sekinlashgan neytronlar uchun xosdir. Ularning energiyasi atom va molekulalarning issiqlik harakati energiyasi bilan tenglashtirilishi mumkin. Bu kabi neytronlar issiqlik neytronlaridir. Issiqlik neytronlarining o'rtacha energiyasi 20 °C haroratda 0,025 eV ni tashkil etadi. Issiqlik neytronlari barcha elementlar yadrolarida (n, γ) reaksiyasini chaqiradi, faqatgina geliy bundan mustasno. Issiqlik neytronlarining anomal yutuvchilari – kadmiy, xlor, bor, litiy va boshqalar.

3-rasm. Katotaj o’tkazadigan qurilma

Issiqlik usti sohada, ya'ni energiyaning hissa ulushidan bir necha yuz elektron-voltga qadar bo'lganida qator elementlar uchun yutish kesimi rezonanslar mavjudligi bilan izohlanadi. Bu ma'lum energiyaga ega bo'lgan neytronlar uchun (n, γ) reaksiyasi ehtimolining keskin oshib ketishini bildiradi. Bu kabi neytronlar rezonansli neytronlar deb ataladi. Neytronalarning radiatsion tutilishi turli energiyaga ega bo'lgan bir yoki bir necha gamma- kvantlarning ajralib chiqishi bilan kechadi, bunda har bir element tog' jinslarining element tarkibini aniqlash uchun qo'llanilishi mumkin bo'lgan o'z shaxsiy energetik spektriga ega bo'ladi. Ko'p hollarda (n, γ) reaksiya natijasida yuzaga kelgan qoldiq yadro radioaktiv bo'ladi. Parchalanish bilan birga kechuvchi yarim parchalanish hamda gamma-nurlanish davriga ko'ra (n, γ) reaksiyada ishtirok etgan dastlabki yadroni aniqlash, ya'ni dastlabki kimyoviy elementni identifikatsiya qilish imkoni tug'iladi. Shuni e'tiborga olish lozimki, neytronlarning qandaydir element yadrolari bilan o'zaro ta'siri u qaysi elementlar bilan kimyoviy bog'lanishga ega ekanligi, ya'ni elementlarning kimyoviy birikishiga bog'liq emas. Shunday qilib, tezkor neytronlar manbasi tomonidan chiqarilayotgan va tog' jinsiga tushib qolgan neytronlar, tarang va qisman noelastik urilishlar natijasida nisbatan tez ( soniyada ) sekinlashadi. Neytronlarning ko’p qismi yuqori enrgiya sohasida yutilmaydi va (n, γ) radiatsion tutish reaksiyasiga ko'ra yadrolar tomonidan tutib qolinadi, bunda ular juda kichik energiyaga ega bo'ladi (0,025 eV atrofida) ushbu yuqorida keltirilgan jarayonlar neytronli karotaj usullarida neytronlarning modda yoki tog’ jinslariga bevosita ta’sir qildiruvchi element bilan yuz beradi. 

Neytron – neytronli karotaj 1942 yilda A.I.Zobarovskiy va G.V.Gorshkov neytron zichligini o'rganishga asoslangan, neytron-neytron karotaj usulini yaratdilar. Neytron – neytronli karotaj (NNK) – tog' jinslardan sun'iy tez neytronlar o'tishi ta'sirida energiyasini yo'qotgan iliq neytronlar oqimining keskinligini o'lchashga asoslangan. NNKning maqsadi NGK dagi – tarkibida vodorod bo'lgan yuqori g'ovakli jinslarni ajratish. Vodorod miqdorini bu usulda NGKga nisbatan yaxshiroq aniqlaydi (chunki NGK o'lchovlarga tabiiy γ- nurlanish ta'sir etadi). NNK da iliq neytronlar keskinligi neytron manbasidan 15-30 yoki 40- 60 sm masofalarda o'lchanadi. Bunda o'lchami kichik yoki katta bo'lgan zondlar ishlatiladi. Vodoroddan tashqari neytronlar energiyasini oltingugurt, xlor, kalsiy elementlari ham yaxshi pasaytiradi. Iliq neytronlar keskinligini o'lchash uchun gazsimon ftorli bor bilan to'ldirilgan razryadli sanagich ishlatiladi. Sanagichning kamerasiga iliq neytronlar o'tganda borning yadrosi ularni o'ziga tortadi va sanagichdagi gazni ionlashtiruvchi α- zarrachalari chiqariladi. Natijada, hosil bo'lgan kuchsiz elektr toki kuchaytirilib qayd etiladi. Elektr tokining kuchlanishi neytronlar keskinligiga proporsional bo'ladi. O'lchami kichik bo'lgan zondning NNK diagrammalarida: maksimum bilan yuqori g'ovakli, suvga yoki neftga to'yingan jinslar, xloridli suvlar bilan to'yingan jinslar, rangli ma'danlar belgilanadi. 

Neytron-neytron karotajni o'tkazish sxemasi va burg'i qudug'i zondning sxemasi quyidagicha (4-rasm): Sekin harakatdagi neytronlar indikatorga o'tib, indikatorning yadro reaksiyasini qo'zg'atadi. Yadro reaksiyalari esa, o'z tomonidan radioaktiv ɑ- nurlanishni beradi. Bu ɑ-nurlanish sanagichlariga o'tib, elektr signalga aylanadi. Tuzilgan elektr signal kuchaytirgichda kuchayadi, va kabel orqali yer ustidagi yetkazilib karotaj stantsiyayasida qayd qilinadi. Sekin harakatli neytronlarning zichligi yuqori bo'lsa, elektr signalning kuchi ham katta bo'ladi. Sekin harakatli neytronlarining zichligi burg'i qudug'ida har xil jinslarning yonida bir-biridan farqlanadi. Neytronlar manbaasi sifatida (Po+Be) (qattiq) aralashmasi ishlatiladi. 1-jadvalda neytronlar manbalari va ularning asosiy xususiyatlari keltirilgan. 

4-rasm. NNK asbobining qayd qilish sxemasi

Bir qancha tez neytronlar statsionar manbaalarinining asosiy xususiyatlari 1-jadval.

Neytronli – gamma karotaj (NGK 1941 yilda mashhur Sobiq ittifoq fizigi Bruno Pontekorvo neytron gamma karotaj usulini ishlab chiqdi va undan quduq kesimini o'rganishda foydalanishni taklif qildi. Neytronli – gamma karotaj (NGK) – tog' jinslarini neytron – nurlanish ta'sirida hosil bo'lgan ikkilamchi γ- kvantlar keskinligini o'lchashga asoslangan. NGK jinslarda vodorod borligi, ularning g'ovakligi va quduqlarning texnik holatini o’rganish uchun qo'llaniladi. Manbaadan (Po+Be) tarqalgan tez neytronlar vodorod yadrosi bilan uchrashganda energiyasini yo'qotadi va kichik masofani (15-30sm) bosib iliq neytronlarga o'tib atom yadrolari bilan yutiladi. Neytronning yutilishi natijasida ikkilamchi γ - kvantlar chiqariladi. Agar, tarkibida vodorod bo'lgan jinslarni tez neytronlar bilan nurlantirilsa, manbaa yonida iliq neytronlar ko'p bo'ladi va ikkilamchi γ - kvantlar keskinligi ortadi, manbaadan katta masofada esa (>40 sm) iliq neytronlar kam bo'ladi va ikkilamchi γ - kvantlar keskinligi past bo'ladi.

Agar, jinslarning tarkibida vodorod bo'lmasa yoki miqdori past bo'lsa, unda tez neytronlar energiyalarini yo'qotib iliq neytronlarga aylanishi uchun katta masofani o'tishlari kerak (>40 sm). Iliq neytronlarga o'tgandan so'ng, ular atom yadrolari bilan yutiladi va γ- kvantlar chiqariladi. Shuning uchun, neytronlarning manbaasi yonida iliq neytronlar va ikkilamchi γ- kvantlar kam bo'ladi; manbaadan katta masofada iliq neytronlar va ikkilamchi γ- kvantlar ortadi. Issiqlik (sekin harakat qiluvchi) neytronlar tog' jinslari ichida bir-necha vaqt tartibsiz harakatda bo'lib, jinslarning atom yadrolari bilan yutiladi. Bu issiqlik neytronlarining umr vaqti deb ataladi. NGK kuzatuvlarini o'lchami kichik bo'lgan zondlar bilan o'tkazganda tadqiqot radiusini neytronlar manbaasidan kichik masofada (15-30 sm) olib boriladi. NGK usulining tadqiqot radiusi 20-40 sm ga teng. Zondlarning uzunligi (L) 5sm dan 70 smgacha bo'ladi. 10-4 –10-5 Neytronli gamma karotaj (NGK) usulini o'lchash asboblari quyidagidan iborat. (5-rasm)

5-rasm. Neytronli – gamma karotaj (NGK) asbobinin.g sxematik tuzilish

Neytronlar manbaidan sintilyatsion sanagichkacha bo'lgan masofa zondning uzunligi – L3, deb ataladi. Agar NGK zond yonida joylashgan jinslarning tarkibida ko'p miqdorda vodorod (H), neft yoki gaz(CH) bo'lsa, unda nurlatgich - 1 dan tarqalgan tez neytronlar shu jinslarning vodorod atomlari orasida o'z harakatini pasaytiradi va issiqlik neytronlarga o'tib, jinslar va ma'danlarning atom yadrolari bilan yutiladi. Neytronlarni yutib olgan atom yadrolari gamma nurlarni chiqara boshlaydi. Bu gamma nurlarni sintilyatsion sanagich-4 qabul qiladi va elektr signalga aylantirib beradi. Hisoblagichdan chiqqan elektr signal kuchaytirgich blogida kuchayadi, tozalanadi va kabel orqali yer ustiga yetqazilib karotaj stantsiyasida qayd qilinadi. Neytronlarning manbadan tez harakat qilib chiqqan issiqlik holatigacha o'tgan masofani neytronlarning susayish yo'li deb ataladi. Neytronlarning tog' jinslardagi susayish yo’li asosan shu jinslarning tarkibida vodorod miqdoriga bogliq. Jinslarning tarkibida vodorod ko'p bo'lsa, neytronlarning susayish yo’li qisqa bo'ladi va aksincha. Shu boisdan g'ovakligi yuqori, suvli (nam) va tarkibida suv ko'p bo'lgan tog' jinslarida (gil, gips) ham neytronlarning susayish yo’li qisqa bo'ladi. O'rta hisobda tog' jinslardagi neytronlarning susayish yo'li 30 sm ga teng bo'ladi. 6-rasmda yadro-fizikaviy karotaj usullari boʻyicha burgʻi qudugʻida turli tarkibdagi ma’danlarni ajratish namunalari keltirilgan.

6-rasm.Yadro-fizikaviy karotaj usullari boʻyicha burgʻi qudugʻida marganesli (a), nikelli (b) va xromitli (s, d) maʼdanlarni ajratish. Marganesli ma’danlar: 1-boy, 2- kam (kambag’al); 3-slaneslar; 4-nikelli ma’danlar; 5- felitlar; 6-xromitlar; 7- serpentenitlar.

Issiqlik neytronlarini yutib olgan jinslarning atom yadrolari gamma nurlarini sochadi. Suvli (nam) qatlamlar NGK diagrammalarida past miqdorlar bilan ifodalanadi. Agar tog' jinslari tarkibida og'ir yadroli kimyoviy elementlar (masalan Fe, W, Cu va boshqa) va tarkibida vodorod bo'lgan g'ovakli qatlamlar, qumlar, qumtoshlar ohaktoshlar, dolomitlar, bo'lsa, unda bu jinslar NGK diagrammalarida katta qiymatli anomaliyalar bilan belgilanadi. NGK egri chizig'ida minimum bilan gillar bilan belgilanadi. NGK usulining o’lchovlariga tog' jinslarining tabiiy gamma nurlanishlari qo'shiladi, shuning uchun NGK usuli oddiy GK usuli bilan birgalikda o'tqazish kerak. Bundan tashqari, NGK usulning natijasiga burg'i qudug'i diametri va burg'ilash eritmasining tarkibi va zichligi ham ta'sir qiladi. Shu sababdan NGK tadqiqotlarida albatta qo'shimcha kavernometriyani o'kazish lozim . Neytronlar energiyasiga ko'ra neytron-neytron karotaj bir nechta usullarga bo'linadi. Agar issiqlik 0,025 eV energiyali neytronlar qayd qilinsa, bu usul issiqlik neytron-neytron karotaj deyiladi. Agar issiqlik ustida 0,05 eV energiyali neytronlar qayd qilinsa, bu usul issiqlik ustidagi neytron-neytron karotaj deyiladi.

Foydalanilgan Adabiyotlar 1. Radjabov SH.S. Goipov A.B “Quduqlarni geofizik tadqiqodlash”. 2. ППТ онлайн sayti. 3. Power-np.ru sayti.

Etiboringiz uchun raxmat

O'xshashlar

Statsionar neytron manbalaridan foydalangan holda neytron karotaj usullari

Yadro-magnitli karotaj

Akustik Karotaj

Karotaj stansiyalar

Gamma-karotaj va gamma-gamma-karotaj