Neft va gaz konlarining kon - geologik tavsifi - Konchilik ishi - Slaydlar

Neft va gaz konlarining kon - geologik tavsifi

Yuklangan vaqt:

16.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278.9150390625 KB

Ko'chirib olish

NEFT VA GAZ KONLARINING KON - GEOLOGIK TAVSIFI Reja: 1. Neft va gazning hosil bo‘lish nazariyalari 2. Organik, noorganik va miksgenetik nazariyalari 3. Neft va gaz konlarining tasnifi. 4. Neft va gaz qatlami yotqiziqlarining xususiyatlari. 1Tayanch iboralar: neft va gazning hosil bo’lish nazariyalari, neft va gaz konlari tasnifi, neft va gazning qatlamlarda yotishi

Neft va gazning hosil bo‘lish nazariyalari Neft va gaz yonuvchi gazlarning kelib chiqishi tushuntirishda asosan ikkita konseptsiya bo‘lib, ular 100 yildan ortiq bir–biriga qarama–qarshi kelmoqda. Ularning birinchi vakillari– organiklar –neft va tabiiy gaz yer po‘stining cho‘kindi qoplama qismida qadimgi dengiz va ko‘llarda yashagan hayvon va o‘simliklar qoldiqlarini uzoq vaqt davomida chuqur o‘zgarishi (chirishi) natijasida hosil bo‘lgan deyishadi. Ularning muxoliflari – noorganik nazariya tarafdorlari – neft va yonuvchi gaz, yer mantiyasida noorganik yo‘l bilan hosil bo‘lganiligi isbotlamoqchi bo‘lardilar. Birinchi konseptsiya organik yoki biogen (grekcha “bios” – hayot, “genezis” –kelib chiqish), ikkinchisi noorganik yoki abiogen (grekcha “a” – no ma’nosida) deyiladi. 2

ORGANIK, NOORGANIK VA MIKSGENETIK NAZARIYALARI 1932 yilda akademik I.M.Gubkin: “Neft hosil bo‘lishi jarayoni haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lganimizdagina”, yer qatlamida qanday qilib neft uyumlari hosil bo‘lganiligini bilib olamiz va qayerlarda neftni izlash kerakligini va ularni izlashni maqsadga muvofiq qanday amalga oshirish haqida aniq ko‘rsatmalar olamiz deb yozgan edi. Hozirgi vaqtga kelib geologlar neft va tabiiy gaz konlarini izlashning nazariy asoslarida katta yutuqlarga ega bo‘ldilar. Neft va yonuvchi gazni o‘rganishni tashkil etishda fan katta yutuqlarga erishdi, ammo ular to‘g‘risida hali bahsli va aniqlanmagan muammolar juda ko‘p. Shuning uchun, amaliyotchi –neftchilar orasida izlov–qidiruv jarayonlarining bosh tarkibiy qismi burg‘ilash ekanligi haqidagi fikr hali ham saqlanib qolmoqda. 3

4Neftning kelib chiqishi muammosiga olimlardan birinchi bo‘lib M.V.Lomonosov e’tibor qaratiladi. XVIII asrning 50– yillari boshlarida u neft noorganik yo‘l bilan kelib chiqqanini ta’kidladi. Ammo 1763 yilda M.V.Lomonosov o‘zining “o sloyax zemnix” nomli mashxur asarida neft haqida “Yer ostidagi issiqlik natijasida hosil bo‘layotgan tosh ko‘mirlardan o‘sha qo‘ng‘ir va qora moyli modda yer ostidan haydab chiqariladi, hamda quruq, nam va suv bilan to‘ldirilgan turli teshik va kavaklarga tushadi”, ko‘mir o‘simlik qoldiqlaridan hosil bo‘lganligi sababli neftni ham shu o‘simliklardan kelib chiqqan deb yozgan edi. M.V.Lomonosov, neftning zichligini kichikligi bilan bu nuqtai nazarni asoslab bergan. U yuqoridagi asarida: “O‘sha yonuvchi yer osti moddalarining o‘simliklardan kelib chiqqanligiga ularning yengilligiga qarab ishonch hosil qilish mumkin degan edi, chunki hamma minerallar suvda cho‘kadi, neft esa unda suzadi”. M.V.Lomonosovning bu ishi bilan neft va yonuvchi gazlarning organik yo‘l bilan paydo bo‘lganligi haqidagi konseptsiya tarixi boshlanadi.

Neft va yonuvchi gazlarning kelib chiqishini organik konseptsiyasi tashqi muxolif–noorganiklar bilan ham, ichki muxoliflar bilan ham kuchli kurash natijasida rivojlandi va takomillashdi. Organik arafdorlar orasida ham goh–goh jiddiy bahslar yuzaga kelgan. Masalan, neft uchun boshlang‘ich modda o‘simlik bo‘lganmi yoki hayvon rganizmlaridan hosil bo‘lganmi degan tortishuv qizg‘in bo‘lgan. natijasida neft ham o‘simliklardan, ham hayvonlar qoldiqlaridan hosil bo‘lgan deganlar yutib chiqqan. Tortishuvga sabab bo‘lgan yana bir mavzu–neftning yotish joyidir.Ba’zi bir olimlar neft o‘zining dastlab (birinchi) hosil bo‘lgan joyidagi uyumlarda yotadi deb hisoblaydilar. Bu tushuncha lotincha “insitu” “ya’ni joyda” deb ataladi. Qarama–qarshi nuqtai nazardagi olimlar esa neft avval bir joyda hosil bo‘lgan keyin, boshqa joyda yig‘ilgan, ya’ni neft ikkinchi yotish joyidagi uyumlarda to‘plangan deb ta’kidlangan. Mana shu nuqtai nazar to‘g‘ri deb topildi. 5

Neft va tabiiy gazlarning organik kelib chiqish konseptsiyasi o‘zining rivojlanish davrida turli fanlar yutuqlariga, birinchi navbatda geologik kuzatishlarga tayangan. Muhim dalillardan biri neft va tabiiy gazlarning ma’lum to‘plangan joylarning 99,9 % ko‘prog‘i cho‘kindi qatlamlar bilan bog‘liq. Bu esa olimlarni eng muhim xulosaga keltirdi. Neft cho‘kindilarning yig‘ilish mahsuli ekan.Geologlar e’tiborni neft va tabiiy gazlar konlarini Yer qatlamida notekis joylashganligiga qaratdilar. Bu konlar cho‘kindi jinslarning aniq majmualari bilan bog‘liq. Bunda ayrim mahsuldor majmualar boshqalaridan o‘tkazmaydigan jinslar (tuz, angidridlar) deb ataluvchi katta qalinlikdagi majmualar bilan ajralib turadi. Bu esa bir majmuadagi neft va gazlarning boshqasiga o‘tmasligini keng miqyosda ta’minlaydi. Neft va gaz konlari ko‘pincha o‘tkazmaydigan jinslar bilan o‘ralgan o‘tkazuvchi jinslar lanzalarda joylashishi aniqlangan. 6

Cho‘kindi jinslar tarkibini bevosita o‘rganish natijalari juda qiziq bo‘ldi. Hamma cho‘kindilarda yuqori arxeydan boshlab (ya’ni Yerda hayot boshlangan vaqtdan) to hozirgi cho‘kindilargacha–har doim tarqalgan organik moddalar va ularning o‘zgargan mahsulotlari bor. Jinslardagi organik moddaning umumiy miqdori cho‘kindi jinslar massasining 0,2–0,9% oralig‘ida o‘zgaradi. Ammo cho‘kindi jinslar juda qalin qatlamlari orasida organik moddalar bilan boyigan jinslarning ayrim qatlamlari bor. Masalan, gil qumlarga va karbonatlarga nisbatan o‘rtacha 2-4 organik moddalarga boy.Cho‘kindi jinslar tarkibilagi organik moddalar nimalardan iborat? Ular turlicha ta’riflanishi mumkin xususan moddani organik erituvchilariga; xloroformga, to‘rt xloridli, uglerodga, benzolga, efirga va boshqalarga. Nisbatan ta’riflanishi misoli ishlar jumlasidandir. Ulardagi moddalarning eruvchanlik eruvchanlik darajasiga qarab cho‘kindi jinslarning organik moddalari uchta fraksiyaga bo‘linadi: bitumoidlar, guminali kislotalar va kerogen. 7

Hozirgi zamon cho‘kindilarida uglevodorodlarning borligi, cho‘kindilardagi tarqoqorganik moddalarning neftga aylanishidagi dastlabki bosqich mahsuli ekanligini taxmin qilishga asos bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, neftning noorganik kelib chiqishi haqidagi dastlabki taxminni aytgan olimlardan biri M.V.Lomonosov (1742 y.) edi.XIX asrning boshlarida mashhur nemis tabiatshunosi A.Gumboldt neftni chuqurlikda kelib chiqishini aytgan. U jumladan, hozirgi vaqtda harakatdagi vulqonlarning mahsuloti tarkibida uglevodorodlarning borligiga asoslandi. 1866 yilda fransuz kimyogari P.Bertlo tajribalar o‘tkaza turib, atsetilenni juda past haroratda og‘ir uglevodorodlarga o‘tishi mumkinligini aniqladi. U mana shunga asoslanib, umumiy xulosa chiqardi: meteoritlarning uglevodorodli birikmalari sun’iy yul bilan hosil bo‘lgan chamasi va sayyoralar massasidagi uglevodorodlar ham xuddi shu yo‘l yuzaga kelgan. 8

Keyinchalik neftning noorganik hosil bo‘lish konseptsiyasining turli variantlari ishlab chiqildi. Bu variantlarning eng e’tiborlisi rus olimi D.I.Mendeleyev ishlab chiqqan mineralli (karbidli) farazdir. U 1877 yilda rus kimyogarlari jamiyatining yig‘ilishida o‘z qarashlarini bayon qildi. D.I.Mendeleyev o‘z farazini bunday ta’rifladi: “Daraxtni, suv o‘tlarini va o‘simlik qoldiqlarini quruq qayta haydalganda moylarning yemirilishidagi kabi–moylar ta’mirida neft uglevodorodga o‘xshash uglevodorodlar hosil bo‘ladi, natijada xayolingiz birinchi navbatda mana shu neft hosil bo‘lish manbaiga qaratiladi. Ammo neftning o‘simlik qoldiqlaridan hosil bo‘lganligi haqidagi faraz albatta yemirilishning asosiy qoldig‘i bo‘lgan ko‘mirni nazarda tutadi. Neft esa Pensilvaniya va Kanadaning silur va devon davri yotqiziqlarida ham uchrab turadi, ularning tarkibida esa ko‘mir yo‘q, hamda u davrlar organizmlarga uncha boy emas. 9

1)Toshko‘mir, yura va umuman yangi davrlardagi o‘simlik qoldiqlaridan tosh ko‘mir hosil bo‘lgan, ularning tarkibi va tuzilishiga qarab, ular torf kabi parchalanishga uchragan, biroq suyuq uglevodorodlar neftda bor massadan hosil bo‘la olmaydi.Neftni suv bosimgacha bo‘lgan deyilsa, biz uchta tushuntirish murakkab bo‘lgan qiyinchiliklarga duch kelamiz: hayvon qoldiqlari juda ko‘p nitrit moddalar berishi kerak edi, lekin ular neftda juda kam; 2) ochilgan konlardagi neftni massasining juda ko‘pligi bilan hayvon tanasidagi moyning juda kamligini mos kelmasligi; 3) neft konlarining tog‘ tizmalari bilan paralelligi mutlaq tushunarsiz kelmoqda. D.I.Mendeleyev geologik faktlarga qarab bunday deydi: “Neft hatto silur davridagi jinslarda ham aniqlangan, bu jinslar yerdagi hayotning shunday davriga to‘g‘ri keladiki, ularda organizmlarning juda kam qoldiqlari qolgan. 10

D.I.Mendeleyev davom etadi: “Suv yer qa’riga kirib neft va suv bug‘larining aralashmasini hosil qiladi, bu aralashma esa yer qatlamining sovuq qismlariga yoriqlaridan chiqadi. Neft bug‘lari quyuqlashib neft hosil qiladi, agar to‘siqlar bo‘lmasa ular yer va suv sirtiga chiqar edi. Neftning bir qismini jinslar shimib oladi (balki shuning uchun ko‘pgina smolali slanetslar, bogxetlar, domanikit va boshqalar yonuvchi mahsulotlardir), ikkinchi qismi suv ustida suzib, oksidlanadi, bug‘lanadi va qirg‘oqlarga yori chiqadi, katta qismi esa yonib CO2 va H2O hosil qiladi. Agar yer qa’ridagi suv esa neft bug‘larining aralashmasi yer sirtiga to‘g‘ridan–to‘g‘ri chiqa olmasa, u yoriqlar bo‘yicha yer sirtiga sovuqroq qatlamlarga chiqib va u yerda sovushi kerak.” 11

Neft va yonuvchi gazlarning noorganik hosil bo‘lishi farazi tarafdorlari tomonida kosmik faraz ham mavjud. O‘tgan asrning o‘rtalarida samoviy jismlar spektrini o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar Yupiter va boshqa katta sayyoralar atmosferadagi kometalarning gazli qobig‘larida uglerod va vodorodlarning birlashmasi uchrab turishini ko‘rsatdi. Bu ma’lumotlarga tayanib rus geologi V.D.Sokolov ushbu farazni oldingi surdi, bu faraz bo‘yicha yerdagi uglevodorodlar uning “qizg‘in rivojlanish” davrida uglerod va vodorodni birlashishi natijasida hosil bo‘lgan. 12

Yuqorida yoritilgan ikki farazni har biri ham ko‘p juda kamchiliklarga ega. Hozirgi vaqtda organik faraz tarafdorlari ustunlik qilmoqdalar. Neft va yonuvchi gazlarning kelib chiqishi muammosiga jahonda bo‘lib o‘tgan ko‘plab kongresslarda katta ahamiyat berildi. Kongress ishtirokchilarning ko‘pchiligi organik faraz tarafdorlaridir. Bu faraz ko‘proq uyg‘unligi, yetukligi va fikrlarni yakunlanganligi bilan ajralib turadi.Oxirgi paytda neft hosil bo‘lishining mikstgenetik nazariyasi jadal ishlab chiqilmoqda, bu nazariya organik va noorganik azariyalarni murosaga keltirishi mumkin. 13

NEFT VA GAZ KONLARINING TASNIFI Neft va gazning asosiy tarkibiy kismini uglevodorodlar tashkil qilib, ular katlam sharoitida suyuqlik, gaz yoki aralashma holatida uchrashi mumkin. Bu holat qatlamdagi boshlang‘ich bosim va haroratga,shuningdek uglevodorodlarning fizik-kimyoviy xossalariga bog‘liq. Odatda qatlamning yuqori qismida, ya’ni gumbazi va gumbaz atrofida, gaz holatidagi eng yengil uglevodorodlar joylashadi, qatlamning o‘rta qismida esa gaz va kondensat aralashma holatda joylashadi, qatlamning pastki qismida og‘ir uglevodorodlar, ya’ni neft joylashadi. Ko‘p hollarda uglevodorod konlarining qatlam chekkalari va ostini suv egallagan bo‘ladi. 14

Uglevodorodlarning qatlamda joylashishi har doim bir xil bo‘lavermaydi. Masalan, qatlam bosimi juda katta bo‘lsa gaz holatidagi uglevodorodlar suyuq holatidagi uglevodorodlar tarkibida to‘liq erigan holda uchrashi mumkin. Umuman olganda uglevodorodlarning qatlam ichida joylashishi ularning zichligiga, fizik holatlariga, qatlam bosimi va haroratiga bog‘liq bo‘lib turli holda uchrashi mumkin. Uglevodorodlarning qatlamda joylashishiga qarab tuzilgan tasniflari juda ko‘p bo‘lib, har bir keltirilgan tasnifni o‘z yutuqlari va kamchiliklari mavjud. Uglevodorodlarning qatlamda qanday holatda joylashishiga qarab berilgan birinchi tasnif I.O.Brod tomonidan 1941 yilda e’lon qilingan. Shundan keyin to hozirgi vaqtgacha ko‘plab olimlar uglevodorod konlarining har turdagi tasnifini ishlab chiqdilar. Ana shunday tasniflar ichida keng qo‘llaniladigani V.N.Samarsevning uglevodorod uyumlari tasnifidir. Unga ko‘ra uglevodorod uyumlarini gaz va suyuqlik holatidagi egallagan hajmlari nisbati bilan tasniflagani eng maqbul deb topilgan. Bu tasnif bo‘yicha hajmlar nisbati Vo=Vg/(Vg + Vn) ifoda orqali aniqlanib,bunda Vg - gaz holatdagi uglevodorodlar egallagan hajm; Vn - suyuq, holatdagi uglevodorodlar egallagan hajm. 15

V.N.Samarsev bo‘yicha uglevodorodlar konlarining tasnifi quyidagicha: 1.Sof gaz konlari. Bunday konlarning qatlamlarida faqat gaz holatdagi uglevodorodlar to‘planadi (1.a-rasm), ya’ni Vo=1.0 2.Neft hoshiyali gaz konlari . Bunday konlarda sof gaz holatidagi uglevodorodlar umumiy uglevodorodlar hajmining 34 qismidan ko‘prog‘ini tashkil qiladi, ya’ni 1>Vo>0,75 bo‘ladi (1.b-rasm). 3.Neftli gaz konlari. Bunday konlarda gaz holatidagi uglevodorodlar ko‘proq va suyuq holatidagilari kamroq hajmni egallaydi, ya’ni 0,75>Vo>0,50 bo‘ladi (1.v-rasm). 4.Gazli neft konlari. Bunday konlarda gaz holatidagi uglevodorodlar suyuq holatdagi uglevodorodlarga nisbatan kamroq hajmni egalaydi, ya’ni:0,50>Vo>0,25 bo‘ladi (1.g-rasm). 16

171-расм. Углеводород конларининг газ ва нефть уюмларининг жойлашиши бўйича таснифи

5.Gaz do‘pili neft konlari. Bunday konlarda sof gaz holatidagi uglevodorodlar umumiy kon hajmining 1/4 qismidan qamroq, ya’ni Vo< 0,25 bo‘ladi(1.d–rasm). 6.Sof neft konlari. Bunday konlarda erkin holda gaz holatidagi uglevodorodlar uchramaydi (1.ye - rasm). 7.Neftgazkondensat konlar. Bunday konlarda uglevodorodlarning uch turi gaz, kondensat va neft har xil miqdordagi nisbatlarda uchrashi mumkin (1 j -rasm). 8.Gazkondensatli konlar. Bunday konlar gaz konlarining bir turi bo‘lib, unda gazsimon uglevodorodlar tarkibida erigan holdagi suyuq uglevodorodlar, ya’ni kondensat bo‘ladi (1.z - rasm). Keltirilgan tasnifdan ko‘rinib turibtiki, uglevodorodlarning joylashish holatiga qarab konlarning ko‘rinishi har xil bular ekan. Demak, ularni loyihalashtirish, ishlash va ishlatish jarayonlari ham har xil bo‘ladi. Shuning uchun uglevodorod koni topilgandan keyin u avvalo kaysi turdagi neft yoki gaz koniga mansub ekanligi aniqlanadi va shunga ko‘ra loyihalash ishlari olib boriladi. 18

NEFT VA GAZ QATLAMI YOTQIZIQLARINING XUSUSIYATLARI. Tabiatda uchraydigan hamma tog‘ jinslari paydo bo‘lishiga qarab uchta katta guruhga otqindi (magmatik),cho‘kindi va metamorfik guruhga bo‘linadi. Otqindi tog‘ jinslari zarrachalari bir – biri bilan mustahkam bog‘langan bo‘lib, bu zarrachalar orasida bo‘shliqlar deyarli bo‘lmaydi. Bunday tog‘ jinslari vulqonlar otilganda yer yuziga chiqqan magmaning qanday sharoitda otilganligi, qotganligi, kristallanganligiga bog‘liq bo‘lib, nihoyatda zich joylashgan tog‘ jinslarini tashkil qiladi. Magma kanday harorat va bosim bilan paydo bo‘lib otilib chiqqanligi, uning keyinchalik qotishiga va hosil bo‘ladigan tog‘ jinsining xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi hollarda magma yer yuziga chiqmasdan yer osti yoriqlariga, darzliklarga kirib asta - syokin qotishi ham mumkin . 19

Otqindi tog‘ jinslarida neft va gaz uyumlari uchramaydi. Cho‘kindi tog‘ jinslari yer yuzidagi jinslarning suvda erib cho‘kishi, havo, shamol va muzliklar harakatidan yemirilib to‘planishidan hosil bo‘ladi. Cho‘kish jarayoni bir vaqtning o‘zida mexanik, kimyoviy va biogen yozgarishlar bilan yuz beradi. Shunday qilib, cho‘kindi tog‘ jinslari litosferaning fizik, kimyoviy va biogen tasirlari ostida yemirilgan va qayta bir joyga to‘plangan tog‘ jinsidir. Cho‘kindi tog‘ jinslarida bo‘shliqlar – g‘ovaklar va darzliklar keng tarqalgan bo‘lib hisoblanadi. «Metamorfik tog‘ jinslari» deb otqindi yoki cho‘kindi tog‘ jinslaridan harorat, bosim va kimyoviy reaksiyalar ta’siri natijasida qaytadan hosil bo‘lgan tog‘ jinslariga aytiladi. Odatda bunday o‘zgarishlar jarayonida tog‘ jinslarining mineralogik tarkibi, tashqi ko‘rinishi va tuzilishi tubdan o‘zgarib ketadi. Bunday tog‘ jinslari ham neft va gaz uyumlari to‘planishi uchun yaroqsiz xisoblanadi. Aytib o‘tilgandan ko‘rinib turibtiki, neft va gaz konlari asosan cho‘kindi tog‘ jinslarida bo‘lar ekan. Shunga ko‘ra cho‘kindi tog‘ jinslarini chuqurroq o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Cho‘kndi tog‘ jinslari qanday paydo bo‘lganligi va bu paydo bo‘lish jarayoni qanday muhitda kechganligiga qarab uch turga bo‘linadi: donador, yoriq va aralash kollektorlar. Neft yoki gaz yig‘ilishi yoki paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan tog‘ jinslari «kollektorlar» deyiladi. 20

Har turdagi kollektorlarning neft va gaz yig‘ish qobiliyati ularni hosil qiluvchi tog‘ jinsi zarrachalarining oralig‘idagi bo‘shliqlarga yoki zarrachalarning katta-kichikligiga bog‘liq. Tog‘ jinsi zarrachalari ularning shakli, katta – kichikligi va qay holda joylashganligiga qarab, quyidagi to‘rt guruhga bo‘linadi: 1)zarrachalarning diametri 2 mm. dan katta bo‘lgan yirik bo‘lakli jinsslar, ya’ni psefitlar, 2)zarracha ilarning diametri 0,1 mm. dan 2 mm. gacha bo‘lgan jinslar – psammitlar; 3)zarrachalarning diametri 0,01 mm. dan 0,1 mm. gacha bo‘lgan jinslar – alevritlar; 4)zarrachalarning diametri 0,01 mm. dan kichik bo‘lgan jinslar – pelitlar. Shuni ham aytish kerakki, pelitlardan tashkil topgan tog‘ jinslarida suyuklik yoki gazlarning harakati bo‘lmaydi. 21

E’tiboringiz uchun rahmat!!! 22

O'xshashlar

Neft va gaz konlarining ishlash usullari

Kon neft va gaz quvurlarini hisoblash

O’zbekistonda neft va gaz sanoati

Neft va gaz konlarini ishlatish texnologiyalari

Neft va gaz konlarini ishlash tizimlari