Uglevodlar. Uglevodlarning biologik qiymati - Kimyo - Slaydlar

Uglevodlar. Uglevodlarning biologik qiymati

Yuklangan vaqt:

16.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1666.2568359375 KB

Ko'chirib olish

Uglevodlar. Uglevodlarning biologik qiymati 1. Uglevodlarning tuzilishi va sinflanishi. 2. Uglevodlarning inson organizimidagi fiziologik va biologik ahamiyati. 3. Uglevodlarning hazmlanishi va so‘rilishi.

Uglevodlar – bu poliatomli aldegid va ketospirtlardir. Dastlabki fanga maʼlum boʼlgan uglevodlar umumiy formulasi С n (H 2 O) m boʼlgani uchun uglevodlar deb nomlangan (uglerod va suvdan iborat). Uglevodlar bakteriyalar, oʼsimlik va hayvonotlar hujayrasining asosiy komponentlari hisoblanadi. Ular orasida molekulyar massasi kichik boʼlgan birikmalar bilan bir qatorda juda katta massaga ega boʼlgan moddalar ham bor. Uglevodlar tabiatda keng tarqalgan organik moddalar bo‘lib, o‘simliklar tanasining quruq og‘irligini 70-80% ini, inson va hayvonlar organizmining taxminan 2% ini tashkil etadi.

Uglevodlar oʼsimliklarda karbonat angidridni kimyoviy oʼzgarishi, yaʼni fotosintez orqali hosil boʼladi va inson hamda hayvon organizmiga asosan oʼsimlik mahsulotlari bilan birga tushadi. Biroq ovqatlanishda qoʼshilgan uglevodlar koʼproq ahamiyat kasb etadi.x C O 2 + x H 2O н ур я ш и л уси м л и к (C H 2O )x + x O 2 угл е во д

FUNKSIYASI  ENERGETIK FUNKSIYASI – uglevodlar inson organizmi uchun asosiy energetik modda, chunki organizmning normal rivojlanishi uchun talab etiladigan energiyaning taxminan 60% uglevodlarning organizmda parchalanishdan hosil bo‘ladi. Miya faoliyati uchun esa asosiy energiya manbai glyukoza hisoblanadi.  PLASTIK FUNKSIYASI – uglevodlar hujayra membranasi, nuklein kislotalar, kofermentlar, murakkab oqsillar, biriktiruvchi to‘qima va boshqalar tarkibiga kiradi.  HIMOYA FUNKSIYASI – uglevodlarga boy so‘lak va boshqa shilliq sekretlar qizilo‘ngach, oshqozon, ichak, bronxlarning ichki devorlarining turli mexanik shikastlanishlaridan; patogen bakteriyalar va viruslar kirishidan asraydi.  BOSHQARUV FUNKSIYASI – ovqat tarkibidagi murakkab uglevodlarga mansub kletchatka ichaklarni mexanik ta’sirlantiradi va peristaltikani kuchaytiradi. Shuning uchun ich qotish kuzatilganda tarkibida kletchatkasi ko‘p bo‘lgan qora non iste’mol qilish tavsiya etiladi.  SPESIFIKLIK FUNKSIYASI – uglevodlarning ayrim vakillari qon gruppalarining spetsifikligini ta’minlash: antitelalarning hosil bo‘lishi; nerv impulslarini o‘tkazish kabi muhim jarayonlarda qatnashadi.  ZAXIRA OZUQA MODDA FUNKSIYASI – kraxmal (o‘simliklarda) va glikogen (hayvon va inson organizmida) zahira oziq moddalarga kiradi. Ulardan glikogen jigar va muskul to‘qimasida to‘planib, lozim bo‘lganda sarflanadi. Glikogen glyukozaning vaqtinchalik deposidir.

Organizm bir sutkada, tarkibida 400-600 g uglevod mavjud bo‘lgan oziq- ovqat qabul qilishi kerak. Uglevodlar inson ovqatlanishidagi asosiy quvvat yetkazib beruvchi makronutrientlar boʼlib, ratsionning umumiy quvvatiy qiymatining 50-70% ini taʼminlaydi. Ular metabolizlanganda, aerob hamda anaerob sharoitlarda ham birdek, makroergik birikmalar hosil qilishga qodir. 1 g uglevodning metabolizlanishi natijasida organizm 4 kkal. ga teng quvvat oladi.

Uglevodlar tuzilishiga ko‘ra 3 guruhga bo‘linadi: a) Monosaxaridlar – suvda yaxshi eriydi, shirin ta`mga ega. Triozalar - 3- fosfoglitseraldegid; tetrozalar - eritroza; peptozalar – riboza, dezoksiriboza;geksozalar - glyukoza, fruktoza, galaktozalar kiradi. b) Disaxaridlar (hamda oligosaxaridlar) -2 tadan 10 tagacha monosaxaridlar qoldig`ini tutadi, suvda yaxshi eriydi, shirin ta`mga ega. Saxaroza (glyukoza + fruktoza); laktoza (glyukoza + galaktoza); maltoza (glyukoza + glyukoza) c) Polisaxaridlar - monomer soni ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi, ta’msiz bo`ladi. Tuzilishlariga ko‘ra gomopolisaxaridlar va geteropolisaxaridlarda bo‘linadilar. Gomopolisaxarid tarkibi faqat bir xil monosaxarid qoldig`idan tashkil topadi. Glikogen, kraxmal, kletchatka, sellyulozalar kiradi. Ular glyukoza qoldiqlaridan tashkil topgan biopolimerlardir. Geteropolisaxaridlar (muko‘polisaxaridlar) monosaxarid va ularning unumlaridan tashkil topadi, glikozamin-glikan misol bo`ladi.

Monosaxaridlar ham oʼz navbatida sinflarga ajratiladi: agar tarkibida aldegid guruhi tutsa aldoza , ketoguruh tutsa ketoza deyiladi. Monosaxaridlar molekulasi tarkibidagi uglerod atomlar soniga qarab bioza, trioza, tetroza, pentoza, geksoza kabi nomlanadi. Tabiatda ko`p uglerod atomi tutuvchi uglevodlar kam uchraydi. Asosan sintez yo`li bilan olinadi.

Glyukoza va uning izomerlari Fruktoza – glyukoza va galaktozaning strukturav iy izomeri va bu undagi atomlar turli tartibda bogʻlanganini anglatadi. Glyukoza va galaktoza bir-birining stereoizomerlar i boʻlib, ularning asimmetrik uglerodlari fermentlarga kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etishida glyukoza va galaktozani ajratish uchun kifoya qiladi.

Disaxaridlar ( di - “ikki”) degidratlanish reaksiyasi orqali ikkita monosaxaridning bogʻlangan shaklidir. Bu jarayonda gidroksil guruhidagi bitta monosaxarid boshqa guruh vodorodi bilan birlashadi va suv molekulasi ajralib chiqib, glikozid bogʻlanish sifatida ham maʼlum boʻlgan kovalent bogʻlanishni hosil qiladi.

Kraxmal oʻsimliklardagi shakar saqlovchi zaxira boʻlib, ikkita polisaxarid – amiloz va amilopektin (ikkisi ham glyukoza polimeri) aralashmasidan tarkib topgan. • Amiloz 1-4 bogʻlar bilan bogʻlangan glyukoza monomerlarining tarmoqlanmagan zanjirlaridan iborat. • Amilopektin tarmoqlangan polisaxariddir. Amilopektin monomerlarining koʻpchiligi 1- 4 bogʻlar bilan bogʻlansa-da, qoʻshimcha 1- 6 bogʻlar vaqti-vaqti bilan hosil boʻladi va tarmoqlardagi nuqtalarga sabab boʻladi. Kichik birliklarning birlashishiga koʻra, amiloz va amilopektindagi glyukoza zanjirlari odatda quyidagi diagrammada koʻrsatilganidek spiralsimon strukturani hosil qiladi.

Нокрахмал полисахаридлар Нокрахмал полисахаридлар ( НПС ) – бу ўсимлик табиатига эга бўлган кенг тарқалган моддалардир . Уларнинг кимёвий таркибига пентозалар ( ксилоза ва арабиноза ), гексозалар ( рамноза , манноза , глюкоза , галактоза ) мавжуд бўлган турли полисахаридлар аралашмалари ва уронат кислоталари киради . Уларнинг бир қанчаси ҳужайраларнинг қобиқларида мавжуд бўлиб , тузилмавий вазифани бажаради , бошқалари ўсимлик ҳужайраларининг ичида ва ташқарисида ўсимлик шираси ва шиллиқлари шаклида мавжуд бўлади . Синфлаштиришга мувофиқ равишда , НПС бир нечта гуруҳга бўлинади : целлюлоза , гемицеллюлоза , пектинлар , β - гликанлар ва гидроколлоидлар ( ўсимлик ширалари , шиллиқлар ). Ферментловчи тизимлар бўлмаганлиги сабабли ҳам инсоннинг ингичка ичагида нокрахмал полисахаридлар сўрилмайди, шу сабабли ҳам улар “балласт моддалар” деб аталиб, озуқанинг ортиқча таркибий қисмлари ҳисобланади

Sellyuloza oʻsimlik hujayra devorlarining asosiy komponenti boʻlib, ular hujayralarni oʻrab turgan qattiq strukturalardir. Yogʻoch va qogʻoz asosan sellyulozadan tarkib topgan va sellyulozaning oʻzi 1-4 glikozid bogʻlari bilan bogʻlangan tarmoqlanmagan β - glyukoza monomerlari zanjirlaridan tuzilgan. Sellulozadagi β-glikozid bogʻlarini tanamizdagi hazm qilish fermentlari parchalay olmaydi, shuning uchun odamlar sellyulozani hazm qilishga qodir emas. Biroq sigir va ot singari baʼzi oʻtxoʻrlar tanasida sellyulozani oʻziga singdirishga yordam beruvchi maxsus mikroblar mavjud. Ushbu mikroblar ovqat hazm qilish traktida yashaydi va sellyulozani glyukoza monomerlariga parchalaydi.

Овқат толалари НПСлар , лигнин ва хитин кабилар Олигосахаридлар ва ҳазмланмайдиган крахмал билан қўшилиб , ҳозирги пайтда овқат толалари ( ОТ ) деб аталувчи турли - туман озуқа моддаларининг битта умумий гуруҳига бирлашади . О вкат толалари – бу овқатнинг асосан ўсимлик табиатига хос , ҳазмланишга ва ингичка ичакда сўрилишга қарши чидамли , аммо йўғон ичакда тўлиқ ёки қисман ферментланадиган таркибий қисмидир . ОТ нинг энг яхши манбалари дуккаклилар , бошоқли донлар , ёнғоқлар , шунингдек , мевалар , сабзавотлар ва мевалардир . Озуқа хомашёсига технологик ишлов бериш пайтида тозалаш даражаси қанчалик баланд бўлса , тайёр маҳсулотдаги ОТ ( шунингдек , микронутриентларнинг кўпчилиги ) шунчалик кам қолади . ОТ нинг асосий физиологик самараси ичакнинг меъёрий моторикасини таъминлаб, ичак микробиоценози ва сўриш (сорбцион) хусусиятларини сақлаб туришдан иборат бўлади.

Mono va disaxaridlar shirin taʼmga ega boʼlishadi, shuning uchun ham qand deb atalishadi. Turli qandlarning shirinlik darajasi bir hil boʼlmaydi. Аgar saxaroza ning shirinligini 100 % deb olsak, unda boshqa qandlarning shirinligi quyidagicha boʼladi, %: Fruktoza ............................................................................173 Glyukoza ..............................................................................81 Maltoza va galaktoza .......................................................32 Rafinoza .............................................................................23 Laktoza ................................................................................16 Polisaxaridlar shirin taʼmga ega boʼlishmaydi.

Uglevodlarning almashinuvi deganda – -organizmga ozuqa moddalari bilan uglevodlarning kirishi, -oshqozon-ichak yo`liida murakkkab uglevodlarning hazm bo`lishi, -ichakda monosaxaaridlarning so`rilishi, -ularning to`qimalarda tashilishi, parchalanishi, -organizmda uglevodlardan boshqa moddalarning hosil bo`lishi, -to`qimalarda uglevodlarning sintezlanishi, -organizmdan uglevodlarning parchalanishidan hosil bo`lgan oxirgi mahsulotlarning chiqarib tashlanishi tushuniladi.

Glyukozaning katabolizmi Glyukoza to‘qimada asosan kislorod ishtirokida hamda kislorodsiz sharoitda parchalanishi mumkin. Buning uchun glyukoza avvalo geksokinaza fermenti ta’sirida, ATF sarflanishi bilan glyukoza-6- fosfatga aylanadi. Faollashgan glyukoza-6-fosfatni taxminan 65% to‘qimada parchalanadi; 30% yog‘ga, 5% esa glikogenga aylanadi. Glyukozaning parchalanishi 3 xil yo‘l bilan yuz beradi: a) aerob (kislorodli) parchalanish; b) anaerob (kislorodsiz) parchalanish; d) pentozofosfat (apotomik) parchalanish.

Polisaxaridlar va disaxaridlar oshqozon-ichak traktida hazmlanib monosaxaridlarga aylanadi. Hazmlanish og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lak tarkibidagi amilaza va maltaza fermentlari ta’sirida boshlanib, asosiy hazmlanish o‘n ikki barmoqli ichak va ingichka ichakning boshlang‘ich qismida (pH 8-9) boradi. Oshqozonda uglevodlarning parchalovchi fermentlar yo‘q. Uglevodlarning hazmlanishini ta’minlaydigan amilaza, saxaroza, maltaza, laktaza, amilo-1,6-glyukozidaza fermentlari oshqozon osti bezi va ingichka ichak shilliq qavatida ishlanib chiqadi. Kletchatka oshqozon-ichak traktida hazmlanmaydi va najasni hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Monosaxaridlar (asosan glyukozaga aylangan holatda) ingichka ichak epiteliysidagi mikrovorsinkalar orqali ATF sarflanishi bilan (konsentratsiya gradiyentiga qarshi) so‘rilib qonga o‘tadi. Ovqat bilan uglevodlar oshiqcha miqdorda iste’mol qilinganda, oz miqdorda saxaroza, laktozalar ham so‘rilishi mumkin. Ammo ular organizmda foydalanilmaydi, siydik orqali chiqarilib yuboriladi. Qon bilan glyukoza jigarga boradi va uning ma’lum miqdori glikogenga aylanadi, asosiy miqdori esa qon bilan hamma to‘qima hujayralariga yetkaziladi. Monosaxaidlar juda tez reaksiyaga kirishganligi uchun juda kam erkin holatda bo`ladi. Glyukoza odam limfasida, qonda va hujayra shirasid erkin holda uchraydi. Qonda glyukozaning miqdori normada (sog‘lom kishilar qonida) 80-120 mg %, ya`ni 100 g qonda 80-120 mg (yoki «CI» bo‘yicha 3,6-6,1 mmol/l) bo‘ladi. Uglevodlarning hazmlanishi va so‘rilishi

Uglevodlarning aerob yo‘l bilan oksidlanishi Uch bosqichda boradi: I bosqich – Glikolitik bosqich – glyukozaning pirouzum kislotasiga parchalanishi; II bosqich – Piruvatning oksidlanish yo‘li bilan dekarboksillanishi va atsetil KoA hosil bo‘lishi; III bosqich – Krebsning uch karbon sikli va elektronlar o‘tkazish zanjiri. Birinchi bosqich glyukoza katabolizmining individual parchalanish yo‘li bo‘lib, II va III parchalanish bosqichlari «modda almashuvining umumiy yo‘llari» deb yuritiladi. I bosqich sitozolda, II va III bosqichlar mitoxondriyalarda kechadi. Aerob oksidlanish glyukozaning asosiy parchalanish yo‘li, chunki inson va hayvonlar aerob organizmlardir; hamda energetik nuqtai nazardan bu yo‘l eng samaralidir. Bir molekula glyukoza aerob oksidlanishida 38 molekula ATF hosil bo‘ladi. Buning 8 molekulasi – glikolitik (I) bosqichda; 6 molekula – piruvatning oksidlanish yo‘li bilan dekarboksillanish (II) bosqichda; 24 molekulasi esa – Krebs sikli (III) bosqichida yuzaga keladi.

I bosqich

O'xshashlar

Uglevodlarning biologik qiymati

Uglevodlar 3

Uglevodlar 2

Uglevodlar almashinuvi

Uglevodlarning sinflanishi, xossalari va olinishi, ishlatilishi