Kimyoviy jarayonlar evolyutsiyasi - Kimyo - Slaydlar

Kimyoviy jarayonlar evolyutsiyasi

Yuklangan vaqt:

28.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

426.3359375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: KIMYOVIY JARAYONLAR EVOLYUTSIYASI.01 0102 0D06050C

• 1. Kimyoning asosiy muammosini hal qilishning 5- bosqichi. • 3. Kimyoni o’rganishning to’rtinchi konsepsiyasi. • 4. Kimyoviy evolyusiya • 5. Geokimyoning fan sifatida vujudga kelishi. • 6. Biokimyoning rivojlanishi. • 7. Kimyoviy evolyusiyaning bosqichlari haqida. 2Reja:

Kimyoning tarixiy rivojlanishi • Kimyoning tarixiy rivojlanishida kimyoning bosh muammosining evolyusiyasi juda katta ahamiyatga ega. Bu faqatgina nazariy kimyo bo’lib qolmasdan balki kimyoning yangi sifatdagisi bo’lib hisoblanadi. • Chunki bu kimyo tabiatda bo’layotgan hodisalarni o’tgan milliard yillardagi to’plangan tajribalarga ham asoslanib o’rganadi. • Milliard yillar davomida tabiat bir qancha tanlashlar natijasida eng mukammallangan narsalarnigina saqlab qoldi. 3

Kimyoviy evolyusiyaga asoslangan to’rtinchi konsepsiyaning asosiy predmetlari • Kimyoviy evolyusiyaga asoslangan to’rtinchi konsepsiyaning asosiy predmetlari quyidagilar hisoblanadi; • Kimyoviy evolyusiya muammolarini tadqiq qilish va biogenez. • Bioorganik sistemalarni o’rganish va ularning hosil bo’lishining o’ziga xosligini tekshirish. • Biokatalizatorlarning ta’sirlashishlarini modellashtirish. 4

GEOKIMYO NIMANI O’RGANADI? • Kimyoviy evolyusiya geokimyo yordamida tadqiq qilingani uchun Vernadskiy geokimyoni atomlarning yerdagi tarixini o’rganuvchi fan deb atadi. • Kimyoviy evolyutsiya qanday evolyutsiyaligini tushuntiring? • Kimyoviy evolyusiya birinchi navbatda kimyoviy moddalarning qattiq , suyuq , gaz holatga o’tishlarini kuzatgan atmosfera , gidrosfera va litosferada bo’lgan evolyusiyalardir. 5

Atmosfera evolyutsiyasi qanday amalga oshgan? 6Atmosferadagi evolyusiya dastlab 4,5 mlrd yil oldin atmosfera tarkibi vodorod , ammiak , argon , metan , azot , uglerod oksidlaridan va kam miqdor- dagi kisloroddan bor ekan, u qaytaruvchilik xossasini namoyon qilardi. 2,7 mlrd yil oldin kislorod juda kam miqdorda mavjud bo’lgan. Atmosfera tarkibida kislorod ko’nayishi uchun 0,4 mlrd yil kerak bo’ldi.

• Natijada bironta ham planetada bo’lmagan kislorodli atmosfera paydo bo’ldi. • Atmosfera yerdagi hayotni tashqi tahlika va zararli ofatlardan po’lat zirh kabi muhofaza qiladi. • Faqatgina muhofaza qilib qolmasdan hayotga quvvat berib uning davomiyligini va uzluksizligini ta’minlaydi. • Atmosfera turli darajadagi issiqlikka to’siq bo’lib, insoniyat va hayvonot olamini ortiqcha issiqlik va sovuqlikdan saqlagan holda hayotga xizmat qilmoqda. Har kecha va kunduzda yirik va mayda toshlardan iborat millionlab meteoritlar hujumi qarshisidamiz. 7

• Agar ular yerga tushganda yer qobig’i allaqachonlar ilma- teshik bo’lib ketar edi. • Atmosfera bizni bu kabi hujumlardan saqlovchi qalqondir. • Sekundiga bir necha yuz kilometr tezlikda keladigan meteoritlar atmosferaga ishqalanish natijasida yuqori darajali issiqlikka uchrab, yong’in holda chang parchalariga aylanib yo’qolib ketmoqda. • Quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlari yuqori o’lchovlarda juda zararli va tahlikali bo’lib kuydirishi va o’ldirishi mumkin. 8

• Quyosh termoyadro reaktori hisoblanib undagi sintezda 69 element qatnashadi. • Atmosferani qurshab olgan ozon gazi esa, quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarini yutib yuboradi va gaz filtri vazifasini o’taydi. • Nur atmosfera yordamida yoyiladi, tovush havoda eshitiladi. • Atmosfera bo’lmaganida dengizlar bir lahzada bug’lanar, suvsiz , jonsiz bir dunyo bilan yuzma-yuz qolar edik. 9

• Atmosfera tarkibidagi 78% azot , 21 % kislorod va boshqa gazlar bilan hayotni saqlab turadi. Yerdagi bo’lgan o’zgarishlar natijasida havo atmosferasi qaytaruvchi sistemadan kislorod bilan boyishi hisobiga oksidlovchi sistemaga aylandi. Ammiak , metan va boshqa uglevodorodlar , suv va uglerod oksidlari ultrabinafsha nurlar hisobiga - aldegidlar va nitrillarga aylandi. • Turli xil reaksiyalar hisobiga aminokislotalar hosil bo’lishi mumkin. 10

Gidrosferadagi evolyutsiya qanday amalga oshgan 11Hayotning asosi suv deb kelindi. Suvning erituvchanlik xususiyati juda yuqori. Quyosh har daqiqada yer yuzasidan 1 mlrd tonna suvni bug’latadi. Bug’ osmonda bulutga aylanib yana yerga qaytib tushadi. Har sekundda suv bug’i yer atmosferasiga shunchalik katta miqdorda energiya yuboradiki, buncha energiyani 1 million quvvatli 400 mln elektr stansiyasi amalga oshirish mumkin.

• Bu energiya 100 mlrd . lab tonna suvni bulutlarga ko’tarib keyin yomg’ir qilib beradi. Gidrosferadagi suvning erituvchanlik qobiliyati natijasida tez orada gaz-suyuqlik muvozanati tiklandi. Metan , azot , vodorod suvda erishi natijasida ammoniy tuzlari , nitratlar , ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining karbonatlari hosil bo’ldi. Ulardan tashqari yana fosfatlar, sulfatlar, ftoridlar hosil bo’ldi . 12

Litosferadagi evolyutsiya qanday amalga oshgan? 13Turli xil vulqonlarning mavjudligi natijasida yer sharida alyumosilikatlar , turli xil valentlikdagi marganes(ll), temir(ll) hosil bo’lishi natijasida kislorod asriga tez yaqinlashdi. Yerda ko’pik toshlar (pemza), tuproq hosil bo’lib ular adsorbentlik xossalarini namoyon qila boshladilar va o’z navbatida yerda hayotning yuzaga kelishi uchun xizmat qildi. Bular yer tarixida amalga oshgan kimyoviy jarayonlarning mexanizmlaridir.

• Bundan tashqari yana katta ahamiyatga ega bo’lgani kosmosdagi kimyoviy jarayonlar mexanizmi bo’lib hisoblanadi. Chunki kosmosdagi mlrd. gradus temperaturalarda gaz atomlari bir-biri bilan birikib ko’p yadroli birikmalar hosil qiladi. Yana shuni kuzatish mumkinki 3000 K dan kam temperaturada qattiq jismlar yuzaga keladi. Lekin qattiq jismlarning yuzaga kelishi ulardagi azot , inert gazlar, karbonat angidridlarga ta’sir qilmaydi. 14

• Albatta keyingi bosqich atmosferadan keyin gidrosfera bo’lib hisoblanadi. Chunki ko’pgina moddalar faqat suvda harakat qilishi mumkin. Uglerod oksidi , ammiak , sianlar birikib aminokislotalarni hosil qilishi mumkin, ular o’z navbatida oqsillarni hosil qiladi. Shunday qilib, kimyoviy evolyusiya ionlashgan plazma holidan qanday qilib tirik organizmlar hosil bo’lishiga olib kelgan kimyoviy jarayonlar mexanizmlarini ko’rsatdi. 15

Kimyodagi evolyutsiyani bosqichlari • Umumlashgan holda kimyo fanidagi evolyusiyani ikki bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqichda termoyadroviy sintez natijasida kimyoviy elementlarning hosil bo’lishi bo’lsa, ikkinchi bosqich esa materiyaning kimyoviy harakat formalarining vujudga kelishidir. Shuning uchun F.Engelsning hayot kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan deyishi bejiz emas. Jdanov Yu.A kimyoviy evolyusiyani uch bosqichga ajratib, kimyoviy birikmalarning hosil bo’lishi - anorganik, organik va biokimyoviy moddalar va jarayonlarning asosida vjudga kelgan degan taklifni aytgan. Natijada eng rivojlangan shaklda tirik organizmlar vujudga keldi. 16

Kimyodagi evolyutsiyani bosqichlari 17Umumlashgan holda kimyo fanidagi evolyusiyani ikki bos- qichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqichda termoyadroviy sintez natijasida kimyoviy elementlarning hosil bo’lishi bo’lsa, ikkinchi bosqich esa materiyaning kimyoviy harakat formalarining vujudga kelishidir. Shuning uchun F.Engelsning hayot kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan deyishi bejiz emas. Jdanov Yu.A kimyoviy evolyusiyani uch bosqichga ajratib, kimyoviy birikmalarning hosil bo’lishi - anorganik, organik va biokimyoviy moddalar va jarayonlarning asosida vjudga kelgan degan taklifni aytgan. Natijada eng rivojlangan shaklda tirik organizmlar vujudga keldi.

Erda hayotning paydo bo’lishini bosqichlari 18Erda hayotning paydo bo’lishini 2 ta prnsip asosida tushuntirish mumkin. Birinch bosqichda zaminda kimyoviy evolyutsiya natijasida noorganik materiallardan birinchi tirik kletka paydo bo’ldi. Ikkinchi bosqichda bu kletkalar turli yo’nalishda hozirgi planetalar bo’ylab davom etdi.Bu bosqichda tabiiy tanlanish asosiy o’rinni egalladi.

Evolyutsiya jarayonida kimyoviy elementlarning roli • Hozirgi vaqtda 118 ta kimyoviy element mavjud bo’lib ulardan tirik sistemalarni yaratishda organogenlar xisoblangan 6 ta element- C,H,O,N,P,S qatnashib ular miqdoriy jixatdan 97,4 % ni nashkil qiladi. Ulardan tashqari yana 12 ta element ko’pchilik fiziologik axamiyatga ega bo’lgan biosistemalarning tuzilishiga qatnashadi -: Na, K, Ca, Mg, Mn, Fe, Si, Al, Cl, Cu, Zn, Co . Ularning organizmdagi og’irlik miqdori » 1,6 % ni tashkil qiladi 19

• Hozirgi vaqtda 20 mln ga yaqin modda sintez qilingan. Ular asosan ( 96% ga yaqini) organik moddalar ularni tashkil qilgan asosiy elementlar o’sha 6+12 hisoblanadi. • Qolgan elemenlardan 300 mingga yaqini anorganik moddalar hisoblanadi. • Tirik organizmlarning tarkibiga kirgan organik moddalar ham bir necha yuztani tashkil qiladi. Hozirgacha ma]lum bo’lgan 100 ta aminokislotadan oqsillar tarkibiga 20 tasigina kiradi. 20

Murakkab biologik sistemalarni hosil qilishdagi kimyoviy birikmalar tanlash prinsipi nimaga asoslanadi • Bunda asosiy rolni katalizatorlar o’ynaydi. Ularning aktivligi kimyoviy reaksiyalarda kamayadi yoki oshadi. • 20 asrning 60 yillarida eksperimental yo’l bilan aniqlandiki kimyoviy evolyutsiyalarda shunday kimyoviy strukturalar tanlanib qoladiki ularda katalizatirlarning qobiliyati va faolligi oshishi eng ko’p bo’lsa.Bu qonunni MGU professori А.P. Rudenko 1964 yilda ochiq katalitik sistemalarning o’z-o’zidan rivojlanish nazariyasi deb ataydi va buni haqli ravishda xemo- va biogenozning umumiy nazariyasi deb ham ataydi. Bu nazriya – katalitik sistemalarning o’z-o’zidan rivojlanishi bo’lib bunda evolyutsiyaga olib keladigan modda katalizator hisoblanadi. 21

• A.P.Rudenko kimyoviy evolyutsiyaning asosiy qonunini ham taklif qildi va u quyidagicha ifodalanadi: eng uyqori tezlikda va katta ehtimollik bilan boradigan katalizatorning evolyutsion yo’li qaysida uning absolyut aktivligi maksimal holda oshsa yuz beradi. • Bunda o’z-o’zidan rivojlanish va sistemaning tashkil bo’lishi undagi asosiy bazis reaksiyaning energiyasi hisobiga boradi. Bundan kelib chiqadiki maksimal evolyutsiya uchun ekzotermik reaksiyalarga asoslangan katalitik sistemalar birinchi va maksimal uchraydi. 22

Nazorat savollari • 1 Kimyoning bosh muammosining evolyutsiyasi nima? • 2. Kimyoviy evolyusiyaga asoslangan to’rtinchi konsepsiyaning asosiy predmetlari nimalardan iborat? • 3.Geokimyo nimani o’rganadi? • 4.Kimyoviy evolyutsiya qanday evolyutsiyaligini tushuntiring? • 5.Atmosfera evolyutsiyasi qanday amalga oshgan? • 6. Gidrosferadagi evolyusiya qanday amalga oshgan? • 7. Litosferadagi evolyusiya qanday amalgam oshgan? • 8. Kimyodagi evolyutsiyani bosqichlarini ayting? • 9. Yerda hayotning paydo bo’lishini bosqichlarini ayting? • 10. Evolyutsiya jarayonida kimyoviy elementlarning rolini ayting? 23

• 11. Murakkab biologik sistemalarni hosil qilishdagi kimyoviy birikmalar tanlash prinsipi nimaga asoslanadi? • 12. Kimyoviy evolyutsiyaning asosiy qonunini ayting? • 13. Kimyoviy evolyutsiyaning asosiy qonunini kim ochgan? • 14. Evolyutsiyaga qaysi katalitik sistema birinch uchraydi? • 15. Organogen elementlarni ayting? • 16. Oqsillar tarkibiga nechta aminokislota kiradi? • 17. Kimyoviy evolyutsiya qanday evolyutsiyaligini tushuntiring? • 18. Gidrosferadagi evolyusiya qanday amalga oshgan? • 19. Litosferadagi evolyusiya qanday amalgam oshgan? • 20. Kimyodagi evolyutsiyani bosqichlarini ayting? 24

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar • 1. Figurovskiy N.A.Istoriya ximiiM.”Prosveщyeniye”-1979 yil. • 2. Solovyev Yu.I.Istoriya ximii-M. ”Prosveщyeniye 1978 yil. • 3. Azimov A. Kratkaya istoriya ximii - M. Mir 1983 yil. • 4. Nasimov A.M. Kimyo tarixi –S. SamDU, 2004 • 5.Tretyakov Yu.D. va boshqalar. Ximiya i sovremennost-M., Prosveщyeniye 1985 yil. • 6. Yarovinskaya T.S. - Ximiya. Kak ona nachinalas - Toshkent, O’qituvchi , 1988 yil. 25

E`TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Kimyoviy jarayonlar energiyasi, gips energiyasini aniqlash

Kimyoviy destruksiya

Kimyoviy qonunlar

Kimyoviy elementlar

Kobalt kimyoviy brikmalari