logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Kimyo
  4. Kimyoning asosiy qonunlari

Kimyoning asosiy qonunlari

Yuklangan vaqt:

24.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1668.5 KB
Ko'chirib olish
  KIMYONING ASOSIY QONUNLARI Kimyoning asosiy qonunlari Kimyoning asosiy qonunlari kimyoviy reaksiya vaqtida sodir kimyoviy reaksiya vaqtida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni miqdoriy bo’ladigan o’zgarishlarni miqdoriy jihatdan tekshirish natijasida kashf jihatdan tekshirish natijasida kashf etilgan bo’lib, ular kimyo fanining etilgan bo’lib, ular kimyo fanining asosiy negizini tashkil etadi.asosiy negizini tashkil etadi.   Moddalar massasining saqlanish qonuni . Bu kimyoning eng birinchi qonuni. Bu qonun dastlab 1784 yilda M.V.Lomonosov tomonidan va keyinchalik 1789 yilda A.Lavuaze tomonidan ta’riflangan: "Kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi moddalar massasining yig’indisi reaksiya mahsulotlari massalarining yig’indisiga tengdir"  Misol :   CaCO 3 + 2HCl = CaCl 2 + CO 2  + H 2  O 100 73 111 44 18 173 173 CaCO 3 = CaO + CO 2 100 56 44 Rad i oak ti v parchalan i sh, a t om va vodorod b om b alar i n i ng por t lashi ka b i katta miqdorda energiya ajrali b chiqishi b ilan b oradigan jarayonlar ma ss alar s aqlanish qonuniga ema s , b alki materiyaning s aqlan i sh qonun i ga b o’y s unad i . Agar jarayon davom i da E energ i ya ajral ib ch i q s a, b u jarayon davom i da ma ss an i ng o’zgar i sh i   Eynsh t eyn t englama si bi lan i fodalanad i :  E=m * c 2 c - vakuumdagi yorug’lik tezligi. m-reaksiyalarda ma ss a o’zgarishi nihoyatda kichik bo’ladi va uni tarozi yorda mi bi lan payqash q i y i n. M a s alan: H 2 + 1/2O 2  = H 2 O + 241,8 kj/ m ol Ma ss aning o’zgarishi kimyoviy reaksiyalarda juda oz bo’lganligidan amalda un i o’zgarmayd i de b ol i nad i .   2.Tarki b ning doimiylik qonuni.   1781 yilda A.Lavuaze kar b onat angidridi gazini 10 xil u s ul b ilan ho s il qili b , gaz tarki b idagi uglerod va ki s lorod ma ss alari ora s idagi ni s bat(CO 2 ) 3:8 ekanligini aniqladi. B undan har qanday kimyoviy toza modda qaysi va qanday usulda olinishidan qat’iy nazar o’zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega degan xulo s a ch i qar i ld i . 1803 y i lda fransuz ol i m i B er t ole qay t ar reaks i yalarga oid tekshirishlar a s o s ida kimyoviy reaksiya vaqtida ho s il bo’ladigan bi r i kmalarn i ng m i qdor i y t ark ibi reaks i ya uchun ol i ngan da st la b k i moddalarning ma ss a ni s batlariga bog’liq bo’ladi degan xulo s a chiqardi. Fransuz olimi J.P.Pru s t Bertolening yuqoridagi xulo s a s iga qarshi chiqdi. U kimyoviy toza b irikmalarning miqdoriy tarki b i b ir xil bo’lishini o’zining juda ko’p tajribalarida i s botlab berdi va 1809 yilda t arki b ning doimiylik qonunini quyidagicha t a’rifladi: "Har qanday kimyoviy t oza b irikma, olinish u s ulidan qa t ’iy nazar, o’zgarma s s ifat va miqdoriy tarki b ga ega . Ma s alan, t oza s uvn i bi r necha x i l u s ul bi lan ol i sh mumk i n: 1) vodorod va ki s loroddan s in t ez qili b : 2H 2 + O 2  = 2H 2 O 2) ney t rallan i sh reaks i ya si a s o si da: NaOH + HCl = H 2 O + NaCl 3) me t ann i yond i r ib : CH 4 + 2O 2 = CO 2 + 2H 2 O 4) kr ist allog i dra t n i parchalash: CuSO 4   *  5H 2 O =5 H 2 O + CuSO 4 5) gidrok s idlarni qizdirish: Cu(OH) 2  = CuO + H 2 O 6) k isl o t a l arn i par ch a l ash: H 2 SiO 3 = H 2 O + SiO 2 7) ok s idlar b ilan ki s lo t alar reaksiya s i na t ija s ida: ZnO + H 2 SO 4  = ZnSO 4  + H 2 O Hosil bo’lgan suvlarning tarkibida 11,11% vodorod va 88,89% kislorod bo’lib, suv 0  o C da muzlaydi, 100  o  C da qaynaydi, 4,5 o  C da zichligi 1 g/sm 3   ga teng, o’zgarmas elektr o’tkazuvchanlikka va qovushqoqlikka ega. Bu qonunga molekulyar tuzilishli moddalar - gaz, suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo’ysunadi. Barcha noorganik moddalarning faqat 5% gina molekulyar tuzilishga ega.Molekulyar tuzilishli moddalar qatoriga inert gazlar(1 atomli), O 2 , N 2 ,F 2 ,Cl 2 ,H 2 va bosqalar(2 atomli), suv, ammiak, metan, uglerod oksidlari kiradi(ko’p atomli). Bunday moddalarning tarkibi doimiy bo’ladi. Mavjud anorganik moddalarning 95% molekulyar tuzilishga ega emas.Bunday moddalar tarkibi atomlardan, ionlardan tashkil topgan.Shuning uchun ular nomolekulyar tuzilishga ega. Zamonaviy tekshrishlar asosida ko’pdan ko’p moddalar o’zgaruvchan tarkibga ega ekanligi aniqlandi.Masalan,titan oksidi TiO 1,8 dan TiO 1,2 gacha , mis(1) oksidi tarkibi Cu 1,8 O dan Cu 2 O gacha , temir(11) oksidi Fe 0,89 O danFe 0,95 O gacha,TiO 1,46 TiO 1,56 gacha o’zgarishi aniqlangan.Bunday moddalar d-elementlarning oksidlari,gidridlari,karbidlari,nitridlari va sulfidlari orasida keng targalgan. Ular k’opincha ravshan rangli,yarim o’tkazgich xossasiga ega, ularning reaksion qobiliyati va katalitik aktivligi ancha yuqori. O’zgaruvchan tarkibli moddalar xossalarini tekshirgan N.S.Kurnakov taklifiga ko’ra o’zgaruvchan tarkibli birikmalar bertolidlar deb, o’zgarmas , ya’ni molekulyar tarkibli birikmalar daltonidlar deb ataladigan bo’ldi. 3.Karrali nisbatlar qonuni.   1804 yilda ingliz olimi D.Dalton modda tuzilishi to’g’risidagi atomistik tasavvurlarga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini ta’rifladi:  "agar ikki element bir-biri bilan bir necha birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik va butun sonlar kabi nisbatda bo’ladi ." Karrali nisbatlar qonuni juda ko’p misollar bilan isbotlandi. Masalan: 1) azot bilan kislorod bir- biri bilan bir necha quyidagi birikmalarni hosil qiladi. Formula m(N) m(O) 1qism Nga m(N)/m(O) to’g’ri O N 2 O 28 16 0,57 1 NO 14 16 1,14 2 N 2 O 3   28 48 1,71 3 NO 2   14 32 2,28 4 N 2 O 5   28 80 2,85 5   2) uglerod bi lan vodorod bi r i kmalar i n i ol s ak, Formula m(C) m(H) 1 oism Cga H m(C)/m(H) CH 4   12 4 3 1 C 2 H 4   24 4 6 2     4.Ekv i valen t lar qonun i .  Tark ib n i ng do i m i yl i k qonun i dan moddalar b ir- b iri b ilan aniq miqdoriy ni sb atlarda b irikishi keli b chiqad i . Ma s alan, 49 g s ulfa t k is lo t a 32,5 g rux bi lan reaks i yaga k i r i shganda 1 g vodorod ajral ib ch i qad i . Sulfat kislota o’rniga 36,5 g xlorid kislota olinsa ham o’shancha vodorod ajralib chiqadi. Ruxning o’rniga alyuminiy olinsa, 1g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo’ladi.   Moddalar o’zlarining ekvivalentlariga proporsional miqdorda reaksiyaga kirishadilar. m 1 |m 2 =E 1 |E 2 K i myov i y elemen t n i ng ekv i valen ti deganda, un i ng 1 mol vodorod a t omlar i bi lan t o’l i q reaks i yaga k i r i sha olad i gan yok i k i myov i y reaks i yalarda un i ng o’rn i n i o lad i gan m i qdor i ga ay ti lad i .  E=A|V A - elementning atom massasi, V - valentligi. Misni (Cu) ni ekvivalenti 64/2= 32 yoki 64/1 =64 ga teng. Alyuminiyni ekvivalenti 27/3=9 ga teng. Murakkab moddaning ekvivalenti deganda, 1 ekvivalent vodorod bilan yoki 1 ekvivalent har qanday boshqa modda bilan to’liq reaksiyaga kirishadigan modda miqdoriga aytiladi. Murakkab moddalarning ekvivalent massalari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi:   E MgO = 40/2= 20. E HCl =36,5/1= 36,5 E(AlCl 3 )= 133,5/3=44,5 Agar aniq biror reaksiya berilgan bo’lsa, moddaning ekvivalentini topish uchun uning molyar massasini reaksiyaga kirishgan vodorod va gidroksil ionlari soniga bo’linadi. Masalan: H 3 PO 4 + NaOH = NaH 2 PO 4 + H  2 O E (NaH 2 PO 4 ) = 98/1 = 98g H 3 PO 4 + 2NaOH = Na 2 HPO 4 + 2H 2 O   E (Na 2 HPO 4 ) = 98/2 = 49g   5.Hajmiy nisbatlar qonuni.   Fransuz olimi Gey- Lyussak gaz moddalarning ta’sirlashuvini tekshirib, o’zining hajmiy nisbatlar qonunini kashf etdi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi: " O’zgarmas haroratda va bosimda reaksiyaga kirishgan gazlar hajmlarining o’zaro nisbati hamda reaksiya natijasida hosil bo’lgan gazlar hajmlariga nisbati butun kichik sonlar kabi bo’ladi". Masalan: H 2 O + Cl 2 = 2HCl 1v   1v  2v 1:1:2   N 2 + 3H 2 = 2NH 3 1v 3v 2v 1:3:2   6. Avogadro qonuni.  Hajmiy nisbatlar qonunini tushuntirish uchun italiya olimi Avogadro 1811 yilda quyidagi gipotezani oldinga surdi:"Bir xil sharoitda (bir xil harorat va bir xil bosimda) va teng hajmda olingan gazlarning molekulalari soni o’zaro teng bo’ladi” Bundan ikkita xulosa kelib chiqadi: 1) Normal sharoitda 1 mol har qanday gazning hajmi 22,4 l ga teng; 1) Bir xil sharoitda teng hajmli gazlar massalarining nisbati ular molekulyar massalarining nisbatiga teng bo’lib, bu nisbat birinchi gazning ikkinchi gazga nisbatan zichligi deyiladi.  m 1 / m 2 = M 1 / M 2 D = M 1 / M 2 Bu formuladan foydalanib gazlarning molyar massalarini hisoblab topish mumkin. Zichlik odatda havoga yoki vodorodga nisbatan o’lchanadi. M gaz = 29 ,5 * D  havo  M gaz = 2  * D vodorod GAZ QONUNLARI     1.Boyl-Mariot qonuni.   Doimiy haroratda ma’lum miqdor gazning bosimi uning hajmiga teskari proportsional. T = const    P 1* V 1 = P 2* V 2 P 1 /P 2 = V 2 /V 1   2.Gey-Lyu ss ak qonuni.   O’zgarma s bo s imda gazning hajmi uning mut lo q h aroratiga to’g’ri propor ts ional . P = const V/T = const.     3.Sh arl q onuni .   O’ zgarmas h ajmda gazning bosimi uning mutlo qh aroratiga to’g’ri propor ts ional . V = const P/T = const.   Bu uchchala q onunni birla sh tirilsa , gazlarning h olat tenglamasi kelib chi q adi : P 1* V 1 /T 1 = P 2* V 2 /T 2 P  1  , V  1  , T 1 - ma ’ lum mi q dor gazning bosimi , h ajmi , h arorati . P  2 , V 2 , T 2 – shu gazning boshqa sharoutdagi bosimi,hajmi va harorati. Agar shu gazning normal sharoitdagi bosimi, hajmi, harorati hisobga olinsa P o* V o /T o =R R- nisbat ma’lum miqdor gaz uchun o’zgarmas qiymatdir. Agar bu nisbat 1 mol modda uchun olinsa, uni gaz doimiysi deyiladi. P o = 101,325 kPa, T o =273 T, V o =22,4 l bo’lsa bu qiymat 8,31 J/molga teng. 1961 y.da atomning massa birligi qabul qilingan.(m.a.b.). Ba’zan bu tushuncha atomning uglerod birligi deyiladi(a.u.b.) Atomning uglerod birligida ifodalangan massasi atom massa deyiladi.Bunda barcha hisoblashlar uglerodning 12 6 C izotopiga nisbatan olib boriladi.Shunday o’lchovga ko’ra kislorodning nisbiy atom massasi 15,9994 ga vodorodning nisbiy atom massasi 1,0079 a.u.b. ga teng. 12 g uglerodning 12 6 C izotopida qancha molekulalar,atomlar,ionlar,elektronlar va bosqa struktura birliklari bo’lgan modda miqdori mol deyiladi. Mol tushunchasi nimaga nisbatan qo’llanishiga qarab turli birliklarga ega bo’lishi mumkin: mol atomlar(Cl), mol ionlar(Cl - ),mol molekula(Cl 2 ), ularning massalari mos ravishda 35,5 g; 35,5 g;71 g. 1 mol modda tarkibidagi struktura birliklari soni yuqori aniqlikda hisoblangan. Bu son Avogadro soni deyiladi va uning qiymati 6,02 * 10 23 ga teng. 1 mol moddaning massasi molyar massa deyilib,har qanday modda uchun bu qiymat moddalarning molekulyar massasiga teng.   E’tiboringiz uchun raxmat

O'xshashlar

Umumiy kimyoning asosiy qonuniyatlari
Kimyoviy reaksiyaning muhim qonunlari
Kimyo fanining sanoat va xalq xo’jaligi rivojidagi ahamiyati
XX asr kimyosining xarakterli belgilari va XXI asr kimyosining rivojlanishi
Analitik kimyo fani, tadqiqot doirasi, maqsadi va vazifalari