logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Jismoniy tarbiya
  4. Organizmlarning turli jismoniy yuklamalarga adaptatsiyasi va zahira qobiliyatlari

Organizmlarning turli jismoniy yuklamalarga adaptatsiyasi va zahira qobiliyatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

534.4169921875 KB
Ko'chirib olish
Organizmlarning turli jismoniy yuklamalarga adaptatsiyasi va zahira qobiliyatlari Reja:  Kirish  Adaptatsiya haqida tushuncha  Adaptatsiyaning fiziologik va biokimyoviy asoslari  Jismoniy yuklamalar va ularning adaptatsiyasi    Organizmning zahira qobiliyatlari  Xulosa Mavzunning dolzarbligi  O’quvchi va talabalar ongida adaptatsiya va uning ahamiyatini yaxshiroq shakllantirish, yuklamalar va zahira qobiliyatlarining insonlar organizmida qanday darajada ahamiyatga ega ekanligini tushuntirish mavzuning dolzarb tomoni hisoblanadi. Bunda jismoniy tarbiya va spor bilan muntazam shug’ullanish esa yuqoridagi kuch va sifatlarning samarasini oshirishda xizmat qiladi. Ayniqsa bugungi kunni hisobga olib aytadigan bo’lsak sog’lom turmush tarzini yo’lga qo’yishga doir tushunchalar dastlab oiladan berilmog’i lozim. Ma’sul pedagog xodimlar esa oilada olgan ko’nikmalar asosida yoshlarning yuklamalarga adaptatsiyasini va zahira qobiliyatlarining oshishini ta’minlash sirlarini yosh avlodga o’rgatib kelmoqdalar. Bizning vazifamiz esa mana shu bilimlar asosida ilmiy yangiliklar olib borish va aynan moslashishning ortib borish sirlarini o’sib kelayotgan yosh kadrlarga tushuntirib borishdir. Ishning maqsad va vazifalari:  Organizmlarning turli jismoniy yuklamalarga adaptatsiyasi va zahira qobiliyatlari mavzusini yoritib berishda :  Adaptatsiya haqida tushuncha  Adaptatsiyaning fiziologik va biokimyoviy asoslari  Jismoniy yuklamalar va ularning adaptatsiyasi  Organizmning zahira qobiliyatlari 1-reja  Adaptatsiya- muhitning o’zgaruvchan sharoitlariga organizmning moslashish jarayonidir. Adaptatsiya- xalqaro atama bo’lib, organizmning tabiatga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy sharoitlarga moslashishini bildiradi. Adaptatsiya hujayra, organ sitsema va organizmdagi orttirilgan moslashish faoliyatining hamma turlarini o’z ichiga oladi. Adaptatsiya adekvat bo’lmagan muhit sharoitlarida gomeostaz turg’unligini saqlaydi, ish qobiliyatini, hayotning maksimal muddatini va ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Lekin hamma kishilar ham muhitning aynan sharoitlariga va bir xilda to’liq adaptatsiya qila olmaydi, bunda kishining jinsi, yoshi, nerv sitsemasining turi, salomatlik darajasi, jismoniy chiniqqanligi muhim ahamiyatga ega.  Adaptatsiya ikkiga bo’linadi: tezlik bilan yuzaga keladigan (takomillashmagan) va uzoq muddatda (takomillashgan) yuzaga keladigan adaptatsiya.  Ko’pchilik adaptatsiyalarning rivojlanishida ikki bosqich kuzatiladi: boshlangich - “shoshilinch” adaptatsiya va keyingi “uzoq muddatli“ adaptatsiya.  Markaziy Osiyo hududida yuqori haroratga moslashishning ahamiyati katta. Yuqori harorat organizmga muntazam ravishda ta’sir qila boshlaganda shoshilinch ravishda ishga solinadigan reaktsiyalar sodir bo’ladi.  Adaptatsiya- yashash sharoitlariga moslashish tirik materiyaning eng asosiy xossalaridan biridir. Bola tug’ilishidan boshlab, bexosdan butunlay boshqacha sharoitga tushib qoladi va barcha a’zolar va tizimlar faoliyatini unga moslashtirishga majbur bo’ladi. Molekulyar, hujayra, a’zolar va tizimlar darajasida yuzaga chiqadigan o’zgarishlar adaptatsiyaning asosini tashkil qiladi. Organizm iqlim-geografik, ishlab chiqarish va ijtimoiy sharoitlarga moslashadi.  Tirik organizmlar moslashuv xulq-atvorining uch tipini ajratish mumkin: noqulay ta’sirlagichdan ko’chish (masalan, sovuq ta’sirida ba’zi hayvonlarning inlarida yashirinishi), unga nofaol moslashishi (poykiloterm xayvonlarda tana harorati pasayishi va mavsumiy uyqu ) va adaptatsiya reaktsiyalari orqali faol qarshilik ko’rsatish — maxsus va nomaxsus adaptatsiya mexanizmlarini ishga solishi.  Organizmning nomaxsus, umuman moslashishi ichki muhit barqarorligini saqlashga qaratilgan. Birinchi galda yuqori reaktivlikka ega tizimlar (nafas, qon aylanishi ) faollashadi. Organizm energiya manbalari safarbar etilib, metabolizm o’zgaradi, plastik jamg’armalarni ferment faollikka ega bo’lgan oqsillar va tuzilma oqsillari sinteziga sarflanishini tezlashtiradi, organizmning o’z-o’zini himoya qilish imkoniyatlarini oshiradi.  Ko’rsatilgan umumiyliklardan tashqari har bir muayyan omilga maxsus moslashishning o’ziga hos xususiyatlari bor. 2-reja  Odam tanasi odatda morfologik, biokimiyoviy va fiziologik rezervlarga ega bo’ladi.  Biokimyoviy rezerv deganda ko’pincha organizmda mavjud fazilatlar faolligi, moddalar va energiya almashinuvining kuchi tushuniladi.  Morfologik rezerv deganda a’zolarni tashkil qilgan to’qimalarning tuzilishi .  Fiziologik rezerv esa organizm a’zo va tizimlarining zamiridagi mavjud funktsional imkoniyatlaridir.  Bu rezervlar qanchalik katta bo’lsa,organizm yangi muhit sharoitiga shunchalik yaxshi moslashadi, ya’ni adaptatsiyalanadi. Fiziologik adaptatsiya  Adaptatsiyaning bir necha turlari mavjud. O’zgargan yashash sharoitlarida organizm va uning qismlari faollik holatining turg’unlashuvi fizilogik adaptatsiya deyiladi. Buning oqibatida organizmning uzoq muddatli faol hayoti, jumladan mexnat faoliyati va sog’lom avlod qoldirish qobiliyatiga imkoniyat tug’iladi. Adaptatsiyaning shakllanishi va mexanizmlari individual xususiyatlarga ega. Turli odamlar muhitning bir xil sharoitiga turli tezlik va har xil hajmda adaptatsiyalanadilar. Adaptatsiyaning tezligi va hajmi har bir odamning sog’ligi, ruhiy turg’unligi, jismoniy chiniqqanligi, tipologik xususiyatlari, jinsi va yoshiga bog’liq.  Fiziologik adaptatsiya hayvonlarining ko’payishi, hayot faoliyatidagi moslanishlarni o’z ichiga oladi. Tuproq hayvonlari tanasiga suv oziqa bilan birga yoki tana qoplag’ichi orqali o’tadi. Tuproq yuzasida yashaydigan zaxkashlarning ichagida oziqasidan bir qismi saqlanib qoladi. Bu oziqa namlikni saqlovchi depo vazifasini bajaradi. Biokimyoviy adaptatsiya  Biokimyoviy adaptatsiya evolyustiya jarayonida hayvonlar fermentativ sistemasini muayyan xiliga, harorat va ph darajasiga moslashishidan iborat. Har bir ferment ma’lum ph va tempratura rejimida aktiv bo’ladi. Masalan, ikki juft oyoqli kisler ko’poyog’i shimoldan Kavkazgacha tarqalgan, lekin uning fermentativ sistemasi 21 0 S da aktiv bo’ladi.  Yashash muhitining o’zgarishlariga organizmning tezlik bilan moslashishida 1936 yili Kanada fiziologi G.Sel’e tamonidan ochilgan va umumiy adaptatsiya sindromi nomini olgan nospetsifik moslashish mexanizimi katta axamiyatga ega. Shu yili G.Se’le stressga, ya’ni ancha katta kuchdagi yoqimsiz omillarga javoban yuzaga chiqargan edi. Stressni hosil qiladigan omillarga sovuq, issiq, jaroxat, infektsiya, shiddatli muskul ishi va boshqalar kiradi. Shuningdek, salbiy va ijobiy ruxiy kuchlanishlarini hosil qiladigan omillar kirishi mumkin.  Shuningdek, salbiy va ijobiy ruxiy kuchlanishlarini hosil qiladigan omillar kirishi mumkin. Keltirilgan, turli omillar xammasi bir xildagi nospetsifik himoya reaktsiyasini yuzaga keltiradi, ya’ni moslashishning nospetsifik himoya reaktsiyasini ishga tushiradi. Bu mexanizm gomeostatik boshqarilish, organizmning himoya kuchlarining safarbar etishi va ayni vaziyatda hayot faoliyatini ta’minlash bilan bevosita bog’liq bo’lmagan funktsiyalarning to’xtalishini ta’minlaydi. Masalan: kuchli charchashda ovqat hazm qilish funktsiyasi susayadi. Yuqori haroratda ham shunday bo’ladi. Morfologik adaptatsiya Morfologik adaptatsiya deganda esa organizmlarning tashqi tuzilishi xususan, tana tuzilishi, organ va organlar sistemasiningtuzilishi bilan bog’liq bo’lgan adaptatsiyadir Morfologik adaptatsiya tuproq hayvonlarining hamma ekologik gruhlari uchun bir xilda namoyon bo’lmaydi. Morfologik adaptatsiya asosan mego- , makro- va mezofauna hayvonlari uchun xos bo’ladi. Nanofauna va mikrofauna uchun morfologik adaptatsiya tana o’lchamining birmuncha o’zgarishidan iborat. Morfologik adaptatsiya hayvonlar tana tuzilishining tashqi muhitga moslanishidan iborat. Bunday moslanishlar hayvonlarning tana qoplag’ichi, harakat organlari va ichki organlari nafas olish, ovqat hazm qilish, ayirish sistemalarining tuzilishi bilan bog’liq bo’ladi. 3-reja  yuklama bu- organizmga tashqaridan beriladigan taasurot hisoblanadi  yuklamalar ikki xil ko’rinishda bo’ladi:  Jismoniy yuklama – asosan jismoniy harakat bn ko’proq shug’ullanuvchi organizmlarda kuzatilsa  Aqliy yuklamalar aqliy mehnat bn muntazam shug’ullanuvchi insonlarda ko’proq kuzatiladi.  Umuman bu ikki yuklama biri ikkinchisini takrorlab turadi va ularni alohidalashni iloji bo’lmaydi.  Jismoniy yuklamalar haqida aytarkanmiz avvalo yuklamaning o’ziga ta’rif bersak; Yuklama bu organizmga turli xil tashqi va ichki ta’sirlovchilardir. Yuklamalar ikki xil ko’rinishda bo’ladi: Jismoniy yuklama va aqliy yuklama. Jismoniy yuklama asosan jismoniy harakatlar bilan ko’proq shug’ullanuvchi insonlarda kuzatilsa, aqliy yuklamalar esa asosan bosh miya faoliyati tufayli aqliy mehnat bilan ko’proq shug’ullanuvchi insonlarda kuzatish mumkin. Zero bu ikki yuklamalar o’zaro bog’liq bo’lib biri ikkinchisini takrorlaydi va ularni guruhga ajratishimiz nisbiy tushunchadir. Chunki organizmga jismoniy yuklama berilayotgan paytda o’z o’zidan aqliy yuklama ham yuzaga keladi. Masalan fudbol o’yinida hujumchi uchun fudbol to’pi jismoniy yuklama beruvchi stimulyator vazifasini o’taydi, shu bilan bir qatorda to’pni qaysi tarafga yo’naltirsa gol urish mumkin degan aqliy yuklama ham bo’ladi va shu yo’l orqali ishtirokchilar vaqt o’tishi bilan o’yin sirlarini mukammal egallashadi  Jismoniy yuklamarning o’zi ham bir nechta guruhga bo’linadi, xususan statik yuklama, dinamik yuklama va hokazo ko’rinishlarda bo’ladi.  Mutaxassislarning fikricha, kichik statik va dinamik yuklamalar uzun naysimon suyaklarning ham uzunasiga, ham eniga o’sishini faollashtiradi; diafizlar kortikal qatlami qalinligi oshadi; kalstiy va fosfor miqdori ortadi. Chunki mashg’ulot va, ayniqa, katta mushak yuklamalari bilan kechadigan mashg’ulot suyaklarning minerallarga ancha yuqori miqdorda boyishi va diafizning kompakt moddasi hamda suyak-miya bo’shlig’i diametri o’rtasidagi nisbatning o’zgarishi bilan kuzatiladi. Bu suyakning ancha tez "ulg’ayishi" dan dalolat beradi. Mutaxassislar ushbu holatni jismoniy tarbiya va sport amaliyotida albatta e’tiborga olishni tavsiya etadilar. 4-reja Zahira qobiliyatlari deganda organizmlarga tashqaridan beriladigan biror bir taasurotga nisbatan javob reaksiyasi tushuniladi. Zahira qobiliyat bu oranizmning o’ziga ma’lum bo’lmaydi ya’ni u rezerv sifatida yashirincha saqlanadi va faqatgina kutilmagan hodisalar ro’y bergan paytda yuzaga chiqadi. Zahira qobiliyatlar har bir organizmlarga xos bo’lib ularni yuzaga chiqarish uchun turtki (stimulyator) bo’lishi kerak. Inson organizmini misol qilip oladigan bo’lsak agar bu turtki inson hayoti davomida biror marta ham berilmasa organizmdagi zahira qobiliyat yashirinligicha qoladi va hech qachon yuzaga chiqmaydi. Biroq turtki berilsa ushbu zahira qobiliyati organizm uchun muhim himoya vositasi bo’lib sanaladi va organizmni turli xil xavf xatardan va tashqi muhitning noqulay omillaridan himoyalaydi. Misol uchun yo’lida har doimgiday bir xilda yurib ketayotgan insonga kutilmagan holatda it hamla qilib qolsa yo’lovchi jon holatda bor kuchi bilan shunday yuguradiki, bunda u ko’zi yeta olmagan balandlikdan ham bemalol oshib o’ta oladi. Zahira qobiliyatlari ayniqsa yoshlikdan chiniqqan, ko’proq jismoniy mashqlar bilan shug’ullanadigan insonlarda va sportchilarda yaxshi rivojlangan bo’ladi chunki aynan jismoniy harakatlar organizmlarni chiniqtirishda eng katta ahamoyatga ega. Lekin gap boshlang’ich tayyorgarlik bosqichi haqida borar ekan, mutaxassislar boshqa sport turlaridan olingan mashqlarning o’rni beqiyosligini tan oladilar. Bunday mashqlar, bir tomondan, harakat zahirasini boyitadi, boshqa tomondan, sportchiga zarur bo’lgan bir qator harakat sifatlarini yaxshi rivojlantirishga yordam beradi.  Oganizmlarning turli yosh davrlarida moslashishdagi o’zgarishlar qonuniyatining xususiyatlarini hisobga olish tavsiya etiladi. Kichik yoshda (aynan kaysi ekanligi anik berilmagan) organizmning zaxira imkoniyatlari juda kam va shu sababli sharoitning har bir o’zgarishi organizmning hamma tizimlarida qayta reakstiyani keltirib chiqaradi. Bunda o’z tabiatiga ko’ra qarama-qarshi sifatlar-kuch va chidamlilikning rivojlanishida ijobiy hisoblanadi.  O’smirlik yoshida esa organizmning zahira imkoniyatlari ortib borishi sababli, maxsus ta’sir ko’rsatish zururati yuzaga keladi. Ko’p yillik tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, og’ir atletikada yoshlik chog’idagi maxsus jismoniy tayyorgarlik yaxshi umumiy jismoniy tayyorgarlikka tayanishi lozim. Lekin bunda u og’ir atletikachining asosiy sifatlari - maxsus jismoniy ish qobiliyati, tezkorligi, chaqqonligi, kuchini rivojlantirishga yordam berishi zarur. Yana muhimi, bir vaqtning o’zida bo’g’im-boylam apparatini kattaroq yoshda bo’ladigan maksimal yuklamalarga tayyorlashi lozim.  Maxsus mashg’ulot yuklamasining asosiy parametrlari ko’rsatib o’tilgan har bir yosh guruhi uchun alohida ma’lum yoshga xos anatomik–fiziologik va psixologik xususiyatlarga muvofiq ravishda tanlanadi. Bundan tashqari, ilmiy–uslubiy adabiyotlar tahlili, sostiologik so’rov, mashg’ulot rejalari va yosh sportchilar kundaligi tahlili natijalari hisobga olinadi. Mana shu yo’l orqali yosh organizmlarning zahira qobiliyatlarini oshirib boriladi. Yuqorida aytib o’tilganidek zahira qobiliyatlari aynan o’smirlik chog’idan rivojlanish tezligi oshib boradi. Bu davr mobaynida mushak tizimining rivojlanishi, asosan tugallanadi. Qiz bolalarda mushak og`irligi 15 yosh, o’g`il bolalarda esa faqat 18 yoshlarga kelib kattalarning ko’rsatkichlariga yaqinlashadi. Bunda o’g`il bolalarda mushaklar kuchi qiz bolalarnikidan taxminan 30 foizga ko’proq bo’ladi. Mushaklarning chidamliligi 20-30 yoshgacha orta boradi. Xulosa  Men ushbu bitiruv malakaviy ishimdan xulosa qilib shuni aytamanki organizmlar tashqi muhitning turli omillariga nisbatan moslashishi organizmning ichki muhitiga, immunitetiga va yashash sharoitiga ham uzviy bog’liqdir.  1. Demak, adaptatsiya- muhitning o’zgaruvchan sharoitlariga organizmning moslashish jarayonidir. Adaptatsiya- xalqaro atama bo’lib, organizmning tabiatga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy sharoitlarga moslashishini bildiradi. Adaptatsiya hujayra, organ sitsema va organizmdagi orttirilgan moslashish faoliyatining hamma turlarini o’z ichiga oladi. Adaptatsiya adekvat bo’lmagan muhit sharoitlarida gomeostaz turg’unligini saqlaydi, ish qobiliyatini, hayotning maksimal muddatini va ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Lekin hamma kishilar ham muhitning aynan sharoitlariga va bir xilda to’liq adaptatsiya qila olmaydi, bunda kishining jinsi, yoshi, nerv sitsemasining turi, salomatlik darajasi, jismoniy chiniqqanligi muhim ahamiyatga ega.  2. Adaptatsiyaning bir necha xil turlari mavjud bo’lib xususan morfologik biokimyoviy va fiziologik adaptatsiya haqida aytadigan bo’lsak bular biri ikkinchisini takrorlaydigan o’zaro bog’liq bolgan holatlar hisoblanadi. Odam tanasi odatda morfologik, biokimiyovi va fiziologik rezervlarga ega bo’ladi. Morfologik rezerv deganda a’zolarni tashkil qilgan to’qimalarning tuzilishi. Biokimyoviy rezerv deganda ko’pincha organizmda mavjud fazilatlar faolligi, moddalar va energiya almashinuvining kuchi tushiniladi. Fiziologik rezerv esa organizm a’zo va tizimlarining zamiridagi mavjud funktsional imkoniyatlaridir. Bu rezervlar qanchalik katta bo’lsa, organizm yangi muhit sharoitiga shunchalik yaxshi moslashadi, ya’ni adaptatsiyalanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki organizmlarning muhit sharoitlariga adaptatsiyalanishida yuklamalarning ham ahamiyati katta bo’lib hisoblanadi.  3. So’nggi o’n yillikdagi kuzatishlar esa maktab o’quvchilari organizmining jismoniy va funkstional imkoniyatlari asosiy parametrlarining pasayib borayotganligini ko’rsatmoqda hamda ushbu holatning ijtimoiy ahamiyatli sabablaridan biri hozirgi zamonda insonlar harakat faolligining kamayishi, gipodinamiya va psixik yuklamalar ulushining oshishidir. Shunday qilib, mutaxassislar umumiy va maxsus yuklamani yanada aniq farqlashni tavsiya etadilar. Bunda turli xil harakat bosqichlarida ko’proq ixtisoslashuvga erishish lozim, yuklamalar va dam olish me’yorlarining muayyan parametrlari shug’ullanuvchilar tayyorgarligining dastlabki darajasi, yosh xususiyatlariga hamda boshqa omillarga qarab almashlab turiladi. Mashg’ulot yuklamasi va uning parametrlari har doim mutaxassislarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Ko’p sonli tadqiqotlar o’tkazilgan, ularning natijalari asosida har xil usuliyatlar, aloxida tavsiyalar ishlab chiqilgan. Mutaxassislarning fikricha, sust shiddatli turli-tuman umumiy rivojlantiruvchi mashqlar katta xajmda qo’llanilgan paytda organizmning kuch yuklamalariga moslashishi, odatda, 1,5-2 oydan so’ng sodir bo’ladi. Shuning uchun mashqlarni bajarish shartlarini vaqti-vaqti bilan murakkablashtirib turish tavsiya etiladi. Bizningcha, ushbu usuliyat yanada yoshroq davrda xam kuch tayyorgarligining boshlang’ich bosqichida qo’llash uchun yaroqlidir.  4. Bundan tashqari yana bir muhim omil bo’lgan organizmlardagi zahira qobiliyatlarini ham aytib o’tish joizki, bunda aynan shu qobiliyat tufayli organizmlar muhit sharoitlarida o’ziga mos va xos tarzda yashashda davom etadilar. Biz bilamizki zahira qobiliyatlari bu organizmning ichki rezerv qobiliyati bo’lib bu qobiliyat insonda har doim ham namoyon bo’lavermaydi ya’ni bunda nimadir yoki qaysidir holat turtki ”stimulyator” vazifasini o’tasagina zahira qobiliyati o’z aksini ko’rsatadi. Ko’p yillik tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, Organizmlarning turli yosh davrlarida moslashishdagi o’zgarishlar qonuniyatining xususiyatlarini hisobga olish tavsiya etiladi. Kichik yoshda (aynan qaysi ekanligi aniq berilmagan) organizmning zaxira imkoniyatlari juda kam va shu sababli sharoitning har bir o’zgarishi organizmning hamma tizimlarida qayta reaksiyani keltirib chiqaradi. Bunda o’z tabiatiga ko’ra qarama-qarshi sifatlar - kuch va chidamlilikning rivojlanishida ijobiy samaradorlik ta’minlanadi. O’smirlik yoshida esa organizmning zaxira imkoniyatlari ortib borishi sababli, maxsus ta’sir ko’rsatish zururati yuzaga keladi. E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Jismoniy madaniy harakatining turli taqmorlarida milliy harakatli o`yinlarni tashkil qilish
Jismoniy sifatlar
Jismoniy faollik va salomatlik chiniqish
O’quvchilarni jismoniy tarbiyalash
Bolalar va o’smirlarning jismoniy rivojlanishini nazorat qilish