Tuman rejalashtirish tizimi asoslari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Tuman rejalashtirish tizimi asoslari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1465.03515625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Tuman rejalashtirish tizimi asoslari01 07 01

TUMAN REJALSHTIRISH TIZIMI ASOSLARI Shaharsozlik va aholi joylashuvi Aholi joylashishi deganda mamlakat hududida shaharlar va boshqa aholi yashash joylarining birgalikda, o'zaro bog'liq holda fazoviy-luidudiy joylashish tizimi tushuniladi. Boshqacha aytganda, bu mayjud aholi yashash joylarini rivojlan-lirisli va yangilarini barpo qilish orqali hududlarda aholining taqsim-lanish jarayonidir. Kattaligi turlicha bo'lgan shaharlarda ularning xalq xo'jaligi liizilishi ijtimoiy mchnat bo'linishidagi bajaradigan roliga asosan mos kcladi. Kon sanoati, qayta ishlash sanoatining boshlang'ich larmoqlari kichik va o'rta shaharlarga hamda shahar toifasidagi qishloqlar tomon tortiladi (Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobod va boshqalar). Sanoat tarmoqlari (mashinasozik, kimyo, radioe-lcktronika) esa katta, yirik va eng yirik shaharlarda ko'proq rivojla-nadi. Tadqiqotlar shaharlarning o'sishi bilan ularda sanoat tarmoq-larining darajasi ortib borishini ko'rsatmoqda. Katta, yirik va eng yirik shaharlar aholisining ko'payishi bilan bir vaqtda, ularning soni ham ko'payib borishi kuzatilgan.

1926- yilda O'zbekistonda 26 ta shaharlar bo'lgan bo'lsa, hozirgi kunda ularning soni 129 tafti tashkil etadi. Ularning jadal o'sishi dastavval ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog'liq (sanoat bilan fanning qo'shilishi, ta'lim va boshqalar).Ijtimoiy mehnatning bo'linishida kichik va o'rta shaharlar katta O'rin egallaydi. Ular absolut ko'pchilikni tashkil etadilar. Hozirgi kunda kichik va o'rta shaharlarning o'sishi, kelajak rivojlanishi, ularning arxilcklura-rejali yechimlari sifatini oshirish muammolari mayjud. Ularda crkin mehnat resurslarini ijtimoiy mehnatga jalb etish muam-mosi katta o'rin egallaydi. Aholi yashash joylarining turlari va shakllari. Aholi joylashishining turlari ishlab chiqarishning ixtisoslashishiga va uning tarmoqlarining kooperatsiyasiga bog'liq. Ibtidoiy jamoa tuzumi tugatilishi bilan mehnatning taqsimlanishi - hunarmandchilik va savdo sohasidan qishloq xo'jaligining ajralishi jarayoni aholi joylashishining ikkita turi -shahar va qishloq turini vujudga keltirdi. Hozirgi kunda ham aholi joylashishining ikkita asosiy turini ajratish mumkin: - shahar turi - shaharlar va shahar turidagi qishloqlarning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bog'liq; - qishloq turi - turli qishloq aholi yashash joylarining rivojlanishi bilan bog'liq. Har bir asosiy ko'rinish ichida iqtisodiy, tabiiy, demografik va boshqa o'ziga xos sharoitlarga bog'liq bir qator turlarni ajratish mumkin. Aholi joylashishining shahar ko'rinishi ichida aholining eng yirik, yirik va katta shaharlarda to'planishi bilan ajratib turadigan jamlangan yoki zichlashgan (консентрированный) turi hamda aholining ko'pchilik qismi o'rta, kichik shahar va shahar turidagi qishloq joylariga tarqalgan (дисперсный) turlari bo'ladi.

Aholi yashash joylarining guruhli tizimida (AGT) esa, ular guruh lashkil etadilar. Bir-birlari bilan rivojlangan kommunikatsiya turi turg'un funksional aloqalar bilan bog'langandir. Bu bir- birlari bilan rivojlangan hududiy ishlab chiqarish aloqalari, umumiy muhandislik infrastrukturali, ijtimoiy- madaniy, xizmat ko'rsatish markazlarining yaxlil turi bilan birlashgan, turli kattalikdagi xalq xo'jaligi sohasidagi shahar va qishloq aholi yashash joylarining majmuasidir.Aholi joylashishining guruhli tizimi yirik va eng yirik hamda tumanlararo va viloyat markazlari funksiyalarini bajaruvchi o'rta va katta shaharlar ta'siri zonasida shakllanadi. Aholi joylashishining guruhli tizimida ularning markazigacha transportda yetib borish vaqti 1,5-2 soatni tashkil etadi. Markaz shaharning kattaligiga qarab aholi joylashishining guruhli tizimining uchta turini farqlashadi:

Aholi joylashishi va tabiiy muhit Aholi joylashishiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat: - iqlim, tuproq va gidrogeologik sharoit; sanoat ishlab chiqarishi uchun baza hisoblangan foydali qa/ilmalar va yoqilg'i- energetika resurslari;transport kommunikatsiyalarining rivojlanishini belgilab boruvchi tabiiy shakl.Insonlar hayoti va mehnatiga ta'sir etuvchi tabiiy iqlim omillari katta ahamiyat kasb etadi (harorat, shamol va namlik, ichimlik suvi bilan ta'minlanganlik, yer relyefi, qurilishning geologik sharoitlari, seysmik holat, abadiy muzlik, sel, zamin cho'kuvchanligi va hokazolar).Yer yuzasida aholining dastlabki joylashishi ibtidoiy jamoa bilan tabiiy muhit o'rtasidagi o'zaro aloqa bilan belgilangan.Tabiiy sharoitlarning qulayligi qadimda shahar madaniyatining iqtisodiy asosini tashkil etuvchi yirik sug'oriladigan yerlar tizimini shakllantirish imkonini bergan. Bunday yerlar tizimi Misrda Nildaryo-sining quyi oqimida, Messopotamiyada Tigr va Yefrat daryolari quyi oqimida, Hindistonda hind va Ganga daryolari sohillarida vujudga kеlgan. Aholining cheklangan hududda to'planishi aholi joylashishining tabiiy sharoitlarga yangicha bog'liqliklarini belgiladi. Shaharlar to'planishi yirik sun'iy muhit massivlarini tabiiy muhitga qarama-qarshi qilib qo'ydi. Odamlarni sun'iy muhit ichida cheklab, ularni tabiatdan ajratib qo'ydi. Odamlarning atrof-muhitga kuchli ta'siri vujudga keldi va uning tabiiyligi yo'qola boshladi. Aholi yashash joylari tabiiy landshaftga majburan bo'ysungan shakllarni egalladi. Shu bilan bir qatorda, texnikaning taraqqiyoti natijasida relyefni qayta o'zgartirish va gidrogeologik sharoitlarga kuchli ta'sir ko'rsatish boshlandi. Lekin tabiatga bunday ta'sir ko'rsatishning maqsadga muvofiq keladigan chegarasi bor.

Tumanni rejalashtirishda hududning tahlili. Hududni tabiiy shart-sharoitlar bo 'yicha baholash.Hududni tahlil qiiishning asosiy maqsadlari: undan turli xil sohalarda loydulunishga yaroqiiligini aniqlash; siiahar qurilishiga, qishloq va o'rmon'xo'jaligiga, aholining ommaviy dam olish uchun 4 hududni tarxiy tashkil etishga talablarni aniqlash. Tabiiy omillarga quyidagilar kiradi: Geomorfologik shart-sharoitlarni o'rganganda relyefning morfologik va morfometrik elementlariga: shakliga, genetik turiga, absolut va nisbiy balandliklariga, erozion bo'linish chuqurligi va qalinligiga, qiyaliklarga alohida e'tibor beriladi. Topografik, geomorfologik va muhandis-geologik s'yomkalar materiallari asos bo'lib xizmat qiladi. Geologik tuzilishi - hududning neotektonik faolligi va seysmikasi, stratigrafik va litologik komplekslarning borligi, ularning tuzilishi, yoyilish qonuniyatlari va quwati nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi. Tahlil uchun tektonik, geomorfologik, geologik va boshqa geologiya fondidagi materiallardan foydalanadi. — gidrogeologik shart-sharoitlar; — mineral xom-ashyo resurslari; — muhandis-geologik shart-sharoitlar; — iqlimiy shart-sharoitlar; — gidrologik shart-sharoitlar; — tuproqlar; — o'simlik va hayvonot dunyosi; — landshaft tavsifi.

Gidrogeologik shart-sharoitlarni tahlil qilganda yer osti suvlarining suv eltuvchi gorizontlari, ularning tarqalishi, chuqurligi, suvga to'yinganligi, kimyoviy tarkib va agressivligi kabi tavsifi beriladi. Mineral xom ashyo resurslari sanoat ishlab chiqarish yoki kurort xo'jaligini rivojlantirish bazasi sifatida tavsiflanadi, ularning tarqalish maydonlari esa tarxiy cheklanish sifatida xizmat qiladi. Bunda ishlab bo'lingan maydonlar rekultivatsiya va xo'jalik maqsadlari uchun keyinchalik foydalaniladigan hududlar sifatida qaraladi. Sanoat ahamiyatidagi konlarning qisqacha geologik-iqtisodiy tavsifini keltirishda (joylashishi, turi, darajasi va o'zlashtirish kelajagi, ishlab chiqarish usuli, tarqalish maydonlari va hokazo) geologiya vazirligining, tarmoq idoralarining materiallaridan foydalaniladi. Muhandis-geologik shart-sharoitlarni tahlil qilganda muhandis-geologik hududlashtirish ko'rsatkichlarining: geomorfologik, geo-logolitologik, gidrogeologik, tuproqlarning tarkibi. fizik-mexanik va filtratsion xususiyatlari, ularning yuk ko'tarish qobiliyatlari, /amonaviy geologik va muhandis-geologik jarayonlar va holatlar, iqliming tarqalishi hamda rivojlanish intensivligining tavsifi keltiriladi. Kompleks geologik-gidrogeologik ekspeditsiyalar materiallari, gcologik fond materiallari asos bo'lib xizmat qiladi. Iqlimiy shart-sharoitlar umumiqlimiy, qurilish-iqlimiy, fiziologik-iqlimiy va agroiqlimiy tavsiflarni o'z ichiga oladi.

Umumiy iqlimiy sharoitlarni tavsiflaganda havoning harorati va namligi, yog'ingarchilik, shamollar, quyosh radiatsiyasi, absolut maksimum va minimum haroratlarning yillik amplitudasi, eng issiq va cng sovuq oylarning o'rtacha harorati, oylik o'rtacha havoning absolut va nisbiy namliklari to'g'risidagi ko'rsatkichlar keltiriladi. Bundan tashqari, yilning issiq va sovuq vaqtlaridagi o'rtacha yog'ingarchilik miqdori, yil davomidagi yog'ingarchilikli va qorli kunlar soni, qor qoplamining balandligi, shamolning maksimal tezliklari keltiriladi. Qurilish-iqlimiy sharoitlarni o'rganganda tegishli qurilish me'yorlari ko'rsatmalariga («qurilish klimatologiyasi va geofizikasi») amal qilish lozim. Hududni fiziologik-iqlimiy baholaganda sanitar-iqlimiy zinalarga bo'lish yoki iqlimiy-rekreatsion baholash uslublaridan foydalanish tavsiya etiladi. Agroiqlimiy baholash hududni issiqlik va namlik bilan ta'minlanganligini aniqlash yo'li bilan amalga oshiriladi. Issiqlik bilan ta'minlanganlik faol vegetatsiya davridagi (havoning o'rtacha kunlik harorati 10°C dan yuqori) haroratlaryig'indisi bilan o'lchanadi. Namlik bilan ta'minlanganlik esa namlanish darajasi va gidrotermik koeffisiyent bilan baholanadi. Hududni agroiqlimiy baholaganda «Agroiqlim resurslari* ma'lumotnomasidan foydalanish tavsiya etiladi. Gidrogeografiya tarmoqlari daryolarning uzunligi, suv omborlari va ko'llarning ko'zgu maydonlari, daryolarning suv yig'ish maydonlari, oziqlanish sharoitlari va suv sarfi, oqim tezligi, toshqinlar davomiyligi bilan tavsiflanadi.

Tuproqlar- ularning asosiy turlari va tarqalishi errozion jarayonlar, sifat va agroiqtisodiy baholash bilan tavsiflanadi. O'simlik va hayvonot dunyosi asosiy turlarining tarqalishi o'simlik va hayvonlarning ekologik va sifat xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Landshaftlar ommaviy dam olish va turizmga estetik va kompozitsion xususiyatlari nuqtayi nazaridan mos kelishi bilan hamda ularning antropogen buzilganligi jihatlari bilan tavsiflanadi. Tabiatning bebaho go'shalari sifatida eng qimmatli yoki yowoyi hayvonlarning jon saqlaydigan landshaftlar aniqlanib, keyinchalik qo'riqlanadigan joylarga aylantirish ko'zda tutiladi. Hududlarni baholash asosiy xo'jalik yuritish turlari uchun amalga oshiriladi. Tumanni rejalashtirish tuzilmalarida: shaharsozlik, qishloq xo'jaligi va dam olish; tumanni rejalashtirish loyihalarida esa sanoat va grajdan qurilishi, qishloq va o'rmon xo'jaligi, ommaviy dam olish va tabiatni qo'riqlash ishlab chiqiladi.

Tumanni rejalashtirishning asosiy masalalari. Tumanni rejalashtirish - iqtisodiy yoki ma'muriy tumanning kompleks hududiy-xo'jalik tuzilishini loyihalash va uning xalq xo'jahgi tarmoqlarini, shaharlar va qishloqlarni optimal joylashuvini hamda aholi mehnati va dam olish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishni ta'minlovchi tarxiy tarkibni shakllantirishdan iboratdir. Tumanni rejalashtirishning vazifasi - loyihalanayotgan tumanning hududiy-xo'jalik tuzilishini ratsional hal etish, ishlab chiqarish, shaharsozlik, atrof-muhitni muhofaza qilish, madaniy yodgorliklarni saqlashni ta'minlovchi me'moriy-tarxiy tarkibni va uni fiinksional qismlarga bo'lishni shakllantirish; bunda tabiiy, iqtisodiy va mehnat resurslaridan kompleks foydalanish nazarda tutiladi. Mamlakatimizda tumanni rejalashtirish bo'yicha loyiha ishlarining 2 turi shakllangan: - tumanni rejalashtirish tuulmasi (sxema); - tumanni rejalashtirish loyihasi. Tuman rejalashtirish tuzilmasi - viloyat, o'lka, avtonom respublikalar uchun bajariladi. 20-30 dan 200-300 ming km/kv gacha hududlarni qamrab oUb, miqyosi 1:10 0000 yoki 1:50 000 nisbatda bajariladi. Tumanni rejalashtirish loyihasi - viloyat, o'lkalar qismlari hamda ma'muriy bo'laklar uchun bajariladi. 1 dan 20-30 ming km/kv gacha luidudlar uchun bajariladi 1:25 000 dan 1:50 000 gacha bo'ladi.

Shahar va shahar atrofi hududi o'rtasida mustahkam ijtiraoiy, iqtisodiy va ekologik aloqalar mavjud. Tumanni rejalashtirish asosiy shaharlar va shahar atrofi hududlarining vazifaviy ahamiyati va rivojlanishini ko'rib chiqadi. Tumanni rejalashurishning bu yo'nalishdagi muhim vazifalaridan biri — markaziy shaharning o'sishini me'yoriy darajada boshqarilishiga mos holda hudud xo'jaligi tarmoqlarini kompleks joylashtirish hisoblanadi. Tumanni rejalashtirishning muhim vazifalaridan biri - shahar mikroiqlimini yaxshilash va aholining dam olishi uchun qulay sharoitlarni yaratish maqsadida markaziy shahar atrofida ko'kalamzorlar halqasini hosil qilishdir. Halqaning bevosita shaharga tegib turuvchi qismi, odatda, qurilmalardan holi bo'ladi va yashil baryer vazifasini bajaradi. Uydan dam olish joyigacha maksimal 1 soat uzoqlikkacha radiusda shahar aholisining qisqa muddatli ommaviy dam olish joylari tashkil etiladi. Ko'kalamzorlar halqasining tashqi hududida uzoq muddatli dam olish joylari - sanatoriylar, dam olish uylari, sayohat maskanlari

O'zbekistonda quyidagi loyihalash bosqichlari qabul qilingan: shahar rivojlanishining bosh tarxi (shahar rejalashtirish loyihasi) shaharni to'la qamrab oladi. Buning tarkibiga transportni, muhandislik tarmoqlarini, ko'kalamzorlarni va boshqalarni rivojlantirishning shartli chizmalari ham kiradi. Shahar bosh tarxi 20 yil muddatga ishlanadi. M 1: 10000;batafsil rejalashtirish loyihasi 7 —10 yil muddatga ishlanadi. Tarkibiga shaharning yirik bir qismini (markaz, sanoat qismi aholi joylashgan qismi va boshqalar) qamrab oladi. M 1:2000;qurilish loyihasi muddati 3-5 yil. Bu shaharning ayrim kichikroq bo'laklarini qamrab oladi (kichik tuman, maydon, anhor bo'yi, dam olish markazi va boshqalar). M 1:1 000, 1 : 500 (1.1-jadval). Shaharsozlik loyihalash tizimi va bosqichlari.

Amalga oshirish - reja va loyihalarni texnik, arxitekturaviy hamda ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy, tashkiliy va h.k.larda hayotga tadbiq etishdir. Shaharsozlik loyihalashning ko'p bosqichli iyerarxik tuzilish tizimi - bu umumiy va uzoq muddatli loyihalardan aniq va qisqa davrni qamrab olgan loyihalarga o'tishdir (1.3-rasm). Tumanni rejalashtirish tuzilmalari va loyihalari borasida O'zbekistonda olimlar va shaharsoz-loyihachilar birga anchagina ishlar bajarishgan. «0'zbekiston hududida Regional aholi joylashuvi tuzilmasi», «0'zbekiston tumanni rejalashtirish kompleks tuzilmasi*, «Toshkent aglomeratsiyasi tumanni rejalashtirish kompleks tuzilmasi*, 2005-yilda «ToshkentboshplanLITI» tomonidan loyihalangan •Toshkent viloyati tumanni rejalashtirish sxemasi 2020-yilgacha» va boshqa viloyatlar tumanni rejalashtirish tuzilmalari tomonidan ko'pchilik ma'muriy tumanlarning loyihalari ishlab chiqilgan. Shaharning rivojlanishi: I-birinchi bosqich (5-7 yil); П-hisob muddati (25-30 yil): III—kelajakka taxmin; A-shahar rivojlanishining umumiy fazoviy modeli; B-jamoat markazining rivojlanishi.

AHOLI Shaharlar rivojlanishini loyihalash asosida butun xalq xo'jaligining kelajak rivojlanish bosh tarxi yotadi. Shaharsozlik masalalari xalq xo'jaligining kundalik va kelajak rejalari bilan birgalikda hal etiladi. Barcha shaharsozlik loyihalarining asosiy masalalari - bu turli maqsadlarda foydalaniladigan shahar fondlariga bo'lgan ehtiyojni hisoblash (turar-joy, jamoat binolari va b.) va ularni shahar hududida joylashtirishdir. Shaharlaming kelajakda rivojlanishi loyihalari asosida xalq xo'jaligi rivojlanishining uzoq muddatga mo'ljallangan istiqbol rejasi yotadi. Demografik ll omillar Demografiyada aholi — yer sharida yoki ma'lum bir hududda — qit'a, davlat, viloyat va h.k.da yashovchi odamlar (insoniyat) jamlanmasidir. Aholi haqidagi bilimlar sistemasi tushunchalar, kategoriyalar, qonunlar tizimiga ega. Aholini o'rganuvchi fanlarning predmeti bo'lib uning rivojlanishi hisoblanadi. Shaharlar va aholi joylashishi loyihalari uchun demografik jarayonlarning kelajakda qanday bo'lishi haqidagi kutilayotgan ma'lumotlar muhim omilla fandir.

XX asrda yer yuzida aholining o'sishi juda tezlashdi: 1950-y. 2527 mJn. kishi. 1990-y. 5242 mln. kishi. 1960-y. 3060 mln. kishi. 2000-y. 6119 mln. kishi. 1970-y. 3728 mln. kishi . 2006-y. 6500 mln. kishi. 1980-y. 4417 mln. kishi. 2008-y. 6707 mln. kishi. 2050-yilda 9200 mln. kishi bo'lishi kutilmoqda.Shunday qilib, yer yuzi aholisi birinchi milliardga 50 000 yil davomida yetgan bo'lsa, ikkinchi milliardga -130 yilda (1930-y); uchinclii m-lliardga 30 yilda (1960-y); Yashash hududi va dam olish hududini joylashtirish uchun hududni kompleks shaharsozlik tahlili: A - muhandis-geologik sharoitlar, sanitar- gigiycnik holat; B - hududni mikroiqlimiy baholash; D -hududni arxitekluraviy landshaft baholash; E - hududning qurilishga yaroqiiligi darajasini y.ikuniy baholash.

Shaharning - transport - tarmog'ini - loyihalash Yangi shaharni loyihalash va mavjud shaharni rekonstruksiya qilish jarayoni yashash hududi, sancat hududi va aholining asosiy qatnash joylari o'rtasida eng qulay transport aloqalarini yaratish bilan bevosita bog'liq. Shaharning transport tiziniitii to'g'ri loyihalash, uning magistral ko'cha va yo'llarini, jamoat transportini joylashtirish shaharning bosh tarxini ishlab chiqish jarayonida bit qancha rejaviy, kompozitsion, transport va iqtisodiy ko'rsatkichlar hamda shaharning aholi joy lash ish tizimida tutgan o'rniga qarab hal ctiladi. Aholining yashash joyidan islilash joyigacha va asosiy qatnash yerlarigacha (shahar markazi, vokzallar, shahar parklari va h.k.) bo'lgan masofani bosib o'tishida eng kain vaqt sarf etishini ta'minlaydigan transport tarmog'ini loyihalash shaharsozlikda eng muhim masalalardan biridir. Bunda tarmoqning texnik iqtisodiy ko'rsatkichlari, harakat xavfsizligi shartlari, transport va piyodalar harakatining qulayligi hisobga olinishi lozim. Ko'cha yo'l tarmoqlarining prinsipial sxemalari: 1 - radial; 2 - radial-halqasimon; 3 - to'g'ri burchakli; 4-to'g'ri burchakli . diagonal; 5-kombinatsiyalashgan; 6-erkin sxema.

Bunday sxema quyidagi qulaylik va kamchiliklarga ega: qulayligi - shahar markazi bilan oson bog'lanishi; kamchiligi - tumanlararo barcha transport markaz orqali o'tishi. Avtomobillar soni ortib bormasdan avval uncha katta bo'lmagan shaharlarda bu sxemada transport muammosi bo'lmagan. Hozirgi davrga bu sxema umuman yaramaydi. Radial halqasimon sxema - halqali ko'chalar radial ko'chalar bilan to'ldiriladi. Ko'pchilik hollarda halqa ko'chalar qal'a devorlariornida yuzaga kelgan. Ushbu sxema radial sxcmaning birmuncha yaxshilangan varianti hisoblanadi. Bunday sxema shahar tarhlarida bizning davrmizgacha yetib kelgan. Radial halqali sxemada loyihalangan shaharlar: a-Moskva; b -London; d- Berlin .

Nyu-York. Kvartallarning bir xil qaytariluvchi, transport harakatini yaxshilovchi diagonal ko'chalarsiz to'g'ri burchakliloyihaviy «panjara» misoli. Vashington. Transport harakatini yaxshilash uchun diagonal ko'chalar o'tqazilgan to'g'ri burchakli loyihalash tizimi. Uchburchakli sxema. Magistral ko'chalar tizimi 60° ga yaqin burchak ostida kesishib, magistrallar oralig'i hududlarining uchburchak ko'rinishiidagi hududini shakllantiradi). To'g'ri burchakli chiziqli sxema cho'ziq shaklli (chiziqli) shaharlarda qo'llaniladi. Shaharning u boshidan bu boshigacha cng qisqa vaqtda yetib borishni ta'minlash, shaharning funksional qismlarini to'g'riloyihalash muhim. Funksional qismlar shunday taqsimlanishi kerakki, unda yashovchilaming kundalik turmushi jarayonida jamoat markazlari, maishiy xizmatlardan va boshqa xizmatlardan foydalanishi cng qulay holda tashkil ctilsin.

To'g'ri burchak-diagonalsxema. To'g'ri burchakli sxema diagonal magistrallar bilan to'ldirilib yaxshilanadi. Transportlarning uzoq yurishi kamaytiriladi, vaqt ketishi minimal holatga keltiriladi. Kamchiliklari — magistrallar kesishgan joylarda murakkab tugunlar hosil qilinadi. Magistral ko'chalar oralig'ida qurilishlar qiyinlashadi. Kombinalsiyalashgan sxema. Yirik shaharlarda amalda keng tarqalgan. Misol uchun shaharning bir qismi muntazam to'g'ri burchakli tizimda, boshqa qismi radial-halqasimon yoki uchburchak sxemada hal qilinishi mumkin. Ba'zan shahar ahamiyatidagi magistral ko'chalar muntazam sistemada, ikkinchi darajali ko'chalar esa, yarim halqa yoki uchburchak sxemada hal qilinadi. Kjioiouggyidrtuyery6m ertawetertwear5 Erkin sxema murakkab relyeflarda qo'llaniladi. Shahar hududining transport tizimini yuqorida keltirilgan birorta sxema asosida loyihalash imkoni bo'lmaganda shu usul qo'llaniladi. Bunda aholining qatnov yo'nalishlari eng qisqa masofa bo'ylab birlashtiriladi. Loyihasiz qurilgan kichik shaharlarda uchraydi. Наг xil ko'cha tizimlarida eng ko'p tarqalgan qo'shimcha bu — ilmoqsimon magistrallardir.

Shahar magistrallari va yo'llari tizimlari turlariga misollar: A - to'g'ri burchakli; B - uchburchak va ko'pburchakli; D - radial-halqasimon; E - aralash; F - erkin sxemada; G - ilmoqsimon sxemada.

Ko'cha yo'l tarmoqlariga quyidagi talablar qo'yiladi: o - shahar yo'llarining magistral ko'chalarining va yo'lakJarning yagona tizim sifatida qaralishi, tarmoqdagi har bir element alohida qism sifatida, funksiyasini bajarishi; - transport vositalarini ularning konstruktiv o'ziga xosligini va perspektiv harakat hajmidan kelib chiqqan holda xavfsiz o'tishini ta'minlash, shaharning hamma qismlarini qisqa aloqalar bilan bog'lanishini ta'minlashi; - tashqi transport bilan bog'lanishi va shaharga kirishning qulay ta'minlanishi; - qurilmalarda muhandislik kommunikatsiyalarini o'tkazishda qulayliklar ta'minlanishi; - shahar o'lchamiga va transport oqimlariga mos kelishi; - shahar muhitining garmonik rivojlanish imkoniyatini, shu jumladan, shahar maydonining o'sish imkoniyatini ta'minlash; -iqtisodiy jihatdan tejamli bo'lishinit a'minlash. Ko'cha yo'l tarmoqlarining sifatini belgilovchi obyektiv ko'rsat-kichlari: ko'cha yo'l tarmoqlari uzunligi, ko'cha yo'l tarmoqlari zichligi, shahar, tuman ko'cha yo'l tarmoqlari uzunligining uning maydoniga nisbati. Tarmoqning zichligi qancha katta bo'lsa, uning o'tkazish qobiliyati yuksaladi. Agar zichlik keragidan kichikroq bo'lsa, transport oqimini o'tkaza olmaydi, probka paydo bo'ladi, bekatgacha uzoq masofa bo'lib qoladi, ko'proq yurishga olib keladi. Agar zichlik yuqori bo'lsa, maydon ancha kamayadi. Shaharlarda ko'cha tarmoqlarining o'rtacha zichligi — 1,5 —2,5 km/km markaziy qismdagi zichlik - 2,5-4,0 km/km2.

Yer osti muhandislik tarmoqlari ko'rsatilgan ko'chaning ko'ndalang kesimi: 1 - aloqa kabeli; 2 - kuchlanish kabellari; 3 - kanalizatsiya; 4-issiq suv quvuri; 5-vodoprovod; 6 - gaz quvurlari; 7 - kollektor; 8 - yoritgich kabellari; 9 - muzlasn hududi. Ajratish yo'laklari — markaziy hamda yon tomonlama bo'ladi, eni 2 m dan 8 m gacha. Qurilishda kompozitsion unsur hisoblanib, havoni tozalaydi, shovqindan saqlaydi. Ko'chalar kesishmasi ko'cha yo'l tarmoqlari tizimining eng nozik joyi hisoblanadi. Ko'cha kesishmalari va maydonlarda harakatlanishni tashkil etish, ular orqali o'tadigan transport oqimining kattaligiga - bog'liq. Kesishmalar murakkablik darajasiga qarab bir necha sinflarga bo'linadi.

Magistral ko'cha va yo'llar kcsishmalari tasnifi. I - shahar tczkor ko'chalari; II - to'xtovsiz harakatli magistral ko'chalar; III - kesishmalarda svetofor bilan boshqariladigan umumshahar ahamiyatidagi magistral ko'chalar; IV - kesishmalarda o'z-o'zini boshqaradigan harakatli tuman ahamiyatidagi magistral ko'chalar.

1 - sinf kesishmalari barcha yo'nalishdagi transport oqimlarini bir-l)in bilan kesishmasdan otkazilishidir. Bu sinf kesishmalari icliida cng ko'p tarqalgani – “beda (klever) bargi” deb ataladi. 2 - 3 - sinf chorrahalari asosiy yo'nalish bo'yicha transport oqimlarini kesislimasiz o'tkazishga mo'Ijallangan. Ikkinchi darajali yo'nalishlarda svetofordan foydalaniladi. Bu sinflar kesishmalari ancha intensiv ko'cha harakatlarida har bir ko'chada 3000-4000 avt/soat va undan ortiq bo'igan hollarda qo'llaniladi. Intensivlik kamroq bo'igan hollarda svetofordan yoki o'z-o'zini boshqarishdan foydalaniladi (3.1-jadval) р Har xil pog'onalardagi kesishmalarning qulayliklari - katta o'tkazish qobiliyati va yuqori harakat tezligidir. Kamchiliklari - juda qimmat, ommaviy transportlarni tashkil etish, piyodalar uchun, muhitni tashkil etish uchun noqulay. Har xil pog'onalardagi kesishmalar tunnel yoki cstakada ko'rinishida bo'lishi mumkin. Tunnel qurilishi qulayroq hisoblanadi. Agar harakat qismi yerdan yuqori bo'lsa, u yerlarda estakada mo'ljallanadi, uning ostki qismidan foydalanish mumkin. Chorrahalardagi cstetik ko'rinishga inshootlarning konstruktiv jihatlari ta'sir etadi (ravoqli, ramali konstruksiya, tayanchlar soni va o'lehami, ular oralig'i). Kesishmalarning biror turi tanlanishi uchun nafaqat muhandislik me'yorlari, balki iqtisodiy, ekologik, kompozitsion va boshqa omillar hisobga olinadi. Inshootlar yaqinida va tezyurar ko'chalar bo'ylab imoratlar qurilishini tashkil etishda harakat davomida kishilar uni qabul qila olishini hisobga olish lozim.

Bulvarlar - ko'chaning bir qismi hisoblanadi. Bulvarning me'moriy-tarxiy yechimi uning shahar tarxidagi joyiga, shaharning kattahgiga, u joylashgan ko'chaga bog'liq. Bunday maydonlarni dam olish, sayr qilish, yosh piyodalar harakati, chang va shovqindan saqlash uchun qo'llaniladi. Intensiv harakatli ko'chalarda ko'kalamzor maydonlarni loyihalash maqsadga muvofiq. Dam olish maydoni 3 ga gacha, ularning joylashuvi o'lchamlari bajaradigan funksiyasiga qarab qisqa vaqt dam olish uchun, me'moriy kompozitsion maqsadlarda qo'llaniladi. Mashina to 'xtash joylari - avtomobillarni qisqa vaqtga (bir necha soat.) saqlashga mo'Ijallangan. Bitta mashina uchun 25 m/kv maydon kerak. Ba'zi hollarda harakat qilishda to'xtash joyi uchun qo'shimcha yo'lak ajratiladi. Ommaviy transport to'xtash joylari - ularning o'lchamlari yo'lovchilar miqdoriga, marshrutlar soniga qarab aniqlanadi. Piyoda vo'llar va harakatlanish qismidan tashqarida joylashtiriladi. Aholi yashash joylari ко'chalarining tasnifi h Tezkor ko'chalar -transport oqimlarining eng intensiv yo'nalishi bo'ylab, markaziy hududga urinma qilib quriladi. Harakat qismi to'la izolatsiyalangan mahalliy o'tish joylari mavjud bo'lib, barcha kesishmalar har xil darajada. Shuning uchun ular yuqori harakatlanish tezligiga va o'tkazish qobiliyatiga ega. Tashqi avtomobil yo'llariga to'g'ridan- to'g'ri chiqadi. Turar-joylar harakat qismidan kamida 50 m uzoqlashtiriladi. Tezyurar avtomobil yo'llariga talab nisbatan yaqinda paydo bo'ldi.

Beto 'xtov magistral ко 'chalar. Bular tezyurar ko'chalarga o'xshash, ammo bunga qo'yiladigan talablar kuchliroq, tczligi kamroq. Masalan, harakat qismi izolatsiyalanmagan bo'ladi. Tezyurar yo'llarining va beto'xtov magistral ko'chalarning eni - 80-140 m. Hisobiy tezlik 120 km/soat, burilish radiusi - 400-600 m. Umumshahar miqyosidagi magistrallar — shaharlardagi asosiy harakat hajmini o'z ichiga oladi. Shaharning tarxiy «karkasi» bo'lib, tarkibiy tashkil qiluvchi magistrallar hisoblanadi. Ularda ommaviy qatnashga mo'ljallangan ko'pchilik shahar obyektlari joylashadi. Gabaritlari har xil - 45—80 m. Ommaviy yo'lovchi transporti qatnaydi.

Tuman miqyosidagi magistrallar qurilish me'yorlari tasnifiga ko'ra turar-joy, sanoat tumanlarini va obyektlarni umumshahar miqyosidagi magistrallar bilan bog'laydi. Eni 35-50 m gacha. Shartli ravishdagi kategoriyaga ega (3.16-rasm). Turar-joy ко 'chalari - kichik tuman hamda turar-joy kvartallarini magistral ko'chalar bilan transport va piyodalar aloqalari bo'yicha bog'laydi (3.17-rasm). Yo'laklar - kichik tumanning ichki qismida alohida binolarga borish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, funksional vazifasiga qarab, quyidagi ko'chalar bor: Asosiy ko'chalar — asosiy jamoat binolariga, savdo va tomosha muassasalariga borishni ta'minlaydi. Asosan ikki tomonida jamoat binolari quriladi. Savdo ко'chalari — nisbatan qisqa, piyodalar harakati uchun mo'ljallangan, transport xizmati alohida ajratiladi. Qirg'oq bo'yiari - suv havzalari bo'ylab o'tgan ko'chalar; Bog'yo llari - istirohat bog'lari, dam olisli maydonlanni magistral ko'chalar bilan bog'lash uchun xizmat qiladi. Piyoda yo'llar - shahar ko'chalarida, asosan, piyodalar yuradigan yo'Ilar bo'lib, savdo, tomosha va ovqatlanish muassasalariga olib boradi. Uzoqligi 1 km gacha bo'ladi, agar undan oshsa. magistral ko'chadagi ommaviy yo'lovchi transportiga chiqish joylari ajratiladi. Piyoda yo'llarini tashkil etishda boshqa masshtab qabul qilishini hisobga olish kerak — binolar detallari, kichik shakllar, yoritkichlar cng qulay sharoitda, piyodalar uchun transportdan ajratilgan binolarga yaqin maxsus yo'llar tizimi loyihalanadi.

Piyoda yo'llarining o'lchamlari piyodalar oqimining intensivligiga qarab aniqlanadi. Piyoda yo'lining bitta yo'lagi harakatlanish qobiliyati 600-1000 piyodalar/soat; piyoda yo'laklar eni 0,75 m ga karrali. Qurilish me'yorlariga ko'ra piyoda yo'llarining eni: - shahar ahamiyatidagi magistral ko'chalarda 7,5-4,5 m; - tuman ahamiyatidagi magistral ko'chalarda 3,0 m; - mahalliy ko'chalarda 2,25 m. Ba'zi zarur hollarda piyoda yo'llari eni kengaytirilishi mumkin. Kengaytirish ko'kalamzor yerlar hisobiga amalga oshiriladi. Piyoda yo'llar hisobiga kiosklar, do"konlar va boshqa narsalar qurishga yo'l qo'yilmaydi. Maksimal qiyalik 6 %. Piyoda oqimining kattaligi ko'chalarga qanday obyektlar qurilganligiga bog'liq. Ommaviy qatnovchi obyektlar yonida 7,5 m, vitrinalar yonida yana 1 m qo'shimcha kiritiladi. Hozirgi vaqtda va kelajakda shahar transportining hamma turlari shahar oldi va tashqi transport elementlari o'zaro bir-birini to'ldirishi, o'z vazifasini to'la bajarishi, o'zaro va atrof qismlar bilan bog'liq yagona tizimini tashkil dtishi lozim. Transport va piyodalar harakatlanishini tashkil etish markaz kompozitsiyasiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Ko'chalarni transport va piyodalar bilan to'ldirish, ularda joylashgan obyektlar xarakteriga bog'liq. Ba'zi obyektlar yuqori, ba'zilari bir me'yorda bosim beradi, shahar qancha katta va turli xil obyektlar bo'lsa, bosim shuncha yuqori me'yorda bo'ladi.

Maydonlar . Maydonlarning shaharda me'moriy-tarixiy va funksional roli mavjud. Funksional roli - qandaydir funksiya bajarishi, masalan, quyidagi funksiyalardan birini bajarishi mumkin. Asosiy maydonlar - jamoat binolariga boriladigan piyoda yo'IIar, namoyishlar o'tkazilishi uchun mo'ljallanadi; unda transport liarakati bo'lmasligi kerak. Jamoat binolari va inshootlari otdidagi maydon - bu binolarga avtomobil to'xtash joylariga ommaviy yo'lovchi transportlarining to'xtash joylariga borish uchun. Transport maydonlari - yondoshgan ko'chalarga transport oqimlari taqsimlanadi. Ommaviy tashrif markazlarining joylashuvi kerak emas. Vokzal oldi maydonlari - tashqi transport inshootlariga, avtomobil' to'xtash joylariga, yo'lovchi transportlari bekatlariga kirish hamda transport va piyodalar oqimlarini tashkil etish va ajratish uchun. Zavod oldi maydonlari — kirish joylariga, to'xtash joylari va bekatlarga kelish uchun. Bozor va savdo markazlari yaqinidagi maydonlar — kirish joylariga, bekat va to'xtash joylariga kelish uchun. Ко` p funksiyali maydonlar — maydonning shahar tarxida o'rni va uning bajaradigan ishi bosh tarxda aniqlanadi. Maydonni loyihalashda transport va piyodalar harakatini tashkil etish sxemasini tuzish lozim.

Maydonni loyihalashda funksional qismlarga ajratish lozim: - transport oqimlarini o'tkazish; - piyodalar qismi; - avtomobil to'xtash joylari; - ommaviy yo'lovchi transport to'xtash joylari. Maydonga 3-4 dan ortiq ko'cha yondoshmasligi lozim. Maydon markazlarida fawora va yodgorliklarni o'rnatish kerak emas va hokazo.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Personalni rejalashtirish

Marketingni rejalashtirish

Loyihani rejalashtirish

Strategik rejalashtirish modellari

Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish