Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish - Iqtisodiyot - Slaydlar

Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5090.5947265625 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish 101 0F

Mavzu rejasi: 1. Tadbirkorlik faoliyatining mulkiy asoslari 2. Biznesni moliyalashtirish manbalari: • biznesni kreditlash, • Islom moliyasi, • venchur investitsiyasi 3. Qimmatli qogʻozlar 4. Buxgalteriya hisobi 2

Tadbirkorlik subyekti oʻz mol-mulkiga: • egalik qilish huquqi; • foydalanish huquqi; • tasarruf etish huquqi; • har qanday buzilishini bartaraf etishni talab qilish huquqi Бизнес ҳуқуқи кафедраси 2020 йил 3Tadbirkorlik faoliyatining mulkiy asoslari Mulk huquqi elementlari

4Tadbirkorlik faoliyatining tashkil etilishida mulk Xususiy mulk (oʻz mulki) asosida Yakka tartibdagi xususiy mulki asosida (Xususiy korxona, YATT) Umumiy mulk asosida: Ulushli mulk asosida (MCHJ, AJ, shirkatlar) Birgalikdagi mulk asosida (oilaviy tadbirkorlik, dehqon • xoʻjaligi) Ashyoviy mulk asosida (mulkdor boʻlmagan holda) • xoʻjalik yuritish huquqi (unitar korxona) • operativ boshqarish huquqi (davlat korxonasi) • meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi (dehqon xoʻjaligi) • yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi; • • Servitutlar (koʻchmas mulk egasi).

mehnat faoliyati (jamoa korxonasi MCHJ yoki Ajga aylanganida) mol-mulkdan foydalanish sohasidagi tadbirkorlik va boshqa xoʻjalik faoliyati mol-mulkni yaratish, koʻraytirish va bitimlar asosida qoʻlga kiritish (uzumzor va tokzorlar asosida dehqon xoʻjaligi) davlat mol-mulkini xususiylashtirish meros qilib olish egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat 5Mulk huquqining vujudga kelishi

Xususiy mulk asosida tadbirkorlik faoliyatini yuritish Xoʻjalik shirkatlari va jamiyatlari oʻz aʼzolarining ixtiyori bilan, yaʼni ular tomonidan tuzilgan shartnomaga asosan vujudga kelgan, umumiy huquq layoqatiga ega boʻlgan tijoratchi tashkilot hisoblanadi. 6Xo’jalik shirkatlari To’liq shirkat Kommandit shirkat Xo’jalik jamiyatlari Aksiyadorlik jamiyati Mas’uliyati cheklangan jamiyat Qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat

Xoʻjalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi asosida tadbirkorlik faoliyatini yuritishning xususiyatlari 1. Xoʻjalik yuritish huquqining tushunchasi va ushbu huquqqa ega boʻlgan yuridik shaxsning mulkiy huquq layoqati FKning 176, 177-moddalarida nazarda tutiladi 2. Mulk huquqi subyekti boʻlmasdan, mol-mulkni operativ boshqarish huquqiga ega boʻlgan korxonalarning vakolatlari FKning 72, 178-moddalari bilan belgilanadi. 7Xoʻjalik yuritish va operativ boshqarish huquqlarining vujudga kelishi va bekor boʻlishi mulkdorning qarori bilan unitar korxonaga yoki muassasaga biriktirib qoʻyilgan mol-mulkni xoʻjalik usulida yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi ushbu korxona yoki muassasada unga mol-mulk topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi.

Tadbirkorlik subyektlarining mol-mulki obyektlari: asosiy vositalar, pul mablagʻlari, qimmatli qogʻozlar, nomoddiy neʼmatlar 8Mol-mulk turlari (OʻzR FK 83-modda) Ko’chmas mulk Ko’char mulk OʻzR FKning 85-moddasiga koʻra butun korxona mulkiy kompleks sifatida koʻchmas mulk hisoblanadi. Butun korxona yoki uning qismi olish-sotish, garovga qoʻyish, ijara hamda ashyoviy huquqlarni belgilash, oʻzgartirish va bekor qilish bilan bogʻliq boshqa bitimlarning obyekti boʻlishi mumkin. Pul mablagʻlari ham tadbirkorlik faoliyatida obyekt sifatida muhim ahamiyatga egadir. Ayniqsa, toʻlovlarni amalga oshirish jarayonida pul mablagʻlari asosiy vosita hisoblanadi. Toʻlovlar naqd pul bilan va naqd pulsiz hisob- kitoblar tarzida amalga oshiriladi.

Ustav fondi: • Koʻchmas mulk (bino, uzumzor, tokzor) • Asbob-uskunalar (texnologiyalar, mol-mulk) • Pul mablagʻlari • Qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya) • Intellektual mulk huquqi obyektlari (firma nomi, tovar belgisi va h.k.) • Kredit, qarz va boshqa moliyaviy resurslar 9Mol-mulkni shakllantirish

• Buxgalteriya hisobi obyektlari: • Aktivlar; • Majburiyatlar; • Xususiy kapital; • Zaxiralar; • Daromadlar; • Xarajatlar, • foyda, zararlar va ularning harakati bilan bogʻliq xoʻjalik operatsiyalari Baholash: • Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar ularning boshlangʻich (qayta tiklanish) qiymati boʻyicha hisobga olinadi. • Tovar-moddiy zaxiralarni baholash quyidagi ikkita bahoning eng pasti boʻyicha — balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarx (sotib olish narxi yoki ishlab chiqarish tannarxi) boʻyicha yoki bozor bahosi (realizatsiya qilishning sof qiymati) boʻyicha amalga oshiriladi. • Majburiyatlar shartnomaga muvofiq yoki sud qarori asosida pulda ifodalangan holda aks ettiriladi. Oʻzbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi toʻgʻrisida”gi 2016-yil 13-aprel OʻRQ-404-son Qonuni 10Mol-mulk hisobini yuritish

• Umumiy qoidalar: • Ulushli va birgalikdagi mulkni tasarruf qilishda – taʼsischilarning roziligi • Ashyoviy huquq asosida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlar (xoʻjalik yuritish, operativ boshqaruv va ijara) – mol-mulk egasining roziligi bilan Cheklovlar: • Yirik bitimlar tuzish bilan bogʻliq; • bitim narxi jamiyat mol-mulki qiymatining yigirma besh foizidan ortiq boʻlsa. • Afillangan shaxslar (bitim tuzishdan manfaatdor shaxslar) bilan bogʻliq; • Ulushlarning 20 va undan ortiq foiziga ega boʻlgan oila aʼzolari. Raqobat qonunchiligidagi cheklovlar: • Ulushning 50 foizdan ortigʻini tasarruf etish huquqi; • Bitim ishtirokchisining aktivlari bazaviy hisoblash miqdorining yuz ming baravari miqdoridan ortiq boʻlsa 11Mol-mulkni tasarruf qilish

• Oʻzlari ishlab chiqargan mahsulotlar realizatsiya qilishdan daromad olish; • Oʻz pul mablagʻlarini mustaqil tasarruf etish, bunda pul mablagʻlaridan foydalanish yoʻnalishlarini belgilab berishga va nazorat qilishga yoʻl qoʻyilmaydi; • Mulkdorning majburiyatlari boʻyicha undiruv mol-mulkka qaratilgan taqdirda, uning olib qoʻyilishiga faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda yoʻl qoʻyiladi; • Tadbirkorlik subyekti xususiy mulkini natsionalizatsiya, musodara va rekvizitsiya qilinmaslik; • Xususiy mulk munosabatlarini tartibga soluvchi qonun hujjati mulkdorning huquqiy holatini yomonlashtirgan yoki mulkdorga qoʻshimcha majburiyatlar yuklagan taqdirda, orqaga qaytish kuchiga ega emas; • Xususiy mulk huquqini bekor qiladigan qonun qabul qilingan taqdirda, ushbu qonunni qabul qilish natijasida mulkdorga yetkazilgan zararning oʻrni, shu jumladan mol-mulkning bozor qiymati davlat tomonidan toʻla hajmda qoplanadi; • Xususiylashtirish natijalari qayta koʻrib chiqilmaydi va bekor qilinmaydi. 12 Tadbirkorlik subyektlarining mulk huquqi kafolatlari

Biznesni moliyalashtirish manbalari: Tadbirkorlik subyektlarini kreditlashning tushunchasi va turlari 13Kredit (lot. creditum - ishonmoq) – boshqa shaxsga muddatlilik, qaytarishlilik va foydalanganlik uchun foiz shaklida toʻlovlilik shartlari asosida vaqtincha beriladigan pul mablagʻlari, tovar va boshqa qimmatliklardir Tadbirkorlik subyektlariga beriladigan kredit turlari muddatiga qarab qisqa (1 yilgacha) oʻrta (1-3 yilgacha) uzoq (3 yildan ortiq)

Tadbirkorlik subyektlarini kreditlashning huquqiy asoslari Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining kredit olish bilan bogʻliq huquq va kafolatlari “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari toʻgʻrisida” gi Qonunning (yangi tahriri, 02.05.2012y.) 8, 16, 29-moddalarida belgilangan. Jumladan, tadbirkorlik faoliyati subyektlari kredit resurslaridan foydalanishda teng huquqlarga egaligi (29-m. 1-qismi). Garchi banklar ham tadbirkorlik subyektlari boʻlsada, boshqa tadbirkorlik subyektlari bilan boʻlgan oʻzaro munosabatlarda tadbirkorlik faoliyati subyekti huquqlarining ustuvorligi prinsipi amal qilib, unga muvofiq qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bogʻliq holda yuzaga keladigan barcha bartaraf etib boʻlmaydigan ziddiyatlar va noaniqliklar tadbirkorlik faoliyati subyektining foydasiga talqin etilishi 11-moddada belgilangan. 14

“ Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida” gi Qonunning 7-moddasiga asosan banklar mulkchilikning har qanday shakli asosida aksiyadorlik jamiyati tarzida tashkil etiladi. Shu sababli banklarga “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida” gi Qonunning (26.04.1996-y., 06.05.2014y.) normalari ham tatbiq etiladi. Kredit ajratish boʻyicha qaror bankning vakolat doirasiga qarab boshqaruv organlari tomonidan hal etiladi. “Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida” gi Qonunning 22- moddasiga asosan aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. Kreditlash jarayonida banklar bankka aloqador boʻlgan shaxslar bilan hamda yirik bitimlar tuzish bilan bogʻliq qoidalar muhim ahamiyatga ega. “Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida” gi Qonunning 26-moddasiga asosan banklarning oʻziga aloqador boʻlgan shaxslar bilan yoki ular nomidan tuzadigan shartnomalari oʻziga aloqador boʻlmagan shaxslar bilan tuzadigan shartnomalarga qaraganda ancha qulay shartlarga asoslansa, ularning bunday shartnomalarni tuzishi taqiqlanadi.

Kredit majburiyatlarini taʼminlash usullari Kreditlashda olinayotgan kredit qanchalik taʼminlanganligiga katta eʼtibor beriladi. Banklar taʼminlanmagan kredit berish haqida qaror qabul qilishlari ham mumkin (“Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida”gi Qonunning 63-m. (ishonchga asoslangan kredit)). Banklar kichik tadbirkorlik subyektlariga kredit berishda kreditning umumiy summasida qarz oluvchining garov taʼminotini rasmiylashtirish bilan bogʻliq xarajatlarini hisobga olish huquqiga ega (“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari toʻgʻrisida”gi Qonunning 29-m. 4-qismi).

Banklar kredit taʼminoti miqdorini oʻz kredit siyosatlarida belgilab qoʻyishadi. Misol uchun u 125 foiz boʻlishi mumkin, yaʼni olinayotgan kredit summasi 100 000 000 (yuz million) soʻmni tashkil etsa, bank kredit olayotgan mijozidan 125 000 000 (bir yuz yigirma besh million) soʻmlik taʼminot taqdim etishni talab etishi mumkin. Kredit siyosati - kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi tavakkal- chilikni boshqarishda bank rahbariyati tomoni-dan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimla-rini kreditlar port- felini samarali boshqa- rishga doir koʻrsatmalar bilan taʼminlovchi huj- jatdir. U alohida huj-jat sifatida ishlab chiqariladi va bank Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.Kredit siyosati - kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi tavakkal- chilikni boshqarishda bank rahbariyati tomoni-dan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimla-rini kreditlar port- felini samarali boshqa- rishga doir koʻrsatmalar bilan taʼminlovchi huj- jatdir. U alohida huj-jat sifatida ishlab chiqariladi va bank Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.

Kredit majburiyatlarini taʼminlash usullari  Kafolat boʻyicha kafilning benefitsiar oldidagi majburiyatlari Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 309- moddasida nazarda tutilgan tartibda bekor boʻladi:  1) kafolat berilgan summa benefitsiarga toʻlanishi;  2) kafolatda belgilangan muddatning tamom boʻlishi;  3) benefitsiar kafolat boʻyicha oʻz huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib berishi oqibatida;  4) benefitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilishi haqida yozma ariza berish yoʻli bilan kafolat boʻyicha oʻz huquqlaridan voz kechishi oqibatida.

19Islomiy moliyasi islom huquqi (shariati) ga muvofiq amalga oshiriladi. Islomiy moliyalashtirish bu shariatga (Islom qonunlariga) muvofiq keladigan va Islomiy iqtisodiyotni rivojlantirishga asoslangan amaliy faoliyatdir. Islomiy moliya rejimlarining baʼzilariga • mudaraba (foyda va zararni taqsimlash), • Vadiyah (Ishonli saqlash • musharaka (qoʻshma korxona), • Murabah (qoʻshimcha narx), • Ijara (lizing) kiradi.

• Mudaraba islomda ishonchli moliyalashtirish usuli boʻlib, unda sheriklardan biri sarmoya kiritadi (rab-ul-maal), ikkinchi sherik uni tijorat korxonasiga investitsiya qiladi. Faoliyatdan olingan Foyda oldindan belgilangan nisbatda taqsimlanadi. • Mudaraba bitimi ikki yoki undan ortiq boʻlgan biri sarmoya tikuvchi (rabbi ul-mal), ikkkchisi esa sarmoya orqali biznesni amalga oshiradigan foyda olish uchun malaka va tajribaga ega boʻlgan sherik (mudarib)dan iborat boʻladi. (Yaʼni sarmoya kiritish va investitsiya loyihasini boshqarish uchun maxsus bilim beradi.) • Olingan daromad tomonlar oʻrtasida oldindan kelishilgan nisbatga muvofiq taqsimlanadi. Agar yoʻqotish boʻlsa, rabbi ul- mal kapitalini yoʻqotadi va mudarib loyihaga sarflangan vaqt va kuchni yoʻqotadi. Foyda odatda Rabb ul Mal-mudaribib uchun 50% - 50% yoki 60% -40% taqsimlanadi. 20

21Vadiyah ishonchli saqlash, depozit va ishonchga mos keladi. Islomiy moliyalashtirishda vadiya islom bankiga pul mablagʻlari yoki mol-mulkni saqlashni anglatadi. Ushbu kelishuvda omonatchi oʻz mablagʻlarini yoki mol-mulkini saqlash uchun bankka qoʻyadi va aksariyat shartnomalarda bank omonatchining mablagʻlarini xavfsiz saqlash uchun haq oladi.

• Musharaka - bu barcha sheriklar korxonaning foydasi yoki zararini baham koʻradigan qoʻshma korxonadir. Korxonaga kapital qoʻyuvchi ikki (yoki undan koʻp) tomonlar sof foyda va zararni mutanosib ravishda taqsimlaydilar. 22

• Murabaha - bu savdo shartnomasi hisoblanib, bunda sotuvchi sotilgan tovarlar uchun qilgan xarajatlarini toʻgʻridan- toʻgʻri koʻrsatib beradi va ularni xaridorga oldindan maʼlum boʻlgan boshlangʻich narxga qoʻshib qoʻygan holda boshqa shaxsga (xaridorga) sotadi. 23

• Klassik sarmoyalardan farqli oʻlaroq, venchur moliyalashtirish modeli har bir aniq kompaniyada investitsiyalarning katta ehtimoliy yoʻqotishlariga asoslanadi, shu bilan birga, eng muvaffaqiyatli investitsiyalarning yuqori rentabelligi tufayli rentabellikka erishiladi. Venchur investitsiya odatda innovatsion kompaniyalar faoliyati bilan bogʻliq holda faoliyatini amalga oshiradi. • Venturatsion kapital - bu toʻgʻridan-toʻgʻri xususiy sarmoyalar uchun ishlatiladigan kapital, odatda yangi rivojlanayotgan kompaniyalar yoki bankrotlik yoqasida turgan kompaniyalarni moliyalashtirish uchun tashqi investorlar tomonidan taqdim etiladi. 24Venchur investitsiyasi Venchur investitsiya (inglizcha venchur – yuqori tavakkalga asoslangan) – yangi, oʻsuvchi, korxona yoki firmaning bozordagi joyni egallash uchun oʻzaro kurashuviga moʻljallangan va yuqori darajadagi tavakkkalchilikka asoslangan hissadorlar kapitali; yuqori daromad olishni kutish bilan tavakkalchilikka asoslangan holda qimmatli qogʻozlarga yoki korxonalarga uzoq muddatli investitsiyalar kiritish.

• hujjatlar • ular mazkur hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi oʻrtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, • dividendlar yoki foizlar tarzida daromad toʻlashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga oʻtkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog’ozlar Mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar boʻlib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin boʻladi. Qimmatli qogʻozlar boshqa shaxsga berilishi bilan ular tomonidan tasdiqlanadigan hamma huquqlar ham oʻsha shaxsga oʻtadi.

Qimmatli qogʻozlar jumlasiga quyidagilar kiradi: • Obligatsiya; • Veksel; • Chek; • Depozit; • Jamgʻarma sertifikatlari; • Konosament; • Aksiya; • va qonun hujjatlari bilan qimmatli qogʻozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar kiradi.

Obligatsiya • Obligatsiya saqlovchining obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda tutilgan muddatda obligatsiyaning nominal qiymatidan obligatsiyada qayd etilgan miqdorda foizlar olish huquqini.

Veksel Veksel beruvchining yoki vekselda koʻrsatilgan boshqa toʻlovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani toʻlashga doir qatʼiy majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qogʻoz;

depozit sertifikati — • bankka qoʻyilgan omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qogʻoz;

Aksiya • oʻz egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga boʻlgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qogʻoz;

Konosament • Dengizda yuk tashishni rasmiylashtiruvchi xujjat. • Bu kema egasi tomonidan yukni joʻnatuvchiga yuk dengiz yoʻli orqali tashish uchun qabul qilib olinganligini tasdiqlab beriladigan hujjatdir. Konosamentda kemani dengizga chiqishga yaroqliligi, ortish vaqtida yukka munosabat, taxlash, saqlashga oid Standartlar koʻrsatilgan boʻlishi mumkin.

Qimmatli qogʻozlarning chiqarilishiga koʻra turlari emissiyaviy qimmatli qogʻozlar — bitta chiqarilish doirasida bir xil belgilar va rekvizitlarga ega boʻlgan, mazkur chiqarilish uchun yagona shartlar asosida joylashtiriladigan hamda muomalada boʻladigan qimmatli qogʻozlar; noemissiyaviy qimmatli qogʻozlar — ushbu Qonunga muvofiq emissiyaviy qimmatli qogʻozlar tushunchasiga oid boʻlmagan qimmatli qogʻozlar;

Qimmatli qogʻozlarning shakli • Qimmatli qogʻozlar chiqarilish shakliga koʻra • -blankalar tarzida hujjatli • - elektron shakldagi hisobga olish registrlaridagi yozuvlar tarzida hujjatsiz (aksiyalar, korporativ obligatsiyalar va infratuzilma obligatsiyalari, depozitar tilxatlar)

O'xshashlar

O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlari

Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari

Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda reklamaning o’rni

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va nazorati qilish

Investitsion dasturlarni moliyalashtirish