Soliq va soliqqa tortish - Iqtisodiyot - Slaydlar

Soliq va soliqqa tortish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2599 KB

Ko'chirib olish

Soliq va soliqqa tortish Reja: 1. Soliqqa tortish zaruriyati 2. Soliqq а tortish tamoyillari www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Soliq - qonun bilan o`rnatilgan miqdorlarda va belgilangan muddatlarda byudjet fondiga tushadigan majburiy to`lov. Davlat tomonidan belgilangan soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlarning turli xil majmui, ularning shakllari va tuzilishining usullari davlatning soliq tizimini hosil qiladi. Soliq hisob-kitobi soliq to`lovchi tomonidan hisobot (soliq) davrida amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalarini soliqqa tortish uchun hisobga olish tartibi to`g`risida to`la va ishonchli axborot shakllantirish, shuningdek, soliqlarning to`g`riligi, to`liqligi, o`z vaqtida hisoblanishi hamda byudjetga to`lanishini nazorat qilish uchun ichki va tashqi foydalanuvchilarni axborot bilan ta`minlash maqsadlarida amalga oshiriladi. Soliq hisob-kitobi tizimi soliq to`lovchi tomonidan soliq hisobi me`yorlari va qoidalarini qo`llanish ketma-ketligi, ya`ni bir soliq davridan ketma-ket boshqasiga o`tish tamoyilidan kelib chiqqan holda tashkil etiladi. www.arxiv.uz

Soliq hisob-kitobini olib borish tartibi soliq to`lovchi tomonidan soliqqa tortish maqsadlari uchun rahbarning tegishli buyrug`i (farmoyishi) bilan tasdiqlanadigan hisobga olish siyosatida belgilanadi. Soliq tizimi davlat bilan birga yuzaga kelgan va rivojlanib borgan. Davlat shakllanib borishining eng ilk bossichlaridagi qurbonlik keltirishni soliqqa tortishning boshlang`ich shakli deb hisoblash mumkin. U yozilmagan qonun bo`lib, shu tariqa majburiy to`lov yoki yig`imga aylanib borgan. Davlat rivojlanib borgani sari «oqsuyaklar» ushri yuzaga keldi, u cherkov uchun olinadigan ushr bilan bir vastda obro`- e`tiborli knyazlar foydasiga undirib olinardi. Ushbu amaliyot turli mamlakatlarda: Qadimiy Misrdan o`rta asr Yevropasi davrigacha, ko`plab yuz yilliklar mobaynida mavjud bo`ldi. www.arxiv.uz

Masalan, Qadimiy Yunonistonda eramizdan avvalgi 7-6 asrlarda zodagonlarning vakillari tomonidan daromadlarning o`ndan bir yoki yigirmadan bir qismi miqdorida daromad soliqlari joriy etilgan. Bu yollanma armiyani saqlash, shaharlar-davlatlar atrofida istehkomlar, ibodatxona, vodoprovodlar, yo`llar surish, turli bayramlarni uyushtirish, kambag`allarga mahsulot va pullar tarsatish va boshqa ijtimoiy maqsadlar uchun mablag`lar to`plash va sarflash imkonini bergan. Jamiyat rivojlanishining tarixida hali birorta davlat soliqlarsiz faoliyat olib bormagan, chunki unga jamoa manfaatlarini qondirish bo`yicha o`z funksiyalarini bajarish uchun muayyan summadagi pul mablag`lari zarur bo`ladi va uni davlat faqat soliqlar vositasida to`play oladi. www.arxiv.uz

Shundan kelib chiqib, soliq yukining eng kichik miqdori davlat funksiyalarining eng kamini bajarish uchun davlat sarflaydigan xarajatlar bilan belgilanadi: bular boshqaruv, mudofaa, sud, tartibni saqlash va boshqalar, davlatga qancha ko`p funksiyalarni bajarish yuklatilgan bo`lsa, u shuncha ko`p soliq to`plashi zarur bo`ladi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlatning yuridik va jismoniy shaxslar bilan yuzaga keladigan pul munosabatlari bilan xarakterlanadi. Bu pul munosabatlari obyektiv shartlidir va o`ziga xos ijtimoiy massadga - pul mablag`larining davlat ixtiyorida to`planishiga ega. Shuning uchun soliq suyidagi unga tegishli funksiyalar bilan birga iqtisodiy kategoriya sifatida saralishi mumkin: www.arxiv.uz

 · Fiskal - muayyan maqsadlarda foydalanish uchun byudjetga daromadlarning bir qismini olib qo`yish.  · Rag`batlantiruvchi - soliq imtiyozlari, sanksiyalari yordamida texnik taraqqiyot, kapital qo`yilmalar, ishlab chiqarishni kengaytirish masalalari hal qilinadi.  · Tartibga soluvchi - byudjetlar o`rtasidagi va byudjet tizimi ichidagi munosabatlarni tartibga solish.  · Taqsimlovchi va qayta taqsimlovchi. Soliq yordamida milliy daromad taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.  · Ijtimoiy - soliq imtiyozlari hisobiga ijtimoiy infratuzilma obyektlari qo`llab-quvvatlanadi (ayrim jismoniy va yuridik shaxslarni soliqdan ozod etish).  · Nazorat - soliqlar yordamida korxonalarning faoliyatini nazorat qilish, xarajatlar va foydani shakllantirish amalga oshiriladi. www.arxiv.uz

Tartibga soluvchi va rag`batlantiruvchi funksiyalar iqtisodiy funksiyalar deb ataladi. Soliqlar funksiyasining bunday chegaralanishi maqsadli xarakter kasb etadi, chunki uning barcha funksiyalari bir-biri bilan chatishib ketadi va bir vaqtning o`zida amalga oshiriladi. Soliq kategoriyasi namoyon bo`lishining aniq shakllari qonun chisaruvchi hukumat organlari belgilaydigan soliq to`lovlari turlaridir. Bugungi kunda soliq tizimi bozor munosabatlari boshlanishini mustahkamlashga amaliy ta`sir etish, tadbirkorlikni rivojlantirishga ko`maklashish va bir vastning o`zida aholining past daromadli qatlamlarining ijtimoiy qashshoslashish yo`liga to`sis bo`lib xizmat qilishga yo`naltirilgandir. Soliqlar davlat faoliyatining barcha yo`nalishlarini moliyalashtirishning asosiy manbalaridan biri va davlatning ustuvor yo`nalishlarini amalga oshirishning iqtisodiy vositasidir www.arxiv.uz

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga soliq davlat byudjetini shakllantirish, jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarni soliqqa tortish vositasida rivojlantirishga ta`sir etish usulidir. Shunday silib, davlatning mavjud bo`lishi soliqlar bilan uzviy bog`lis, chunki soliq tushumlari - davlat iqtisodiy mustaqilligining bosh manbaidir. Soliqlar, qarzlar bilan birga har qanday mamlakat mavjud bo`lishining manbaidir. Davlatning to`lov qobiliyati va jahon hamjamiyatidagi umumiy mavqei muayyan darajada uning byudjetidagi soliqlar va qarzlar ulushining nisbatiga bog`lisdir. Soliq tushumlari yetarli bo`lmagan hollarda davlat xorijiy davlatlarning kreditlariga murojaat qilishga, mamlakat aholisi o`rtasida qimmatli qog`ozlarni joylashtirishga (ichki qarz olish) va xorijiy investorlar uchun maxsus qog`ozlarni chiqarishga (tashqi qarz) majbur bo`ladi. Dunyoda hech kim soliq to`lashni yoqtirmaydi, lekin birorta davlat ham soliqlarsiz yashay olmaydi. Soliq munosabatlari umumdavlat darajasida daromadlar tizimini yaratish ehtiyojlari mavjudligi sababli yuzaga keladi. Soliqlarsiz byudjet bo`lmaydi. Iqtisodchi olimlar davlat soliq tizimining uchta turini ajratib ko`rsatadilar: Birinchi turi - eng yuqori, ya`ni maksimal soliqlar siyosati, u olish mumkin bo`lgan narsaning, hammasini olish tamoyili bilan xarakterlanadi. Bunda davlatga «soliq tuzog`i» tayyorlab qo`yilgan bo`ladi, soliqlarni oshirish davlat daromadlarining oshishiga olib kelmaydi. www.arxiv.uz

Ikkinchi turi – oqilona soliqlar siyosati, bunday siyosat tadbirkorlik uchun qulay soliq iqlimini ta`minlab, uning rivojlanishiga ko`maklashadi. Uchinchi turi - soliq solishning yetarlicha yuqori darajada bo`lishini ko`zda tutadigan soliq siyosati, lekin bunda ijtimoiy himoya ham yetarli bo`ladi. Kuchli iqtisodiyotda yuqorida ko`rsatilgan soliq turlarining barchasi muvaffaqiyatli qo`shib olib boriladi. O`zbekiston uchun soliq tizimida ko`proq birinchi turning uchinchi tur bilan qo`shib yuritilishi xosdir. Turli mamlakatlarda byudjet daromadlarining asosiy qismini aynan soliqlar tashkil etadi. Masalan, Fransiyada soliqlar davlat byudjeti daromadlarining 95% ni, AQSHda - 90% dan ko`prog`ini, Germaniyada - 80%, Rossida - 93% ga yaqin, O`zbekistonda - taxminan 96% ni shakllantiradi. Davlat byudjeti daromadlarining kattagina qismi bilvosita soliqlar hisobiga shakllantiriladi (1-jadval). 2001 yilda ularning ulushi byudjetga barcha soliq tushumlarining 51,8% ni tashkil etdi. Umuman olganda esa oxirgi yillarda byudjetni shakllantirishda bilvosita soliqlarning roli oshib bormoqda - bu soliq yuki tobora ko`proq yuridik shaxslardan jismoniy shaxslarga o`tkazilayotganligini bildiradi. www.arxiv.uz

O`zbekiston Respublikasining 2000-2001 yillardagi Davlat byudjeti daromad qismining asosiy parametrlari Daromadlar 2000 yil 2001 yil 2002 yilning birinchi yarim yili Daromadlar yakuniga nisbatan % larda Kons. byudje t i Davlat byudjeti Kons. b yudjeti Davlat byudjeti Kons. byudjeti Davlat byudjeti I. Маq s аdli fоndlа rs iz daromadlar 75,5 100 74,2 100 73,8 100 shu jumladan: 1. To`g`ri soliqlar 21 27,8 21,1 28,5 20,3 27,3 1.1.Yuridik shaxslar foydasiga soliqlar 9,7 12,8 8,4 11,3 7,4 10 1.2. Kichik korxo- nalardan yagona soliq 1,4 1,9 1,7 2,2 1,7 2,2 1.3.Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan 1,2 1,6 1,6 2,1 1,6 2,2 www.arxiv.uz

1.3.Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan daromadlariga soliqlar 1,2 1,6 1,6 2,1 1,6 2,2 1.4. Jismoniy shaxs- larning daromad soliqlari 8,7 11,8 9,5 12,8 9,6 13 2. Egri soliqlar 41,1 54,4 38,4 51,8 41,9 56,8 2.1. QQS 18,4 24,4 18,8 25,3 19,5 26,4 2.2. Aksizlar 20,8 27,5 17,8 24 19,6 26,6 2.3. Bojxona bojlari 0,9 1,2 1 1,4 1,3 1,7 2.4. Respublika hududiga olib kiriladigan tovarlar uchun yig`im 1 1,3 0,8 1,1 0,5 0,6 3. Resurs т o`l о vlari va mulk soliqlari 7,6 10 6,9 9,3 5,8 7,9 3.1. Mulk solig`i 2,4 3,2 2,3 3,0 1,6 2,2 www.arxiv.uz

3.2. Yer solig`i 2,4 3,1 2,2 2,9 1,5 2,0 3.3. Yer osti boy- liklaridan foydala-nish uchun soliq 0,9 1,1 0,5 0,7 0,6 0,9 3.4. Suv resurslardan foydalanish solig`i 0,3 0,5 0,3 0,4 0,2 0,3 3.5. Ekologiya solig`i 1,6 2,01 1,6 2,2 1,8 2,5 4. Ijtimoiy ifratuzilmani rivojlantirish solig`i 1,1 1,4 1,0 1,3 1,6 2,1 5. Bоshqа soliq va daromadlar 4,8 6,4 6,8 9,2 4,2 5,7 II. Ма qs а dli fondlar daromadlari 24,4 32.4 25,8 34,7 26,2 Jami daromadlar 100 100 100 Izoh : Ma`lumotlar «Soliq va bojxona xabarlari» jurnalidan olindi, 2002 y., № 34- www.arxiv.uz

Byudjetning daromad qismini shakllantirishda aksiz soliqlarining roli juda yuqori. Keyingi v а qtd а u byudjetga soliq tushumlarining 24-27,5% ga yaqinini tashkil etm о qd а . Aksiz solig`i soliq tizimi, barcha rivojlangan mamlakatlarda, bu soliqning davlat byudjetidagi ulushi ancha kamligini ya`ni, 10-13% dan ko`p emasligini hisobga olgan holda, q а yt а ko`rib chiqilishi zarur, chunki aksiz solig`i asosan, f а q а t jamiyat va salomatlik uchun zararli tovarlarga hamda zeb-ziynat va serhasham predmetlariga solinadi. Yuridik shaxslarning daromad (foyda) lariga solinadigan soliq salmog`i ulushi doimiy ravishda kamayib bormoqd а va 2002 yilning birinchi yarim yilligida atiga 10% ni tashkil etdi. Ushbu yo`n а lish, analitiklarning fikriga ko` ра , korxonalarning asosiy qismi uchun soliq yukining kamaytirilishi to`g`risida emas, balki soliq to`lashd а n bo`yin tovlashlarning, shu jumladan, yakka tartibda soliq imtiyozlari olish yo`li bilan, ko`p а yib borayotganligidan dalolat beradi (M.Kamilova, SH.Q о dir о v а . Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitlarida O`zbekiston Respublikasida soliq tizimini takomillashtirish. Iqtisodiy tahlil 2002. №7). Jismoniy shaxslarning daromad soliqlarig а kelganda esa byudjetni shakllantirishda uning ulushi rejali tarzda oshib bormoqd а va 2002 yilning birinchi yarmida 13% ni tashkil etdi. www.arxiv.uz

Soliqq а tortish tamoyillari Insoniyatning butun tarixi davomida hech bir davlat soliqlarsiz mavjud bo`l а olmagan. Soliq tajribasi soliqqa tortishning bosh tamoyilini belgilab berdi: «Oltin tuxumlar qo`yadig а n то vuqni so`yib bo`lm а ydi», ya`ni а qlg а sig`adigan va sig`maydigan xarajatlarni qoplash uchun moliyaviy mablag`larga ehtiyoj q а nch а li к katta bo`lmasin, soliqlar soliq to`lovchilarning х o`j а li к faoliyatidan manfaatdorligini buzmasligi kerak. Soliq to`lovlari mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun soliqqa tortishning asosiy tamoyillarini а niql а b olish muhim. «Soliqq а tortishning har qanday tizimida iqtis о diy nuqt а i nazardan istalgan sifatlar, – deb q а yd qilg а n edi Dj.Mill, - Adam Smit tomonidan hozirda klassik deb hisoblanadigan to`rtta q о id а shaklida ifodalab berilgan». www.arxiv.uz

Ular quyidagilardan iborat: 1. Davlat fuq а r о l а ri, har birlari o`z imkoniyatlari darajasida, ya`ni hukumat muhofazasi ostida ular oladigan daromadlarga mos ravishda hukumat xarajatlarini qoplashd а ishtirok etishlari zarur. Ularning bu q о id а g а amal qilishl а ri yoki qilmasli к l а ri soliqqa tortishning teng yoki teng bo`lm ас ligig а olib keladi. 2. Har bir kishi to`lashi zarur bo`lgan soliq hosil qiling а n emas, balki а niq hisoblangan bo`lishi zarur. Soliq miqdori, uni to`lash v а qti va usuli ham soliq to`l о vchining o`zig а , shuningdek, boshqa har qanday kishiga ham а niq va tushunarli bo`lishi kerak. 3. Har bir soliq soliq to`l о vchi uchun eng qul а y bo`lgan v а qtd а va usulda undirib olinadigan bo`lishi kerak. 4. Har bir soliq shunday tuzilgan bo`lishi kerakki, u imkon q а d а r soliq to`l о vchining cho`nt а gid а n davlat kassasiga tushadigandan ortiqch а mablag`ni olmasligi kerak. Adam Smit tamoyillari ularning soddaligi va tushunarliligi sababli, uning o`zid а mavjud bo`lgand а n t а shq ар i, boshqa tushuntirishlar va illyustratsiyalarni talab etmaydi, ular soliq siyosatining «aksiomalari»ga aylangan. Bugungi kunda bu tamoyillar yangi davr talablaridan kelib chiqq а n holda kengaytirilgan va to`ldirilg а n. www.arxiv.uz

Soliqq а tortishning zamonaviy tamoyillari shunday: 1. Soliq stavkasi darajasi soliq to`l о vchining imkoniyatlarini, ya`ni daromadlari darajasini hisobga olgan holda belgilanishi zarur. Daromad solig`i progressiv, ya`ni oshib boruvchi bo`lishi kerak. Bu tamoyilga har doim ham amal qilin а v е rm а ydi, ba`zi soliqlar ko`p mamlakatlarda proporsional ravishda hisoblanadi. 2. Barcha harakatlarni daromadlarning f а q а t bir karra soliqqa tortilishi uchun q а r а tish zarur. Daromad yoki kapitalning ko`p karra soliqqa tortilishiga yo`l qo`yib bo`lm а ydi. 3. Soliqlarning to`l а nishi majburiydir. Soliq tizimi soliq to`l о vchid а soliqlarning, albatta, to`l а nishi zarurligi to`g`risida shubha uyg`otmasligi kerak. 4. Soliql а r tizimi va ularni to`lash protsedurasi soliq to`lovchilar uchun sodda, tushunarli va qul а y hamda soliqni yig`uvchi muassasalar uchun tejamli bo`lishi kerak. 5. Soliq tizimi o`zg а ruvch а n ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlarga oson moslashadigan bo`lishi kerak. 6. Soliq tizimi yaratiladigan barcha yalpi mahsulotni q а yt а t а qsiml а shni ta`minlashi va davlat iqtis о diy siyosatining samarali instrumenti bo`lishi zarur. www.arxiv.uz

Soliqq а tortish nazariyasining asoschisi Adam Smit «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risidagi tadqiqotlar» asarida quyidagilarni soliqqa tortishning asosiy tamoyillari deb hisoblaydi:  Umumiylik;  Adolatlilik ;  Аniqliк;  Qulаyliк . www.arxiv.uz

Davlat fuq а r о l а rining har biri o ` z imkoniyatlari va daromadlariga mutanosib ravishda oldindan belgilangan va to ` l о vchi uchun qul а y bo ` lgan q о id а l а r ( to ` l о v muddatlari , undirish usullari ) bo ` yicha « jamiyat yoki davlatning maqsadlarig а erishish uchun mablag ` larni » berishlari zarur . Ваq t o` t ishi bilan bu ro`yxat quyidаgi soliqlarning yetarliligi va harakatchanligini ta`minlash tamoyillari bilan t o`ldi r ildi (soliq davlatning obyektv ehtiyojlaridan kelib chiqib oshirilishi yoki qisqartirilishi mumkin): • Adolatlilik . Barcha subyektlar teng sharoitlarga qo`yilishi kerak. Soliqlarning soliq to`lovchilarning ham mulkiy holati, ham ular oladigan daromadlarni hisobga olish imkonini beradigan turli-tuman turlaridan foydalanish. Iqtisodiyotd а inqirozli vaziyatlar keskinlashgan davrda byudjetni to`ldirishning bir–ikkita yuqori stavkali soliqlarg а q а r а g а nd а soliq solinadigan bazasi kengaytirilgan va stavkalari nisbatan pasaytirilgan ko`plab manbalariga ega bo`lgan yaxshiroq. www.arxiv.uz

• Soliqq а tortishni universallashtirish  bu birinchidan, barcha to`lovchilar uchun mulkchilik turi, х o`j а li к yuritishning tashkiliy- huquqiy shakllariga b о g`liq bo`lm а g а n holda х o`j а li к faoliyati samaradorligiga bir xil talablarni, ikkinchidan, iqtisodiyot tarmog`i, х o`j а li к faoliyati sohasi, olingan daromad manbaidan qat`i nazar, soliq miqdorini hisoblashga bir xil yondashuvni ta`minlaydi. • Soliqq а tortishning bir karraligi , uning mohiyati shundan iboratki, bunda aynan bir obyekt qonun bilan belgilangan muayyan davrda f а q а t bir marta soliqning bir turi bo`yicha soliqqa tortilishi mumkinligidan iboratdir. • Soliq stavkasining muayyan miqdorini а niql а shg а ilmiy yondashuv , u soliq subyektiga uning normal rivojlanishini ta`minlaydigan daromadga ega bo`lish imkonini beradigan soliq ulushini asoslashdan iborat. • Daromad darajasiga b о g`liq holda soliqqa tortish stavkalarini differensiatsiyalash (t а b а q а l а shtirish), lekin u bozor sharoitlarida х o`j а li к yuritish asoslariga zid bo`lgan na soliq stavkalarini individuallashtirish va na man etuvchi progressiyaga aylanib ketmasligi kerak. www.arxiv.uz

• Soliqq а tortish stavkalarining turg`unligi (barqarorligi) u ancha uz о q davr davomida amal qil а di va to`lovlarni hisoblashni soddalashtiradi. • Soliq imtiyozlari tizimidan foydalanish , u tadbirkorlik faoliyatiga investitsiyalar kiritish jarayonlarini rag`batlantiradi va bir v а qtning o`zid а ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshiradi, shu bilan birga fuq а r о l а rg а yashash uchun zarur minimumni kafolatlaydi. Imtiyozlar а niq bir to`lovchilar uchun belgilanmasligi, ular barcha uchun bir xil bo`lishi kerak. www.arxiv.uz

ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. «O‘zbekiston» nashriyoti 1992 yil 2.O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil 3. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil 4.O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1997 yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining «Soliq maslahati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2006 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlari to‘g‘pisida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1999 yil. 7.O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2000 yil. 8.O‘zbekiston Respublikasining «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat nazorati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1998 yil. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Turistik korxonalarni soliqqa tortish

Savdo va umumiy ovqatlanish tizimini soliqqa tortish

Qo`shilgan qiymat solig`ining soliqqa tortish ob`ekti soliq stavkalari va imtiyozlari

Soliqlar va soliqqa tortish fanining predmeti va o‘rganish usullari

Soliq tizimi va soliqqa tortishning tashkil etilishi