Рақобат ва якка хокимлик - Iqtisodiyot - Slaydlar

Рақобат ва якка хокимлик

Yuklangan vaqt:

15.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

311.8603515625 KB

Ko'chirib olish

Рақобат ва якка хокимлик 1. Рақобат тушунчаси ва рақобатлашмаган бозорлар. 2. Монополия, соф монополия, монопол маҳсулот хажмини ва монопол нархни аниқлаш. 3. Рақобатлашган монополия, ишлаб чиқариш хажмини ва товар нархини рақобатлашган монополия шароитида аниқлаш . 4. Монополистик бозор самарадорлиги.

Маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиёти шароитида Эркин бозор иқтисодиёти шароитида Рақобат “социалистик мусобақа” билан алмаштирилиб келинди. “Рақобат” сўзини ишлатиш тақиқланар эди. Рақобат рағбатлантирувчи, иқтисодиётни ҳаракатга солувчи кучдир. Шу сабабли у бозор иқтисодиёти механизмида асосий ўрин олади. Мусобоқа ким ўзиш, ким яхши натижаларга эришиш учун бўлган қалбаки беллашув эди. Чунки, эришилмаган ютуқ ва бажарилмаган режаларнинг эришилиши “рақамлар”да таъминланарди. Социалистик мусобоқадаги мажбурий сафарбарлик усули: -ташаббускорлик руҳини сўндирарди; -сифатини яхшилаш ва ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш имконини бермас эди; “ Ялпи маҳсулот” мафкураси ҳукмронлигига мусобақа кўрсаткичлари кўпинча миқдорий кўрсаткичларга қараб бажарилар эди. Рақобат режалаштирилмайди ва қаттиқ назорат остига олинмайди. Рақобатчиликни бозордаги: -талаб ва таклиф; -нарх-наво; -олигополия ва монополия даражаси; -давлатнинг антимонопол сиёсати белгилайди. Рақобатда мажбурий сафабарлик бўлмайди. Бу ерда ҳалол ва эркин иқтисодий рақобатни ривожлантириш эвазига ишлаб чуқарувчи ва сотувчилар устидан харидорларнинг хукмронлиги ўрнатилади.

Соф монополия - бу битта сотувчи ва кўп харидорлар қатнашган бозор, ёки ўрнини босадиган товар бўлмаган товарни сотадиган ягона сотувчи бўлган бозор вазияти, ёки тармоқда ягона ҳукмрон фирма бўлиб, фирманинг ишлаб чиқариш ва сотиш чегараси тармоқ чегарасига тенг бўлган бозор. Соф монополия ва рақобатлашган бозор бир-бирига тескари бозорлар ҳисобланади. Олигополия - бу бозор тизимида бирор бир товарни сотишда чекланган фирмалар ҳукмронлик қилади. Монопол рақобат бозори тўлиқ рақобатлашмаган бўлиб, унда қатнашадиган фирмалар сони кўп бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз товарлари нархини маълум чегарада назорат қилади, яъни улар кичик бўлса ҳам монопол ҳокимиятга эга.

Монопол ҳокимият . Фирма монопол ҳокимиятга эга бўлади, қачонки у ўзининг сотадиган товари нархига таъсир қилаолса, яъни ўзгартираолса. Монопол ҳокимият даражаси ушбу товар ўрнини босувчи товарнинг мавжудлиги ва товарнинг бозордаги улуши билан белгиланади. Монопол ҳокимиятга эга бўлиш учун фирманинг соф монополист бўлиши шарт эмас. Фирма маҳсулотига бўлган талаб чизиғи рақобатлашган бозордагидай гаризонтал бўлмасдан, пастга ётиқ бўлиши кифоядир. Агар талаб чизиғи пастга ётиқ бўлса, фирма таклиф ҳажмини ошириб ёки камайтириб, маҳсулот нархини ўзгартириши мумкин.

Рақобатлашган бозорда фирманинг чекли даромади маҳсулот нархига тенг ва талаб чизиғи горизонтал бўлса, монопол бозорда монополист маҳсулотига бўлган талаб чизиғи пастга ётиқроқ ва монополистнинг чекли даромади ҳар доим нархдан кичик бўлади. Монопол бозорда талабнинг ўзгариши нархнинг ва таклифнинг рақобатлашган бозордагидай пропорционал ўзгаришига олиб келмайди. Монополист, талаб ўзгарганда маҳсулот ҳажмини ўзгартирмасдан нархни ўзгартириши ёки нархни ўзгартирмасдан маҳсулот ҳажмини ўзгартириши ёки бир вақтнинг ўзида нархни ҳамда маҳсулот миқдорини ўзгартириш мумкин .P MR  P MR 

Соф монополияда фирманинг маҳсулотига талаб, унинг чекли ва умумий даромади. Даромад R Талаб чизиғи Q маҳсулот миқдориQ*0 max TR Q * Фирма даромади R BA C Q

Монополист ҳам рақобатлашган бозордаги фирма каби чекли ҳаражат билан чекли даромадни тенглигини таъминлайдиган ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқарсагина максимал фойда олиши мумкин FP P 1 P * K MC P e M D=A RL MR Q Q eQ *Q 10 E

  Q Q P Q R MR        . P Q P Q Q Q P Q Q P MR              Q P Q P MR     

Энди чекли даромад билан талаб чизиғи ётиқлиги ўртасидаги боғлиқликни чекли даромад билан нархга кўра талаб эластиклиги коэффициенти ўртасидаги боғлиқликка айлантирамиз. Маълумки, талабнинг нархга кўра эластиклик коэффициенти бундан бу муносабатни чекли даромад тенгламасига қўйсак қуйидаги ифода ҳосил бўлади:P Q Q P E D p     D p E Q P Q P     , 1 D p D p E P P E Q P Q P MR        D p E P P MR 1   

Фирманинг мақсади фойдани максималлаштириш бўлгани учун биз чекли даромадни чекли харажатга тенглаштириб ёзамиз: Ушбу формула монопол нарх белгилашда «Бош бармоқ» қоидаси номи билан юритилади (эсдан чиқармаслик керак , демак ифоданинг ўнг томони ҳар доим мусбат). тенгламанинг чап томонидаги ифода нархнинг чекли харажатдан қанчалик юқори эканлигини, нархга нисбатан фоиз ҳисобида кўрсатади ва бу фарқ тескари олинган манфий эластиклик коэффициентига тенг. (5) тенгликни нархга боғлиқ ҳолда ҳам ёзиш мумкин:MC E P P MR D p     1 D p E P MC P 1              D p E MC P 1 1

Монопол щокимият кўрсаткичи. Рақобатлашган бозорда нарх чекли харажатга тенг бўлиши, максимал фойда олишнинг зарурий шарти эди. Монопол бозорда нарх чекли харажатдан юқори белгиланади . Ана шу фарқ , яъни фойдани максималлаштирадиган нарх билан чекли харажат ўртасидаги фарқ монопол ҳокимиятни ўлчаш усули бўлиши мумкин. Монопол щокимиятни худди ушбу усулда аниқлашни 1934 йилда иқтисодчи олим Абба Лернер томонидан таклиф қилинганлиги учун, бу кўрсатгич Лернернинг монопол кўрсаткичи деган номни олган бу ерда: - монопол ҳокимиятнинг Лернер индекси; - монопол нарх; - чекли харажат; - талабнинг нархга кўра эластиклиги.D p m m E P MC P L 1    

Амалиётда чекли харажатни ҳисоблаш қийин бўлгани учун, уни ўртача харажат билан алмаштирилади. Бу ҳолда формула қуйидаги кўринишни олади: Агар биз ифоданинг сурат ва махражини Q га кўпайтирсак, махражда умумий даромадни, суратда фойдани оламиз:. P AC P L     . TR Q P Q AC P L      

бу ерда: I - Херфиндал-Хиршман индекси; - бозорда энг катта улушга эга бўлган фирма; - ундан кейинги катталикдаги улушга эга фирма ва ҳоказо; -энг кичик улушга эга бўлган фирма. Монопол ҳокимиятни характерлаш учун бозорни марказлашув даражаси кўрсаткичидан ҳам фойдаланилади. Бу кўрсаткич биринчи бўлиб Херфиндал-Хиршман томонидан тавсия этилгани учун, у Херфиндал-Хиршман индекси деб юритилади. Бу индекс корхоналарнинг бозордаги улушлари йиғиндиси сифатида қаралади ва қайси фирманинг бозордаги улуши юқори бўлса, у фирма бозорда монопол ҳокимиятга эга бўлиши мумкин ёки шундай имконият мавжуд деб қаралади. Фирмалар бозордаги улушига кўра тартиблаштирилади. Агар тармоқда ягона фирма бўлиб, унинг маҳсулоти тармоқ маҳсулотини ташкил қилса, S 2 =100% бўлади ва бундай ҳол соф монополия бўлади, яъни Херфиндал-Хиршман индекси I=10000 га тенгдир.2 2 3 2 2 2 1 ... n S S S S I     

Эътиборларингиз учун раҳмат толиби илм аҳллари!

O'xshashlar

Банклараро рақобат, моҳияти ва шаклланиши

Рақобат назарияси эволюцияси

Рақобат стратегияси ва уни устунлигини сақлаш

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида кичик бизнесда рақобат муҳитини шакллантириш

Бизнес ва тадбиркорлик