Ehtimolli sharoitda murakkab tizim statikasining sabab-oqibatli tahlili - korrelyasion-regression tahlil usullari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Ehtimolli sharoitda murakkab tizim statikasining sabab-oqibatli tahlili - korrelyasion-regression tahlil usullari

Yuklangan vaqt:

04.09.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

435.548828125 KB

Ko'chirib olish

EHTIMOLLI SHAROITDA MURAKKAB TIZIM STATIKASINING SABAB-OQIBATLI TAHLILI: KORRELYASION-REGRESSION TAHLIL USULLARI

Reja: 1. Kauzallik tahlili 2. Bosh to‘plamlar va tanlanma reprezentativ to‘plamlar 3. O‘rganilayotgan tasodifiy o‘lchamning normal taqsimlanganligi 4. Tanlanma ma’lumotlarni korrelyasion tahlil qilish 5. TANLANMA MA’LUMOTLARNI REGRESSION TAHLIL QILISH.  Adabiyotlar

Kirish  Tizimga oid miqdoriy ma’lumotlar ko‘pincha jadval ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Huquqiy sohada turli statistik ko‘rsatkichlar bor. Ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlash maqsadida korrelyasion tahlil qo‘llaniladi. Bir ko‘rsatkichning ikkinchi ko‘rsatkichga qanaqa ta’sir etishini o‘rganish maqsadida esa regression tahlil amalga oshiriladi. Odatda ikkala tahlil turi birin-ketin amalga oshiriladi va shuning uchun korrelyasion-regression tahlil haqida gapirsa bo‘ladi. Ushbu bobda biz statik holatdagi tizimlarning tahlilini olib boramiz, ya’ni vaqt rol o‘ynamaydi deb faraz qilamiz.

Kauzallik tahlili  Kauzallik tahlili mantiqiy tahlilning turi bo‘lib, ikki ko‘rsatkich yoki ikkitadan ortiq ko‘rsatkichlarning qaysilari sabab va qaysilari oqibatligini aniqlashda qo‘llaniladi. Ko‘rsatkichlarni korrelyasion- regression tahlil qilishdan avval kauzallik tahlili amalga oshiriladi.

Kauzallik tahlili  Ikkita ko‘rsatkichning kauzallik tahlili quyidagicha amalga oshadi: agar X ko‘rsatkich qiymati o‘zgarishi natijasida Y ko‘rsatkichi qiymati o‘zgarsa, va Y qiymati o‘zgarishi natijasida X qiymati o‘zgarmasa, u holda Y - bog‘liq va X – bog‘liqsiz ko‘rsatkich. Korrelyasion-regression tahlilda bog‘liq ko‘rsatkichlar - tasodifiy ko‘rsatkichlar, bog‘liqsiz ko‘rsatkichlar esa – deterministik ko‘rsatkichlardir.

Kauzallik tahlili Kauzallik tahlili quyidagi uchta savolga javob izlaydi:  Ko‘rsatkichlar orasida sabab-oqibatli mantiqiy bog‘liqlik (ya’ni kauzallik) bormi? - Agar kauzallik bo‘lsa, u holda u holda qaysi ko‘rsatkichlar - bog‘liq, qaysilari esa - bog‘liqsiz? - Mantiqan qaralganda bog‘liqsiz ko‘rsatkichlar bog‘liq ko‘rsatkichlarga qanaqa ta’sir qiladi: manfiy yoki musbat yo‘nalishdami (ya’ni teskari yoki teskari emas)?

BOSH TO‘PLAMLAR VA TANLANMA REPREZENTATIV TO‘PLAMLAR Tizim yoki tashqi muhitning muayan vaqtda muayan alomat bo‘yicha turlangan elementlari bosh (asosiy, universal) to‘plam deb ataladi (masalan, 2014 yilda O‘zbekistonda jinoyat sodir etgan shaxslar). Demak, bosh (universal) to‘plam tizim doirasida aniqlanadi va tizimning ko‘lamidan bog‘liq. Asosiy to‘plamni o‘rganish ko‘p vaqtni va katta xajmdagi harajatni talab qiladi. Shuning uchun, bosh to‘plamdan reperezentativ tanlanma to‘plam ajratib olinadi.

BOSH TO‘PLAMLAR VA TANLANMA REPREZENTATIV TO‘PLAMLAR Korrelyasion-regression tahlilni amalga oshirish maqsadida, avvalam bor, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar qiymatlarining bosh to‘plamlari ichidan reprezentativ tanlanma to‘plamlari ajratib olinadi. Reprezentativ tanlanma to‘plam elementlarni bosh to‘plam ichidan tasodifiy tanlash orqali quriladi. Tanlanma to‘plamning elementlari soni tanlanma hajmi deyiladi.

BOSH TO‘PLAMLAR VA TANLANMA REPREZENTATIV TO‘PLAMLAR Reprezentativ tanlanma to‘plamni qurish quyidagi savolga javobni berishni nazarda tutadi: ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqliklar to‘g‘risidagi olinajak natijalar bosh to‘plam uchun yoyish uchun ma’lumotlar xajmi etarlimi?

O‘RGANILAYOTGAN TASODIFIY O‘LCHAMNING NORMAL TAQSIMLANGANLIGI. Har bir bog‘liq ko‘rsatkich qiymatlari taqsimlanishi odatda normal taqsimot qonuniga bo‘ysinadi: ko‘pincha qiymatlar o‘rta tendensiya atrofida yoyilgan bo‘ladi. Ammo ba’zan kam miqdorda ma’lumot olinsa, ko‘rsatkichning qiymatlari normal taqsimlanmagan bo‘lib chiqadi, chunki tasodifiy xatoliklar ta’siri katta bo‘ladi. Shunda ma’lumot xajmi, ya’ni tanlama xajmi oshiriladi va tasodifiy xatoliklar ta’siri kamaytiriladi.

O‘RGANILAYOTGAN TASODIFIY O‘LCHAMNING NORMAL TAQSIMLANGANLIGI.  Demak, bog‘liq ko‘rsatkich uchun reprezentativ tanlanma qurilgandan so‘ng, albatta, ma’lumotlarning normal taqsimlanganligini tekshirib ko‘rish lozim. Bunda quyidagi savolga javob izlanadi: bog‘liq ko‘rsatkichlar qiymatlari normal taqsimlanganmi (ya’ni qiymatlardagi xatoliklar ta’siri minimalmi)?

TANLANMA MA’LUMOTLARNI KORRELYASION TAHLIL QILISH. Korrelyasion tahlil ikki yoki ikkitadan ortiq ko‘rsatkichlar orasidagi o‘zgarishlarning nisbiy o‘xshashligini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: agar ikkita ko‘rsatkich olinsa, u holda ularning qiymatlari orasida kauzal munosabat bormi? Mantiqda “implikatsiya” tushunchasi bor va unga ko‘ra sabab natija uchun asos bo‘ladi. Ammo “kauzallik” tushunchasining ma’nosi kengroq: nafaqat bir sabab, balki bir necha sabab ham bir natijaga olib kelishi mumkin va bunday holat ro‘y bersa, kauzallik haqida gapirsa bo‘ladi.

TANLANMA MA’LUMOTLARNI KORRELYASION TAHLIL QILISH Korrelyasiya ikki ko‘rsatkich qiymatlari o‘zgarishlarining nisbiy o‘xshashligini ifodalaydi . Masalan , daraxtning bo‘yining har yilgi o‘sish sur’ati va malakatning yalpi ichki mahsulotining o‘sish sur’ati nisbatan o‘xshash bo‘lsa ham, ikkala ko‘rsatkich orasida korrelyasiya bor desa bo‘ladi. Ammo bunday taqqoslashning ma’nosi yo‘q. Demak, kauzallik va korrelyasiya bir hil tushunchalar emas.

TANLANMA MA’LUMOTLARNI KORRELYASION TAHLIL QILISH • Korrelyasiya ikki ko‘rsatkichning qaysi biri sabab va qaysi biri natijaligini aniqlamaydi. • Misol : A va B korrelyasiyaga ega, demak quyidagi munosabatlardan biri ro‘y bergan bo‘lishi mumkin: • a) A - sabab, B - natija; • b) B - sabab, A - natija; • v) A va B - boshqa bir biz bilmagan umumiy sababning natijalari, lekin bir biriga sabab emas; • g) A - sabab, B - natija, hamda B - sabab va A - natija: masalan, mahsulot narxi va unga bo‘lgan talab; • d) A va B – aslida bog‘liqsiz ko‘rsatkichlar, ular o‘zgarishi faqatgina o‘xshash: masalan, huquqiy ong indeksi va Bunyodkor futbol klubi reytingining bir yo‘nalishdagi o‘zgarishlari.

 Vizual korrelyasion tahlil . Ikki ko‘rsatkichdan qaysi biri bog‘liq va qaysi biri bog‘liqsizlini aniqlaganimizdan so‘ng, ular orasidagi o‘zgarishlar o‘xshashligi darajasini aniqlashga o‘tamiz. Ya’ni kauzal tahlildan so‘ng, korrelyasion tahlil boshlanadi. Keyinchalik korrelyasiya deganimizda tanlanmali korrelyasiyani nazarda tutamiz. Hisob-kitoblarni amalga oshirishdan oldin grafik yordamida tanlanmali korrelyasion tahlil qilsak bo‘ladi. Nuqtali diagramma (Scatter Plot) - ikkita ko‘rsatkich orasidagi korrelyasiya xarakteri haqida dastlabki xulosa chiqarishga yordam beradi.

 Ushbu diagrammani o‘rganish asosida quyidagi savollarga javob topamiz: Ko‘rsatkichlar orasida korrelyasiya bormi? Agar ko‘rsatkichlar orasida korrelyasiya bo‘lsa, u holda u chiziqlimi yoki chiziqsizmi? Agar chiziqli korrelyasiya bo‘lsa, u holda u manfiymi yoki musbatmi? Agar chiziqli korrelyasiya bo‘lsa, u holda u kuchlimi yoki kuchsizmi? Nuqtalar orasida g‘ayritabiiylari bormi? Agar g‘ayritabiiy nuqtalar bo‘lsa va ularning olib tashlanishi ma’lumot etarligi darajasiga ta’sir etmasa, u holda birinchi to‘rtta savolga javoblar qanaqa bo‘ladi?

TANLANMA MA’LUMOTLARNI REGRESSION TAHLIL QILISH.  Biz mazkur bobda ko‘p omilli regression tahlilni amalga oshirish usulini ko‘rsatib o‘tamiz. Regression tahlilni amalga oshirishda quyidagi shartlarning bajarilishini inobatga olamiz44:

 Albatta, regressiya modelini qurish mushkul masala. Biz ushbu bobda nihoyatda katta mavzuni lo‘nda qilib yoritishga harakat qildik. Yaxshi regression modelni qurish uchun, ko‘rsatib o‘tilgan 10 ta shart bajarilishi kerak. Ushbu shartlar bajarilishini tahlil qilishda Minitab 14 dasturi, albatta, ojizlik qiladi va bunday ishni amalga oshirish uchun “Eviews 8” hamda “Stata 12” professional dasturlariga murojaat qilishimizga to‘g‘ri keladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:  Ochilov Sh.B.,Yuldasheva S.N., Norova S.Yu «STATISTIKA» fanidan ma`ruzalar matni  Internet Saytlari:  Aim.Uz

O'xshashlar

Dinamika qatorlarini qayta ishlashning statistik usullari

Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni rivojlantirishni boshqarish

Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni rivojlantirishni boshqarish

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda aloqadorligini tahlili (CVP tahlil)

Iqtisodiy tahlil