Dinamikani statistik o’rganish usullari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dinamikani statistik o’rganish usullari

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5227.8857421875 KB

Ko'chirib olish

Dinamikani statistik o’rganish usullari

REJA: 1. Dinamikani mohiyati, tasnifi va qator tuzish qoidalari 2. Dinamikani statistik tahlil qilish ko‘rsatkichlari 3. Dinamika qatorlarini qayta ishlashni statistik usullari 4. Dinamika qatorlarini o‘rganishning boshqa statistik metodlari: 4.1. Mavsumiylikni aniqlash va o‘lchash 4.2. Dinamika qatorlari va bashoratlash masalalari

1. Dinamikani mohiyati, tasnifi va qator tuzish qoidalari Statistik qatorlar taqsimot va dinamika qatorlariga bo‘linadi. Ushbu bobda biz dinamika qatorlarini o‘rganamiz. Boshida ko‘pchilikni qiziqtiradigan savolga javob beramiz. Dinamika qatorlarini o‘rganish nimaga kerak? Birinchidan, hodisa va voqealarni vaqt bo‘yicha o‘zgarishini o‘rganish uchun. Masalan, 2018 yilda kompaniya foydasi 2,0 mlrd.so‘mni tashkil qiladi. Tashqi ko‘rinishidan bu ajoyib natija. Lekin, 2017 va boshqa yillarga nisbatan bu ko‘pmi yoki kammi bizga noma’lum. Bunday savolga javob berish uchun yoki rivojlanishni ayrim bosqichlarida o‘rtacha yiliga o‘zgarish qanday bo‘lgan savoliga javob berish uchun analitik ko‘rsatkichlarhisoblanadi. Ikkinchidan, mavjud tendentsiyalarni va mavsumiylik darajalarini baholash uchun. Uchunchidan, faoliyat ko‘rsatkichlarini prognozini tuzish uchun. To‘rtinchidan, hodisa va jarayonlarni o‘z vaqtida statistik baholamaslik, kerak bo‘lgan kompaniya, mintaqa va xattodavlatning sotsial- iqtisodiy faoliyati haqida muhim va taqdiriy qarorlarni qabul qilmaslik uni og‘ir raqobat sharoitida bankrotlikka olib kelishi mumkin. Oltinchidan, eng asosiysi, ma’lumki tashqi investitsiyalar kompaniya, mintaqa va mamlakatning barqaror rivojlanishiga ishonch hosil qilmasdan mablag‘ kiritmaydilar.

Dinamika qatorlari deb ijtimoiy hodisa va jarayonlarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishini tavsiflovchi sonlar qatoriga aytiladi. Ularda ikki unsur (element) mavjud: 1) vaqt ko‘rsatkichi (t); 2) shu vaqtga tegishli daraja (Y)ning hadlari. Dinamika qatorlarining hadlari ma’lum bir payt (sana) ga yoki davr (oy, yil)da beriladi. Dinamika qatorlarining darajalari o‘rganilayotgan hodisalarning sonini, hajmini, miqdorini vaqt bo‘yicha o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi va ular mutlaq, nisbiy va o‘rtacha miqdorlarda ifodalanadi.

Dinamika qatorlari har tomonlama solishtirma ko‘rsatkichlardan tashkil topishi kerak. Qanday dinamika qatori to‘g‘ri tuzilgan qator deyiladi? Bu savolga javob berish uchun dinamika qatorlarini tuzish qoidalarini o‘rganamiz: 1) dinamika qatorining uzunligini aniqlash. Dinamika qatori vaqt bo‘yicha qancha uzun bo‘lsa shuncha yaroqli degan fikr mavjud. Lekin iqtisodiyot barqaror rivojlanmagan xolatda uzun dinamika qatorlarini qo‘llash maqsadga muvofiq emas, chunki unday dinamika qatori rivojlanishni turli etap(bosqich)larini qamrab oladi. Bunday sharoitda statistik tahlilning maqsadi rivojlanish etaplarini aniqlash bo‘lib qoladi, lekin dinamika qatorlari juda qisqa muddatga ham tuzilishi maqsadga muvofiq emas. Ma’lumki, odatda 5 yildan kam vaqt ichida rivojlanish tendentsiyalari yorqin namoyon bo‘lmaydi;

2) dinamika qatorlarining hadlar bir hil o‘lchov birliklarida berilishi kerak. Agar birinchi had so‘mda o‘lchangan bo‘lsa, qolgan hadlar ham shu o‘lchov birlikda baholanadi; 3) hadlarning hisoblangan aniqlik darajasi bir xil bo‘lishi (0,1, 0,01, 0,001 va h.k.) zarur; 4) hamma hadlar bitta metodologiya bilan aniqlangan bo‘lishi kerak. Masalan, aholi dinamikasini o‘rganmoqchimiz. Ma’lumki, aholi mavjud aholi, doimiy aholi, vaqtincha yashovchilar va boshqa toifalarga bo‘linadi. Demak, qatorning birinchi hadida doimiy (yoki boshqa toifadagi) aholi soni berilsa, qolgan hadlarda ham faqat shu toifadagi aholi soni berilishi kerak;

5 ) dinamika qatorlarining ko‘rsatkichlari hudud bo‘yicha ham taqqoslama bo‘lishi shart. Masalan, Buxoro viloyati bo‘yicha keyingi 30 yilda erishilgan natijalarni tahlil qilish uchun dinamika qatorlari tuzildi. Bu tuzilgan qator hadlarini taqqoslash mumkin emas, chunki keyingi 30 yil ichida Buxoro viloyatining chegarasi bir necha marta o‘zgardi, ya’ni undan hozirgi kunda Navoiy viloyatiga qarashli tumanlar ajralib chiqdi, qo‘shildi va yana ajraldi. Demak, 30 yil uchun tuzilgan hadlarni taqqoslash uchun ularni hammasini Buxoro viloyatining yoxud yangi, yoxud eski hududi bo‘yicha hisoblash kerak; 6) dinamika qatori ko‘rsatkichlari davrning uzun va qisqaligi bo‘yicha ham bir xil bo‘lishi kerak.

Dinamika qatorlari hodisalarni tavsiflash vaqtiga qarab, payt(moment)li va davriy dinamika qatorlariga bo‘linadi. Payt dinamika qatorlari o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni ma’lum bir aniq payt (moment)ga holatini ifodalaydi, aks ettiradi. Masalan, aholi soni, kassadagi pul qoldig‘i faqatgina ma’lum paytga hisoblanadi.

Payt va davriy dinamika qatorlari hodisani vaqt bo‘yicha o‘zgarishini ifodalashi bo‘yicha bir-biriga o‘xshash, shu bilan birga ular o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Davriy dinamika qatorlarining hadlarini qo‘shish mumkin va olingan natija real ma’noga ega bo‘ladi. Masalan, oylik tovar oboroti hajmidan yillikka, yillikdan besh yillikka o‘tish mumkin. Bu ishni bajarish bilan biz faqat hadlarni hajmini ko‘paytirmasdan yangi keng intervalli qatorlar tuzishga erishamiz. 2. Davriy dinamika qatorlarini ikki darajada, ya’ni faqat shu davr uchun va o‘sib boruvchi jamlarda hisoblash mumkin. Bunday qatorlar bank tizimida keng ishlatiladi. 3. Moment dinamika qatorlarining darajalarini qo‘shish natijasi iqtisodiy mazmunga ega emas, chunki ularni qo‘shib hisoblamoqchi bo‘lsak, u holda takroriy (qayta) hisoblashlarga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz.

Shunday qilib, dinamika qatorlari yordamida ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: vaqt bo‘yicha rivojlanish darajasini baholash; statistik ko‘rsatkichlar tizimi vositasida o‘rganilayotgan hodisaning dinamikasini o‘lchash; rivojlanishning asosiy tendentsiyalarini aniqlash va miqdoriy baholash; davriy tebranishlarni o‘rganish; bashoratlash va ekstrapolyatsiya qilish, korxona, komponiya yoki biror bir davlatga investitsiya kiritishni mo‘ljallash va boshqalar.

O’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning dinamikasini miqdoriy tomondan baholashda quyidagi statistik ko’rsatkichlar qo’llaniladi:  mutlaq qo’shimcha o’zgarish;  o’zgarish sur’ati;  qo’shimcha o’zgarish sur’ati;  bir foiz o’zgarishning mutlaq mohiyati. 1) Mutlaq qo’shimcha o’zgarish. O’rganilayotgan davr darajasini oldingi yoki bazis davr darajasidan farqini ifodalaydi.  Bazisli usulda ∆ =-  Zanjirsimon usulda ∆ = –  2. Dinamikani statistik tahlil qilish ko‘rsatkichlari

бу ерда:  У b ва  У z –bazisli va zanzirsimon usullarda mutloq o`zgarish ; У i –Taqqoslanuvchi had; У 0 – baza deb qabul qilingan taqqoslanadigan had; У i-1 – Taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi taqqoslanadigan had.

2 ) O’zgarish sur’ati. O’rganilayotgan davr darajasini oldingi yoki bazis davr darajasiga nisbatini ifodalaydi. Bazisli usulda Zanjirsimon usulda 3) Qo’shimcha o’zgarish sur’ati. Mutlaq o’zgarishning oldingi yoki bazis davr darajasiga nisbatini ifodalaydi.  Bazisli usulda  Zanjirsimon usulda 100 0 6   У У R i 100 1 3   i i У У R 100 100 0 0        б б i б R R ёки У У У R 100 100 1 1      з з i i i з RRёки У УУ R

Bir foizga qo’shimcha o’zgarishni mutlaq mohiyati. Qo’shimcha o’zgarish 1%ining mutlaq miqdorda qanchaga tengligini ifodalaydi 151 1 1 1 01, 0 100 *            i i i i i i p у У У У У У У R з

2.7-жадвал А-tarmoq bo’yicha Yillar А-tarmoq bo’yicha mlrd..so’m (Y) (taqqoslama baholarda) Mutlaq qo’shimcha o’zgarish , mlrd.so’m O’zgarish sur’ati , % Qo’shimcha o’zgarish sur’ati , % 1 % li qo’shimcha o’sish (yoki kamayish)ning mutloq mohiyati, mlrd.so’m Bazisli у i - y 0 Zanjirli у i - y i-1 Базисли (У i /Y 0 ) x100 Zanjirli (У i /Y i-1 ) x 100 Базисли [(У i /Y 0 ) x 100]-100 Zanjirli [(У i /Y i-1 ) x 100]-100 [ у i - y i-1 ]/ [(У i /Y i-1 ) x100]-100 ( Y i+1 ) / 100 2015 50 - - - - - - - - 2016 54 4 4 108 108, 0 8 8 0,5 0,5 2017 53 3 -1 106 98,148 6 -1,852 0,54 0,54 2018 57 7 4 114 107,5 14 7,5 2019 55 5 -2 110 96,49 10 -3,51 2020 59 9 4 118 107,27 18 7,27 2021 64 14 5 128 108,47 28 8,47 2022 68 18 4 136 106,25 36 6,25

Hodisa va jarayonlarning dinamikasiga umumlashtirib baho berish uchun qatorning o’rtacha ko’rsatkichlari hisoblanadi. Intervalli (davriy) dinamika qatorlarining o’rtacha darajasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Moment(payt)li dinamika qatorlarining hadlari orasidagi sanalar teng bo’lsa, o’rtacha daraja o’rtacha xronologik formula asosida aniqlanadi. Agarda momentli(payt) dinamika qatorlarida hadlar orasidagi sanalar teng bo’lmasa, u holda o’rtacha arifmetik tortilgan formula asosida aniqlanadi. 17n Y n Y Y Y Y n       ... 2 1 1 2 1 ... 2 1 2 1      n Y Y Y Y n    t Y t i i i Y

Intervalli (davriy) dinamika qatorlarining o’rtacha darajasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Agarda momentli(payt) dinamika qatorlarida hadlar orasidagi sanalar teng bo’lmasa, u holda o’rtacha arifmetik tortilgan formula asosida aniqlanadi :1 2 1 ... 2 1 2 1      n У У У У n i i i t У t У   

3. Dinamika qatorlarini qayta ishlashni statistik usullari

Dinamika qatorlarni tekislash usullari Interval (davr) oralig’ini kengaytirish – bu usulning mohiyati shuki, agar oldingi intervallarda hisoblangan darajalar hodisaning rivojlanish tendentsiyasini ko’rsatmasa, ular asosida yangi intervallar (kengaytirilgan) tuzilib va har bir yangi interval bo’yicha qator darajasi hisoblaniladi. Sirg’anchiqli o’rtachani hisoblash – bu usulning mohiyati shundaki, unda dinamikaqatorlarida keltirilgan haqiqiy darajalar sirg’anchiq o’rtacha miqdor bilan almashtiriladi. Analitik tekislash – bu usulning asosiy mazmuni bo’lib, rivojlanishning asosiy tendentsiyasini vaqt ( Yt ) funktsiyasi sifatida hisoblanishidir: Y ti =f(ti) a 0 va a 1 parmetrlarni aniqlash uchun quyidagi tenglamalar sistemasini echish kerak: a 0 n+a 1  t=  Y a 0  t+a 1  t 2 =  Yt

Masala.Mamlakatda ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarining qiymati haqida ma’lumotlar keltirilgan: Yillar 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Iste’mol tovarlari, mlrd so’m. 1825,3 1200,6 1535,2 2023,3 1821,4 1733,7 2156,1 2001,4 2687,3 • d avrlar oralig’ini (3 yillik) kengaytiring; • sirg’anchiqli o’rtachalarni hisoblang; • analitik tekislang.

А-tarmoq bo’yicha Davrlar oralig’ini kengaytirish va sirg’anchiqli o’rtachalarning hisobini quyidagi jadvalda keltiramiz: 25Yillar А-tarmoq bo’yicha , mlrd..so’m , (Y) (taqqoslama baholarda) 3 yillik qiymat O’rtacha yillik, mlrd so’m Sirg’anchiq o’rtacha darajalarini hisoblash Sirg’anchiqli o’rtacha qiymat, mlrd so’m 2015 50 - - 2016 54 (50+54+53)/3 52,33 2017 53 157 52,33 (54+53+57)/3 54,67 2018 57 (53+57+55)/3 55,0 2019 55 (57+55+59)/3 57,0 2020 59 171 57,0 (55+59+64)/3 59,33 2021 64 (59+64+68)/3 63,66 2022 68 191 63,66 - -

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki sirg’anchiq o’rtachalar hisoblangan qator miqyosida ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlari qiymati mutassil o’sib borish yo’nalishiga ega. 3. Dinamika qatorlarida mavjud tendensiyani aniqlashning eng muhim usullaridan biri-analitik tekislashdir. Bunday sharoitda dinamika qatori quyidagi tenglama bilan tekislanadi: , bu yerda: t-vaqt birligi; -nazariy daraja; , tenglama parametrlari. t a a Y t 1 0  

Va parametrlarni aniqlash uchun quyidagi tenglamalar sistemasini yechish kerak               t Y t Y t n t a a a a 2 1 0 1 0

Agar bo’lsa, u holda tenglama quyidagi ko’rinishga ega bo’lad i. 28   0 t           t Y Y n t a a 2 1 0               t a a t Y n Y 2 1 0 4, 113 60 6, 6802 1, 1887 9 3, 16984 2 1 0          t a a t Y n Y

 Demak, , tenglamadagi va parametrlarini aniqlash uchun, va larni aniqlash kerak. Endi olingan qiymatlarni o’z o’rniga qo’ysak u holda tenglama quyidagi ko’rinishga keladi: t Y t 4, 113 1, 1887   t a a Y t 1 0   a 0 a 1   t Y 2 ,  t Y

Barcha hisob-kitoblarni quyidagi jadvalda bajaramiz: 30Yillar А-tarmoq bo’yicha , mlrd..so’m , (Y) (taqqoslama baholarda) t t 2 Y t Y t = 57,5 + 1,1429 t 2015 50 -7 49 -350 Y (-7) = 57,5 + 1,1429 x(-7)= 2016 54 -5 25 -270 Y (-5) = 57,5 + 1,1429 x(-5)= 2017 53 -3 9 -159 Y (-3) = 57,5 + 1,1429 x(-3)= 2018 57 -1 1 -57 Y (-1) = 57,5 + 1,1429 x(-1)= 2019 55 1 1 55 Y 1 = 57,5 + 1,1429 x1= 2020 59 3 9 177 Y 3 = 57,5 + 1,1429 x3= 2021 64 5 25 320 Y 5 = 57,5 + 1,1429 x5= 2022 68 7 49 476 Y 7 = 57,5 + 1,1429 x7= ∑ 460 0 168 192

2021-2025 yillar uchun prognoz darajalari quyidagi jadvalda bajaramiz: 31Yillar А-tarmoq bo’yicha , mlrd..so’m , (Y) (taqqoslama baholarda) t t 2 Y t А-tarmoq bo’yicha prognoz darajalari , mlrd..so’m Y t = 57,5+1,1429 t 2023 9 Y 9 = 57,5+1,1429 x9= 2024 11 Y 11 = 57,5+1,1429 x11= 2025 13 Y 13 = 57,5+1,1429 x13= 2026 15 Y 15 = 57,5+1,1429 x15= 2027 17 Y 17 = 57,5+1,1429 x17

4. Dinamika qatorlarini o‘rganishning boshqa statistik metodlari 4.1. Mavsumiylikni aniqlash va o‘lchash Bizga ma’lumki, ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayniqsa ularni iste’moli mavsumga bog‘liq. Masalan, go‘sht va go‘sht mahsulotlari iste’moli qish oylarida ancha yuqori, issiqlik energiyasi sarfi yoz oylarida qishga nisbatan ancha kam, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’moli va ayniqsa ularni qayta ishlash masalalari ham mavsumiy xarakterga ega, dehqon bozoridagi mahsulotlarga bo‘lgan narxlarni olib qarang, ayrim oylarda ularning narxi mavsum oylarga nisbatan 6-8 barobar (undan ham ortiq bo‘lishi mumkin) yuqori.

Mavsumiylik nega o‘rganiladi? Bu muammoni o‘rganish juda katta ahamiyatga ega. Birinchidan, ishlab chiqaruvchilar biznes-rejani tuzayotganda shu korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotga talabning eng yuqori darajasi qaysi oylarga to‘g‘ri kelishini bilishadi; ikkinchidan, tadbirkorlar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini xarid qilishga va ularni qish oylarida saqlashga tayyorgarlik ko‘radilar; uchinchidan makroiqtisodiy darajada rejalar tuzilayotganda (ayniqsa, investitsiya masalalari bo‘yicha) tarmoqlarni rivojlanish istiqbollariga e’tibor beriladi; to‘rtinchidan, eng asosiysi, etishtirilgan mahsulotni (qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ko‘proq nazarda tutayapmiz) iste’molchilarga etkazib berishda tabiiy va notabiiy yo‘qotishlar kamaytiriladi (ayrim olimlarning hisob- kitobiga qaraganda daladan dasturxongacha bo‘lgan masofada 35-40% mahsulot yo‘qotilar ekan).

3. Mavsumiylik indeksini – zanjirsimon usulda hisoblangan oylik nisbatlar asosida; oylik haqiqiy ma’lumotlarni sirg‘anchiqli o‘rtachaga yoki tekislangan hadlarga nisbati bilan ham aniqlash mumkin.

4.2. Dinamika qatorlari va bashoratlash masalalari Dinamika qatorlarini o‘rgangan va tahlil qilgan barcha tadqiqotchilar qatordagi etmagan yoki keyin keladigan hadlarni aniqlashga harakat qilganlar. Dinamika atorlarining hadlari qator orasida etmasa uni aniqlash interpolyatsiya deyiladi, kelgusi hadlarni aniqlash ekstrapolyatsiya deyiladi. Ekstropolyatsiya usuli ikki turga bo‘linadi: 1) perspektiv -ekstropolyatsiya ya’ni, bo‘lajak noma’lum davrlar darajalarini aniqlash, 2) retroperspektiv, ya’ni oldingi o‘tgan davr darajalarini aniqlash.

E’TIBORI NGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

O’zaro bog’lanishlarni statistik o’rganish

Dinamika qatorlarini qayta ishlashning statistik usullari

Statistik ko’rsatkichlar

Statistik jamlash va guruhlash

Statistik tadqiqotlarda tanlab kuzatishning qo‘llanilishi