logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Bozor iqtisodiga o’tish

Bozor iqtisodiga o’tish

Yuklangan vaqt:

21.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3762.1416015625 KB
Ko'chirib olish
Bozor iqtisodiga o’tish Bozor Iqtisodiyotiga o’tish 1. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davri 2. Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining amalga oshirilishi 3. Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili 4. Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni Reja :01 Bozor va uning tuzilishi, bozor iqtisodiyotining mazmuni, belgilari, uning afzallik va kamchilik tomonlarini o'rgangandan keyin endi bozor iqtisodiyotiga o'tish kerakmi yo'qmi, degan savol turadi. Hozirgi vaqtda ko'pchilik mam lakatlar boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda bozor iqtisodi-yoti tizimi afzal deb, unga o'tmoqdalar. Bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun maxsus o'tish davri zarur bo'lib, bu davrning mazmuni va asosiy belgilarini ko'rib chiqish maqsadga mu-vofiq hisoblanadi. O'tish davri nazariyasi, xususan bozor iqtisodi yotiga o'tish yo'llari bayon qilinadi. Shuningdek, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va xususiyatlari, respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish-ning mazmuni, maqsadi va asosiy yo'nalishlari ko'rsatib beriladi. Bu kurs ishi bozor munosabatlariga o'tish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, strategik vazifalarni amalga oshirish yo'llarini tahlil qilish bilan yakunlanadi. Kirish01 Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi holda, tub is- lohotlarni o'tkazish, avalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Tslohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir. Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum ando zalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli- giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.' Jahonda bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabatlari26 Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir. Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi. 1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davri Hozirgi sharoitda ijtimoiy davlat quyidagi vazifalarni bajarib, ijtimoiy adolat va faravonlik g`oyasini amalga oshirishga da`vat etilgan: -jamiyatni ijtimoiy rivojlantirish va strategik ijtimoiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish; -ko`p ukladli iqtisodiyotning ijtimoiy asoslangan zaminlarini yaratish; -muvofiq keluvchi moliyaviy va moddiy ta`minotli ijtimoiy dasturlar ustuvorliklarini tuzish va belgilash; -ijtimoiy siyosat va ijtimoiy dasturlarning mafkuraviy hamda axborot ta`minoti; -ham umummilliy, ham mintaqaviy darajada davlat ijtimoiy muassasalarining ijtimoiy muammolarni hal qilish bilan shug`ullanadigan jamoatchilik va diniy tashkilotlar, siyosiy partiyalar hamkorligini qamrab oladigan ijtimoiy boshqaruv tizimini shakllantirish;-davlat ijtimoiy vazifalari majmuining sistemali huquqiy ta`minoti. Umumiy davlat farovonligini tashkil etish davridagi iqtisodiy o`sishning yuqori sur`atlari ijtimoiy – madaniy sohani moliyalash hajmini, ya`ni «inson sarmoyasiga» qo`yilmalar hajmini ko`paytirishda katta imkoniyat bergan. Shu bilan birga, keyinchalik ijtimoiy-madaniy sohada davlat roli ortib borishining salbiy tomonlari ko`rina boshlagan. Ortib borayotgan ijtimoiy xarajatlar hajmi va byudjetga kelib tushayotgan og`irlik va unga bog`liq bo`lgan xo`jalik yurituvchi sub`ektlar hamda aholi zimmasidagi soliq yukining yuqorilik darajasi o`zini ko`proq sezdira boshladi. Davlat byudjetiga tushayotgan og`irlik qator sabablar tufayli keskinlashdi. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davri 1 • Rivojlangan mamlakatlar ro’yhati 2 • rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li 3 • sobiq sosialistik mamlakatlar yo'liiq sosialistik mamlakatlar yo'li 4 • sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li0102 Birinchidan, ijtimoiy-madaniy xizmatlarning o`z ichki rivojlanish mantiqi bor, ya`ni keng ko`lamda o`zini qayta tiklash xususiyatiga ega. Xalqning ijtimoiy-madaniy rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, ijtimoiy-madaniy sohadagi keyingi taraqqiyot imkoniyatlari shunchalik ko`p bo`ladi. Odamlarning ijtimoiy-madaniy ehtiyojlari moddiy ehtiyojlardan farq qilib, to`yinish chegarasiga ega emas. Shu bilan birga, inson ehtiyojlari tizimida ijtimoiy-madaniy ehtiyojlar shaxsning rivojlanishi va o`zini namoyon qilishda alohida muhim rol o`ynaydi. Ikkinchidan, ta`lim, madaniyat va sog`liqni saqlash xizmat sohasining alohida tarmog`ini ifodalaydi. Moddiy ishlab chiqarishga qiyosan bu sohadagi mehnat unumdorligi doimo orqada qolish tendentsiyasiga ega. Buning sababi, xizmat sohasida inson mehnatini texnika bilan almashtirish imkoniyati ancha cheklangan, chunki shifokorlar, o`qituvchilar va madaniyat sohasi xodimlarining mehnati ijodiy hisoblanadi hamda sub`ektning sub`ekt bilan bevosita aloqada bo`lishini taqozo etganligi uchun ham uni qat`iy reglamentlash mumkin emas. Texnik vositalar ijtimoiy-madaniy soha xodimlarining ijodiy imkoniyatlarini oshirib, xizmat ko`rsatish sifatini oshiradi xolos. Xizmatlar ishlab chiqarish sermehnatliligi va ish haqi sarflar ulushining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy xizmatlar qiymatida ish haqi ulushining yuqoriligi ijtimoiy-madaniy kompleks xodimlari mehnatining murakkabligi va ular ish haqining o`sishi sanoat sohasidagi ishlab chiqarish unumdorligi o`sishiga bog`liqligi kabi omillar bilan belgilanadi. Demak, zamonaviy iqtisodiy rivojlanish xizmat sohasidagi bandlik ulushining ortib borishi va yalpi ichki mahsulotda uning salmog`i ortishi bilan ifodalanadi. Uchinchidan, xizmat sohasini, jumladan, ijtimoiy-madaniy sohani rivojlantirish demografik, texnogen va ekologik omillar ta`siri ostida bo`ladi. Ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda pensiya yoshidagi aholi salmog`ining ortishi tibbiy va ijtimoiy xizmat ko`rsatish xarajatlarini ko`paytirishga olib keladi. Atrof-muhitning yomonlashuvi aholi sog`lig`iga yetkazilishi mumkin bo`lgan zararning oldini olish sarflarini oshirishga sabab bo`ladi. Texnik jarayonning inson organizmiga salbiy ta`sirini doimo ham yo`qqa chiqarib bo`lmaydi. Ko`pincha, mehnat shart-sharoitlarining nomaqbul sanitariya-gigiena holatlari yuzaga keladi. Ishlab chiqarishdagi shikastlanish va kasbiy kasallanish holatlarini to`la istisno qilib bo`lmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy-madaniy soha tarmoqlarini byudjetdan moliyalash qiyinchiliklari keyingi o`n yillikda ularni bartaraf etishga tubdan farq qiluvchi ikki yondashuvni keltirib chiqardi. Yondashuvlardan biri nokonservativ kontseptsiyaga hamda jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida davlatning rolini minimallashtirishga asoslanadi va bunday moliyaviy tanazzuldan chiqishda faqat o`z-uzini boshqarishning bozor imkoniyatlarini nazarda tutadi. Neokonservativlar ijtimoiy davlat rolini cheklashni ma`qullab, ijtimoiydan ko`ra iqtisodiy tomonga urg`u beradilar. Ular vositani maqsadga aylantirib, hozirgi jamiyatning asosiy vazifasi sifatidagi insonni rivojlantirish va uning ehtiyojlarini ikkinchi o`ringa qo`yadilar. Iqtisodiyotni chuqur tarkibiy qayta qurish bilan bog`liq hozirgi bosqichning xarakterli xususiyati rivojlangan mamlakatlar uchun jamiyat mehnat potentsialidan foydalanish darajasining ko`rsatkichi hisoblanadigan ishsizlikning sezilarli o`sishi tendentsiyasi bo`lib qolmoqda. Keyingi yillarda deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik sur`atining o`sishi ularda iqtisodiy rivojlanish bosqichining yuqorida aytilgan xususiyatidan emas, balki iqtisodiy o`sish sur`atlari pasaygan sharoitlarda ijtimoiy xarajatlar o`sishining nomuvofiqligi tufayli hamdir. Natijada davlat byudjeti kamomadi ko`payib, inflyatsiya o`sgan. O`z navbatida bunga qo`shimcha sifatida ish kuchining qimmatlashuvi sodir bo`lib, yangi ish joylarining soni kamaygan va ishsizlik o`sgan. Ijtimoiy davlat rivojlanishi, xususan, ijtimoiy xarajatlarni moliyalash inqirozida ifodalangan tanazzul hodisalarini rivojlangan bozor mexanizmlarining moslashuvchanligi ancha yumshatdi. Shu bilan birga, mazkur mamlakatlar rivojlanishining bu murakkab bosqichida ijtimoiy sheriklar tomonlarning munosabatlarini to`g`rilash zarurligi yuzaga keldi. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish sharoitida davlat kasaba uyushmalari bilan o`zaro munosabatni shu davr uchun xarakterli bo`lgan o`ziga xos shakllarda amalga oshirishi kerak. Masalan, davlatning iqtisodiy modernizatsiyaga yo`naltirilgan siyosati kasaba uyushmalari tomonidan sezilarli yon berilishi zarurligini va ayni paytda ular iqtisodiyotining amalga oshirilayotgan tarkibiy qayta qurishga qushilishlarini ham nazarda tutadi. Bundan tashqari, yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat nafaqat davlat, korxonalar balki kasaba uyushmalari o`rtasida qaror topgan ijtimoiy sheriklik munosabatlariga ham salbiy ta`sir qiladi. Bunday sharoitda davlatning iqtisodiyotni jonlashtirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan tadbirlarni amalga oshirishiga nomuvofiq ta`sir etishi mumkin bo`lgan ijtimoiy nizolar yuzaga kelishining oldini olish kerak bo`ladi. Shu bilan birga, kasaba uyushmalari bu vazifalarni amalga oshirishdagi davlat bilan qilingan hamkorlik evaziga miqdori naqd iqtisodiy vositalar bilan aniqlanishi kerak bo`lgan ma`lum kompensatsiyani ham talab qiladi. Aytib o`tilgan muammolar deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud, ammo ularning har birida bu muammolarning ijtimoiy sheriklikning moyilligi va qaror topgan tizimidan kelib chiqadigan, qoidaga ko`ra kuchli tashkilotga, tadbirkorlar uyushmalari bilan hamkorlik darajasiga ega bo`lgan kasaba uyushmasi harakatining xarakteridan kelib chiqadigan o`z yechimi bor. Hozirgi kasaba uyushmalari o`z rivojlanishi jarayonida murakkab tashkiliy tuzilmali ommaviy tashkilotga aylangan. Ular jiddiy ijtimoiy kuch va yuksak darajadagi javobgarlikni kasb etgan, ularning rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi roli ijtimoiy davlat qaror topishiga ko`ra ortib borgan. Shuning uchun iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda kasaba uyushmalarini e`tiborga olmaslik, ma`lum ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Davlat ijtimoiy muhofazalash tizimi Shimoliy Yevropa davlatlarida, ayniqsa Shvetsiyada anchagina rivojlangan. Aksincha, AQSHda davlat faqat minimal ijtimoiy muhofazani ta`minlaydi, bundan ortig`iga insonning o`zi erishishi lozim, chunki har bir kishi o`z hayoti va kelajagi uchun o`zi javobgar. Rivojlangan davlatlarning ijtimoiy muhofazalash sohasi uchun umumiy bo`lgan tendentsiya shundaki, bu davlatlarda ijtimoiy jamg`armalarga badallar korxona yoki mehnatkashlar tomonidan to`lanadi (Finlyandiyada faqat korxonalar to`lasa, Germaniya, Niderlandiya, Frantsiyada asosiy og`irlik mehnatkashlar gardanida). Olinadigan yordam miqdoridagi farq sezilarli darajada. Imtiyozlardan foydalanishda umumiy tenglik huquqi Shimoliy Yevropa davlatlari, Niderlandiyada amal qiladi. Belgiya, Germaniya, Frantsiyada nafaqa va yordam miqdori to`langan badallar salmog`iga qarab belgilansa, AQSH va Kanadada nafaqalar muhtojlik darajasiga qarab to`lanadi. Yevropa mamlakatlarida aholini ijtimoiy muhofaza qilish Ijtimoiy davlat rivojlanishi, xususan, ijtimoiy xarajatlarni moliyalash inqirozida ifodalangan tanazzul hodisalarini rivojlangan bozor mexanizmlarining moslashuvchanligi ancha yumshatdi. Shu bilan birga, mazkur mamlakatlar rivojlanishining bu murakkab bosqichida ijtimoiy sheriklar tomonlarning munosabatlarini to`g`rilash zarurligi yuzaga keldi. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish sharoitida davlat kasaba uyushmalari bilan o`zaro munosabatni shu davr uchun xarakterli bo`lgan o`ziga xos shakllarda amalga oshirishi kerak. Ijtimoiy siyosat sohasida diqqatga molik yo`nalishlardan biri oilalarni qo`llab-quvvatlash va oilaviy nafaqalardir. Yevropa Ittifoqiga kiruvchi davlatlar orasida aholini ijtimoiy muhofazalash Belgiyada yaxshiroq tashkil etilgan. Ayni shu davlat ishchilarning ish haqlariga nisbatan oilaviy nafaqalar salmog`i bo`yicha birinchi o`rinda turadi. Ikki va uch farzandli oilalar uchun u mos ravishda 13,7% va 25,7%ni tashkil etadi, Germaniyada bu nisbatlar 3,0% va 5,8%ga teng. Belgiyada bolali oilalarni qo`llab-quvvatlash bo`yicha bir necha qonuniy aktlar amal qilmoqda, ularning maqsadi «ishlab chiqarish jarayonidagi hissasidan qat`i nazar har bir insonga ijtimoiy muhofaza va minimal kafolatlangan daromadni ta`minlashdir». Hozirgi vaqtda oilalarni qo`llab-quvvatlash siyosati oilaviy nafaqalarni ko`zda tutadi, birinchi farzand tug`ilgandan boshlab shunday nafaqalar to`lab boriladi. Nafaqalar miqdori ota-onalarning professional maqomi, oiladagi bolalar soni, tug`ilgan farzandning oilada nechanchi ekaniga bog`liq. Bola 18 yoshga to`lguncha, talabalar esa 25 yoshga to`lguncha nafaqa to`lanadi.Bolali oilalar, shuningdek, soliq imtiyozlariga ham ega, masalan, qaramog`idagi bolalar soniga qarab soliqqa tortilmaydigan daromad miqdorini oshirish transportdan, uy-joydan foydalanish, harbiy xizmatga chiqarish bo`yicha. Onalikni muhofaza qilish va bolalar muassasalari instituti tashkil etilgan, enagalar va tarbiyachilar xizmati, oilalarga yordam ko`rsatish xususiy xizmatlari shakllantirilgan. Avstriyada ham oilalarga yordam ko`rsatish tizimi ancha rivojlangan. Bu yerda mazkur masala Onalik akti va Ota-onalar ta`tili to`g`risidagi aktlar bilan tartibga solinadi. Bolalar nafaqalari soni bir talay. Masalan, ota-onalar ta`tili davridagi nafaqa, farzand tug`ilishi bilan bog`liq nafaqa, tug`ishdan keyingi davr uchun nafaqa (farzand 12 yoshga to`lguncha), bolalarni parvarishlash uchun mahalliy nafaqalar. Bu davlatlarda bolali onalar uchun soliq imtiyozlari tizimi mukammal tuzilgan. Farzand voyaga yetgunga qadar uning parvarishi, ta`lim olishi va boshqalar uchun sarflanadigan xarajatlarni davlat tomonidan qisman kompensatsiyalab turish uchun ota-onalarga ajratiladigan bolalar nafaqasi ko`pgina xorijiy davlatlarda oilaviy nafaqalar sirasiga kiritilib, ko`proq ota-onalik nafaqalari deb yuritiladi. Bolalar nafaqasi jahonning barcha davlatlarida ham Rivojlangan g`arb davlatlarida bolalar nafaqasi asosan voyaga yetmagan farzandlari bor oilalar uchun ajratiladi. Bu nafaqa Frantsiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya kabi davlatlarda 16 yoshgacha farzandi bo`lgan oilalarga berilsa, Belgiyada farzand 14 yoshga yetgach, to`xtatiladi. Aksariyat xorij davlatlarida bizda yaqindagina joriy etilgan bolalar nafaqasini faqat muhtoj oilalarga to`lash tamoyili ilgaridan mavjud, ya`ni bolalarga nafaqa belgilashdan oldin oilaning shu nafaqaga qay darajada muhtoj yoki muhtoj emasligi aniqlanadi. Masalan, Buyuk Britaniyada dastavval, oilaning daromadlari tekshiruvdan o`tkaziladi, agar oilaning daromadlari yashash minimumidan yuqori bo`lsa, nafaqa belgilanmaydi. Bundan tashqari, ushbu nafaqa olish uchun murojaat qilgan oila so`nggi ikki yil ichida kamida olti oy mamlakatda istiqomat qilgan bo`lishi kerak. Frantsiyaning bolalarga nafaqa to`lash mexanizmi o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bolalar nafaqasi asosan tadbirkorlar vayakka tartibdagi mehnat bilan shug`ullanuvchilarning daromadlaridan to`lanadigan foizlik sug`urta badallari hisobiga tarkib topadigan mablag`lardan to`lanadi. Nafaqa olish uchun oilada kamida ikkita farzand bo`lishi lozim. Agar farzand davolanish, o`qish va boshqa sabablar bilan 3 oy Frantsiyadan tashqarida bo`lsa, nafaqa to`xtatiladi. Nafaqa miqdori: 2 farzand uchun- ish haqining 32,2%, 3 nafari uchun- 27,3%, 5 nafar farzand uchun- 115,0% ga teng. Kanadada nafaqalar soliq imtiyozlari bilan almashtirilgan, ya`ni farzandi bor ota-onalar kamroq soliq to`laydilar. SHvetsiyada ko`p bolalai oilalarga maxsus nafaqa to`lanadi. Ammo farzandlar boshqa-boshqa nikohlardan bo`lmasligi shart. Bundan tashqari, agar ota aliment to`lashga qodir bo`lmasa yoki kam miqdorda to`lasa, qo`shimcha aliment nafaqalari to`lanadi.11 02 39 08 1A 1C 0E 02 1C 09 AQSHda ijtimoiy yordam tarmog`i quyidagi ikki asosiy guruhga birlashtirish mumkin bo`lgan bir necha katta-kichik dasturlarni o`z ichiga oladi: qashshoqlikka qarshi kurash dasturlari va sug`urta tarzidagi dasturlar. Birinchi guruhga kiruvchi dasturlar aholining kundalik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Yordam olish huquqi va nafaqa miqdori insonning boshqa manbalardan olgan daromadlarining salmog`i, shuningdek, uning jamg`armalariga bog`liq. Yordam olishning boshqa variantlari ham mavjud, masalan, taklif etilgan ishga joylashishi, kasbiy ta`lim olishga rozilik bildirish va h.k. fuqarolarni dasturlarga qo`yish uchun nomoliyaviy mezonlar ham mavjud. Ba`zi dasturlar faqat urush veteranlari, 65 yoshdan oshgan keksalar, yosh bolali oilalarga yordam ko`rsatishga qaratilgan. Sug`urta tarzidagi dasturlar murakkab vaziyatlarda alohida shaxslar yoki oilalar turmush darajasini tutib turishga ko`maklashadi. Bu dasturlarning maqsadi - boy berilgan daromadning (ishsizlik, travmatizm oqibatida va h.q.) o`rnini qisman bo`lsada qoplash. AQSHda aholini ijtimoiy muhofaza qilishning xususiyatlari SHu bilan birga, xususiy dasturlar ham mavjud, masalan, ish beruvchilarning mablag`lari hisobiga shakllanadigan xususiy pensiya tizimlari. Garchi xususiy dasturlar ijtimoiy yordam tarmog`iga kirmasa- da, davlatdan yordam olishga talabgorlarning muhtojlik darajasini aniqlashda ularni hisobga olish darkor. Ko`plab dasturlar federal qonunlar bilan tartibga solinadi. Ularning bir qismi federal xukumat tomonidan moliyalanadi va amalga oshiriladi, ammo ko`plab dasturlar shtatlar hukumatlari tomonidan bajariladi, xarajatlar esa federal hukumat va shtatlar o`rtasida taqsimlanadi. Ta`kidlash lozimki, turli dasturlarning amalga oshirilishiga qaramay AQSHda hozirda ham qashshoqlikning ma`lum darajasi saqlanib qolgan. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, AQSH aholisining 15,0% qashshoqlik chegarasida. Yaponiyada davlat tomonidan aholiga ijtimoiy yordam ko`rsatishning keng tarqalgan turlari quyidagilardan iborat:  Hayot kechirish uchun subsidiyalar;  Ta`lim olish uchun nafaqalar;  Uy-joy uchun nafaqalar;  Tibbiy nafaqalar;  Bola tug`ilishi munosabati bilan beriladigan nafaqalar;  Dafn etishga beriladigan nafaqalar;  Ishga tayyorgarlik ko`rish uchun beriladigan nafaqalar( kiyim, transport xarajatlari va boshqalar); Aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimi quyidagilarni o`z ichiga oladi: ijtimoiy sug`urta va tibbiy sug`urta, ijtimoiy xizmat ko`rsatish va jamoatchilik yordami. Yaponiyada ijtimoiy sug`urta o`zining milliyligi va o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu yerda ijtimoiy sug`urta tushunchasi keng tushuncha bo`lib, ish bilan bandlik sug`urtasi, bemorlik, shikastlanish, nogironlik va keksalik nafaqasi sug`urtalari va boshqalarni nazarda tutadi. Yaponiyada umumiy sug`urta instituti tashkil etilgan bo`lib, shuning hisobiga tibbiy yordam va nafaqa sug`urtasi huquqiga barcha aholi qatlamlari ega bo`lgandir. «Ishsizlikka qarshi sug`urtasi» va «ishchilarni kompensatsiyalash sug`urtasi haqida»gi qonun 1947 yilda qabul qilingan bo`lib, mazkur sug`urtalar turida ishlab chiqarish jarayonida orttirilgan shikastlanish va kasalliklarga sarflanadigan xarajatlar bilan qoplanadi. 1974 yilda «Ish bilan bandlikni sug`urta qilish haqida»gi qonun qabul qilindi. Yaponiyda aholini ijtimoiy muhofaza qilishning xususiyatlari Ushbu qonun amaldagi 1947 yilda qabul qilingan «Ishsizlikka qarshi sug`urta haqida»gi qonuning o`rniga kuchga kirdi. Mazkur qonunda ishsizlik nafaqasini to`lash bilan bir qatorda ,avvalgi maoshining 60-80,0%ni tashkil qiladigan va 3 oydan 10 oygacha to`lab boriladigan nafaqa bilan birga, ish bilan bandlikni barqarorlashtirish, ishsizlikning oldini olish kabi tadbirlar ham qayd etilgan. Shu bilan birga, ish joyini yo`qotganlar uchun yangi mutaxassislikni egallashda yordam ko`rsatish yo`li bilan ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirish ham nazarda tutilgan. Ayrim aholi guruhlarining mehnat bozoridagi holati yaxshilanishida «Mehnat qilish imkoniyatlarining tengligi haqida»gi qonun katta rol o`ynadi. Ushbu qonun ayollarning ish joylarida kamsitilishlariga chek qo`yib, ularni umumiy ishlab chiqarish jarayonida o`z xohishlaridan kelib chiqqan holda ishtirok etishlari imkoniyatini yaratdi. Mazkur yo`nalishda yana «Keksa kishilarning bandligini barqarorlashtirish haqida»gi qonun ham katta axamiyat kasb etdi. Yaponiyada ishsizlarga ajratilgan nafaqa xarajatlari ancha kam bo`lib, bu o`z navbatida ishsizlar sonining ham ancha kam bo`lishini taqazo etadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, umumiy hisob bo`yicha Yaponiya ijtimoiy ta`minotning iqtisodiy faol aholiga ko`rsatayotgan tibbiy, keksalik nafaqasi va boshqa nafaqalar sohasida rivojlangan davlatlardan orqada qolayotgani yo`q. Tibbiy sug`urtadan tushadigan to`lovlar tibbiy xizmat ko`rsatishga, tibbiyot muassasalarini zamonaviylashtirish, avvalombor sifatliroq tibbiy asbob-uskunalar olish, vrachlar, hamshiralar va boshqa tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish kabi tadbirlarga sarf qilinadi. Mamlakat miqyosida 1961 yildan bo`yon «Davlat tibbiy sug`urtasi haqida»gi qonun amalda bo`lib, mazkur qonunga binoan bu turdagi sug`urta dasturini boshqarish bilan bog`liq sarf-xarajatlar mahalliy hukumat tashkilotlari zimmasiga yuklanadi. Yaponiyada «Jamoatchilik yordami haqida»gi qonun qabul qilingan bo`lib, 1950 yilda qayta ko`rib chiqilgan va unga qo`shimchalar kiritilgan. Jamoatchilik yordami Sog`liqni saqlash va Ijtimoiy ta`minot vazirliklari tomonidan belgilangan turmush darajasidan past darajada yashayotgan oilalarga qaratilgandir. Bunday oilalarga nafaqalar to`lanib, bepul xizmat ko`rsatilib beriladi. Har ikkala xizmat turi ham umumdavlat va mahalliy soliqlar hisobiga moliyalashtiriladi. 1998-1999 yillarda ijtimoiy ta`minotga sarflangan davlat byudjetining xarajatlari 14,8 trln. ienni tashkil qilgan. Shundan 60,0% ijtimoiy sug`urtaga mo`ljallangan. Jamoatchilik yordamiga ajratilgan ulush ham anchagina katta bo`lib, u 30,0%ni tashkil qilgan. Shundan 60,0% keksalarga sarf qilingan bo`lsa, 25,0%ga yaqini bolalar uchun sarflangan. Yaponiyada aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimida yosh avlodga g`amxo`rlik ko`rsatish muhim o`rin egallaydi. Bolalar sog`ligini saqlash tizimining zamonaviy poydevoriga «Bolalar farovonligi haqidagi» qonun qabul qilinishi bilan asos solingan edi. Mazkur qonun Yaponiya Konstitutsiyasining 25-bandida ko`rsatilgan «bolalarning zarur turmush sharoitiga va turmush sifatiga bo`lgan huquq»lari asosida qabul qilingandir. Qonun davlat va mahalliy hukumat organlariga o`sayotgan yosh avlodning sog`ligi uchun kerakli bo`lgan g`amxo`rlik qilish majburiyatini yuklaydi. Mazkur vazifani amalga oshirishda bolalarning turmush tarzini yaxshilash bilan shug`ullanuvchi jamoalar faol ishtirok etadilar. Ularning vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. emizikli va homilador ayollarning moddiy sharoitini o`rganish; 2. aqli zaif onalar istiqomat qiluvchi oilalarni o`rganish va boshqalar. Zarur hollarda ular hukumatning mahalliy organlariga kerakli choralar ko`rish haqida murojaat qilish huquqiga egadirlar. 1965 yilda qabul qilingan «Ona va bolaning sog`ligi haqida»gi qonunga asosan joylarda maxsus tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqdalar. Ular barcha homilador ayollarning ro`yxatini olishadi, yangi tug`ilgan chaqaloqqa g`amxo`rlik qilish, onaning sog`ligi haqida, homiladorlikning rivojlanishi, bola tug`ilishi haqidagi ma`lumotlar, bola tug`ilgach esa chaqaloqning sog`ligi haqida, birinchi vrach ko`rigi, emlashlar, bolaning rivojlanishi haqida ma`lumotlar qayd etilgan kitobchalar bilan ta`minlaydilar. Barcha ma`muriy hududlarda maslahat markazlari faoliyat ko`rsatadi, hozirgi paytda ularning soni 200 dan oshiqroq. Ushbu markazlarda malakali mutaxassislar xizmat qiladilar. Bu yerda ota-onalar bola tarbiyasi, bolalar haq- huquqlari poymol qilinishining oldini olish masalalari bo`yicha maslahatlar oladilar. Ayrim markazlarda kutubxonalar, bolalar o`ynaydigan xonalar yoki maydonchalar, mashq zallari tashkil qilingan bo`lib, bu qulayliklar avvalambor sharoiti og`ir oiladagi bolalar uchun mo`ljallangandir. Ushbu markazlar xodimlari yetim qolgan yoki ota onalarining bola ta`minotiga qurbi yetmaydigan bolalarni maxsus bolalar muassasalariga, masalan, bolalar uylariga joylashtirilishiga yordam beradilar. «Ish bilan bandlikni sug`urta qilish haqida»gi qonunga 1994 yilda kiritilgan o`zgartirishlarga muvofiq, 1995-1996 yillardan boshlab bola tarbiyasi uchun ta`til oluvchilarga ularning so`ngi okladining 25,0% miqdorida nafaqa to`lanishi kafolatlanadi. Bundan tashqari, shu davr mobaynida ular ijtimoiy sug`urta jamg`armalariga badallar ham to`lamaydilar. Ko`pgina korxonalar o`z ishchi-xizmatchilariga qo`shimcha moddiy yordam ko`rsatadilar. Ular ta`tildan qaytgach esa, ular uchun ma`lum yengilliklar, jumladan, sharoitga mos keluvchi ish tartibi yaratib berishga harakat qiladilar. XXI asrda shubhasiz Yaponiyada aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimi rivojlanadi, yanada takomillashib boradi. Yuqorida qayd etilganidek, yaponiyaliklarning boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan ijtimoiy jamg`armalarga o`tkazayotgan to`lovlari uncha katta bo`lmasa- da, kelajakda bu to`lovlar albatta ko`payib boradi. Sog`liqni saqlash va Ijtimoiy ta`minot vazirliklarining 2025 yilga mo`ljallangan istiqbollariga ko`ra, to`lovlar bu davrga kelib milliy daromadning 28,5-32,5% tashkil qilishi mumkin. Ya`ni, Germaniya va Frantsiyaning shu sohadagi bugungi kundagi darajasiga yetib kelishi mumkin. Xususan, albatta soliqlar va ijtimoiy sug`urta to`lovlarining umumiy ulushi o`sha paytga kelib 50%ga o`sishi kutilmoqda. Yaponiyaliklarning fikricha, milliy daromad tarkibida soliqlar ijtimoiy sug`urta to`lovlarining ulushlari ko`paymasdan, XXI asrda tobora keksayib borayotgan Yaponiya jamiyatining zarur iqtisodiy turmush darajasini ta`minlashi kerak bo`ladi. Xulosa tarzida aytsak bo`ladiki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlari tajribasining ko`rsatishicha, ijtimoiy muhofaza qilish tizimini davlat, xususiy strukturalar, jamoat birlashmalari o`zaro hamkorlikda tashkil etishlari maqsadga muvofiqdir. Mablag`larning bir qismini avtomatik ravishda ijtimoiy ehtiyojlarga ajratishdan voz kechish, ijtimoiy muhofaza qilish tizimi samaradorligini oshirish so`ngi yillarda rivojlangan davlatlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasidagi siyosatining asosiy xususiyatlariga aylanib bormoqda. Ijtimoiy yordamga ajratiladigan xarajatlarning ko`pligi jamiyat rivojining nomaqbul ko`rsatkichidir, zero, ijtimoiy muhofaza qilish dasturlarining haddan tashqari kengaytirilishi mehnatga bo`lgan iqtisodiy rag`batning pasayishiga olib keladi. Har qanday mashg`ulot – mehnatkashlar va ularning oilalarini muayyan daromad bilan ta`minlash asosidir. Shu bois keyingi yillarda xorijda ijtimoiy muhofaza qilish tushunchasini tobora ko`proq aholining ish bilan bandlik siyosati bilan bog`liq holda ko`rilmoqda. Bunga kam ta`minlangan mehnatkashlar tabaqalarining ish bilan bandligini tartibga solish, ularni qayta o`qitish, turmush xarajatlarining o`sishi bilan bog`liq holda indeksatsiyalashning moslashuvchan tizimi kabilarni ham kiritish mumkin. Ish staji bo`yicha pensiyalarning belgilangan muddatgacha berilishi soliq-byudjet sohasiga jiddiy ta`sir etadi. Islohotning dastlabki yillarida u qamrab olgan ishlovchilar soni bo`yicha sezilarli istisnolar bo`lgan, odamlar belgilangan muddatdan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan. Keyinchalik bunday pensiyani tayinlash ko`lami birmuncha qisqardi, ammo yangi qonunga ko`ra ancha sezilarliligicha qolaverdi. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, 1994 yilga kelib belgilangan muddatidan oldin pensiyaga chiqqanlar hissasi barcha pensionerlarning 13,8 foizini tashkil qilgan. Ijtimoiy pensiyalar zarur mehnat stajiga ega bo`lmaganlarga berilgan. Bu toifadagi pensiya yangi pensiya qonunchiligi bo`yicha bekor qilindi, u haqda quyida tuxtalib o`tamiz. Ikkinchi bosqichda mehnat staji va oldingi ish haqi miqdori yoki qonunchilikda belgilangan ma`lum mezonlarga ko`ra pensiyalarga ustamalar to`lash asosida pensiyalarning minimal miqdoridan ortadigan pensiyalar miqdorini to`lash ko`rib chiqiladi. Ustamali pensiyalar respublika byudjetidan moliyalanadi va urush nogironlari hamda faxriylar bevalariga qo`shimcha to`lovlarni o`z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich qisman rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan ijtimoiy sug`urtaga muvofiq keladi, ya`ni pensiyaga ustamalarni oldin to`langan badallarga bog`liq qilib qo`ymaydi, balki ish staji va ish haqi miqdorini hisobga oladi.Ijtimoiy ta`minot tizimining shakllanishi va rivojlanishi Pensiya olish huquqini beradigan stajga ma`lum faoliyat turiga, masalan, oliy ma`lumot olishga sarflangan vaqt kiritiladi. Shu yo`sinda ish haqining o`sishini to`xtatib turish siyosati muntazam amalga oshirib kelingan sharoitda inson resurslarini shakllantirish rag`batini yaratish maqsadida pensiya tizimidan foydalanilgan sho`rolar amaliyoti davom etmoqda. Faoliyatning ayrim turlari staji imtiyozli hisoblash huquqini beradi, masalan, haqiqiy xizmatdagi haqiqiy xizmat qilingan bir yil ikki yoki uch yilga hisoblanadi. Yangi qonun bo`yicha eng ko`p sonli bo`lgan pensionerlarga pensiya to`lash davlatdan ilgargisidan ko`proq mablag` sarflashni talab etdi, bunda qarilik bo`yicha pensiya to`lash xarajatlari oldingi to`lovlarning 106 foizini, nogironlik bo`yicha pensiyalar – 120 foizni va boquvchisini yo`qotganlik bo`yicha pensiyalar – 104 foizni tashkil qildi. Umuman, yangi qonunga ko`ra ko`rsatilgan toifalar bo`yicha pensiya to`lovlariga umumiy pensiya to`lovlari xarajatidan 6 foiz ko`proq sarflangan. Pensiya ta`minoti tizimini rivojlantirishda uning bo`linmalari texnik jihozlanganligi alohida muammoga aylandi. Tizim bo`linmalarini kompyuterlashtirish bir xilda bo`lmaydi. 1992 yil yanvar, 1993 yil oktyabr oylarida ko`pgina tumanlarda pensiyalarni qayta hisoblashda qo`l kalkulyatorlaridan foydalanildi. Kompyuterlashtirishni amalga oshirish uchun moliyaviy mablag`lar respublika Pensiya jamg`armai byudjeti orqali o`tkazildi. Chunonchi 1993 yilda viloyat markazlari va yirik shaharlardagi bo`linmalar uchun 25 kompyuter xarid qilishga mablag` ajratildi. Kompyuterlashtirish boshlangan viloyatlarda kompyuterlarning yetishmaslik hollari uchrab turadi. Ulardan asosan kalkulyator sifatida foydalanilgan va hatto aniq bo`limlar o`rtasidagi tarmoqqa ham ulanmagan. Faqat shaharlardagina bo`limlar xodimlari kompyuterlar bilan ishlash malakasiga ega bo`lgan. 1993 yil noyabrida 230 tuman bo`limlarida 1990 yilda davlat byudjeti hisobiga sotib olingan 148 kompyuter bor edi. Uchta viloyat o`z mablag`lari hisobiga qo`shimcha kompyuterlar sotib olgan. 1993 yilda Ijtimoiy himoya vazirligida pensiya va bolalar nafaqalari miqdorini hisoblash hamda nafaqalar miqdori hisoblash tizimi umumrespublika kompyuter tarmog`ini yaratish maqsadida kompyuterlashtirish boshqarmasi tashkil etildi. Bu davrda O`zbekistonda pensiya ta`minoti tizimini qayta tashkil etishda turli xalqaro tashkilotlar ham o`z tadqiqotlari va aniq tavsiyalari bilan ishtirok etdi. O`zbekistondagi bu muammoni o`rgangan Jahon banki xodimlari fikricha, pensiya to`lovlari xarajatlari katta bo`lgan va yosh pensionerlar, nafaqa oladiganlar hissaning kattaligi, o`rnini bosish koeffitsientining yuqoriligi (u ko`p hollarda oldingi haqiqiy ish haqining 100 foizidan ham ortib ketardi) tufayli ortib borgan. Pensiya to`lovlari xarajatlarini ko`paytirib yuboradigan va sobiq ittifoqning boshqa respublikalariga ham xos bo`lgan ikki holat, bu nisbatan past umumiy pensiya yoshi hamda ishlab turganlarga pensiyaning to`la hajmda to`lanishi bo`ldi. Shunga ko`ra pensiya to`lovlarining davlat byudjetiga bosimini kamaytirish maqsadida bu xarajatlarni kamaytirish yo`llarini topish tavsiya etildi. Ular fikricha, qabul qilingan pensiya yoshi g`arbiy o`lchovga ko`ra ancha past bo`lib, ayollar uchun 55 yil va erkaklar uchun 60 yilni tashkil qiladi. Uzoq mudddatli istiqbollarda pensiya yoshini oshirish tavsiya etilib, bu pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishi mumkinligi aytib o`tildi. Ammo bunda bir narsani unutmaslik kerak, ya`ni pensiya yoshining uzaytirilishi ish bilan bandlikka, jumladan, aholining yosh qismiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Kattaroq yoshdagi ishchilar ish joylarini ish bilan band etishda davom etsalar, pensiya to`lovlari sarflarini pasaytirish hisobiga davlat xarajatlaridagi tejam ishsizlik bo`yicha to`lanadigan to`lovlarga, ya`ni ijtimoiy yordamga sarflarning yuqorisi bilan tenglashib qolishi mumkin. Pensiyaga chiqishning qayta qurish sur`atini ham pasaytirish mumkin, chunki korxonalar ishchilardan tabiiy kamayish vositasida qutilishga harakat qiladi. O`zbekistonda umumiy pensiya yoshining pastligiga qo`shimcha sifatida muddatidan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan ishlovchilar toifasi ham amalda bo`lgan. Bunda ish haqining o`sishini muntazam ushlab turishni kompensatsiya qilish maqsadida xodimlarga ish haqiga aloqador bo`lmagan rag`batlantirishlar bo`yicha pensiya tizimida o`rin olgan printsip o`z aksini topgan. Xodimni xavfli ish shart-sharoitlari yoki ishchi kuchiga yuqori talab tufayli ish haqini oshirish orqali taqdirlash o`rniga mehnat rag`batlari pensiya tizimi orqali yaratilgan. Muddatdan oldin pensiyaga chiqish muammosi yangi pensiya qonunchiligi qabul qilingandan keyin ham o`zgarishsiz qoldi. Imtiyozli toifalar soni taxminan o`sha darajada qoldi va eng ko`p sonli guruhlar ham o`zgarmagan. O`tkazilgan tadqiqotlar jarayonida ishlab turgan pensionerlar pensiya miqdorini kamaytirish tavsiya etilib, ishlab turgan pensionerlarga pensiya to`lash sezilarli sarflarni talab etishi aytib o`tildi, masalan, 1993 yilda pensionerlarning 14 foizi ishlagan va barcha pensiya to`lovlarining 13,2 foizi ularga to`g`ri kelgan. Tavsiya etilgan pensionerlarni attestatsiyadan o`tkazish pensiyasi to`lovlari xarajatlarini kamaytirishi yoki pensiya yoshiga yetgan ishlab turganlarning ayrimlari ishdan ketishga qaror qilishlari oqibatida ish joylarini ko`paytirishi lozim edi. Boshqa taklif ishlab turgan pensionerlar pensiyasi miqdorini kamaytirish edi. Masalan, Estoniyada ishlab turgan pensionerlar miqdori qarilik pensiyalarining 38 foizini tashkil qiluvchi baza stavka tayinlanadigan pensiyani oladi. Jahon banki xodimlari ma`muriy tusdagi islohotni amalga oshirishni ham taklif qilishdi. Ta`kidlanishicha, amaldagi pensiya tuzilmalarining murakkabligi ma`muriy xarajatlarni ko`paytiradi hamda tizimning adekvat miqdordagi pensiya to`lash imkoniyatini kamaytiradi. Pensiyalar tuzilmasini soddalashtirish hamda baza stavka bo`yicha hisoblanadigan pensiyalarni joriy etish yo`li bilan pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishga erishgan Estoniya va Latviya namuna sifatida keltirilgan. O`zbekistonda ham qisqa muddatli istiqbolda baza stavka bo`yicha hisoblash chizmasini joriy qilishni ko`rib chiqish tavsiya etildi.Xulosa 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O`zbekiston, 2002. 2. I.Karimov “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz”-T.: O`zbekiston, 2001. 3. I.Karimov “Halqimiz farovonligining barqaror o`sishini ta`minlash-ustuvor vazifa” Halq so`zi, 2001 yil 12 yanvar. 4. Abdurahmonov Q.Q. va boshqalar. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma) O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti T.: 2004. 5. Abdurahmonov Q.X., Toxirova X.T. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma). T.: 2004.Adabiyotlar ro`yxati:

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri va uning O’zbekistondagi xususiyatlari 2
Yashil iqtisodiyotga o’tish strategiyasi
Bozor iqtisodiyoti
Marketingda bozor tadqiqotlari
Bozor iqtisodiyoti taraqqiyoti