Tranzistorlar va ularning qo’llanilishi - Informatika va AT - Slaydlar

Tranzistorlar va ularning qo’llanilishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

804.080078125 KB

Ko'chirib olish

Tranzistorlar va ularning qo’llanilishi ► Reja: ► Kirish: 1. Rtanzistorlarning ishlash prinsipi. 2. Tranzistorlarning qo’llanilishi. 3. Termistorlar va fotorezistorlar. 4. Xulosa: 5. Adabiyotlar:

Kirish: ► Tranzistorning ishlash prinsipini tushunish oson emas, ammo uni ixtiro qilishibdi-ku! Ishonchimiz komilki. Siz uning qanday ishlashini qisqacha tavsifnomaga qarab ham o’rganib olasiz. ► Germaniy yoki kremniydan yasalgan, ichiga donor va akseptor-aralashmalar qo’shilgan tranzistor-lardan birini ko’rib chiqamiz. Aralashma shunday qo’shilganki, tip yarimo’tkazgichning ikki qatlami orasida tip yarimo’tkazgichning juda yupqa (bir necha mikron chamasida) katlami hosil qilinadi. Bu yupqa qatlam asos yoki bazis deb ataladi. n  n

► Kristallda ikkita o’tish sohasi hosil bo’ladi, bularning to’g’ri o’tish yo’nalishlari bir- biriga qarama-qarshi. O’tkazuvchanliklarining tipi turlicha bo’lgan sohalardan chiqqan uchta klemma tranzistorni tasvirlangan sxema bo’yicha ulashga imkon beradi. Tranzistor ko’rsatilgandek ulanganda chapdagi ► o’tish to’g’ri o’tish bo’lib, bazani o’tkazuvchanligi tipdagi sohadan ajratib turadi; bu soha emitter deb ataladi. Agar o’ng tomondagi «-o’tish sohasi bo’lmaganda edi, «emitter – baza» zanjirida tok bo’lgan bo’lar edi, bu tokning kuchi manbalari (B 1 batereya va o’zgaruvchan kuchlanish manbaining) kuchlanishiga va zanjirning qarshiligiga bog’liq bo’lar edi (zanjirning karshiligiga «emitter — baza» to’g’ri o’tishning juda kichik qarshiligi ham qo’shiladi). Tranzistorlarning ishlash prinsipini.  n p   n p  p   n p

B 2 batereya ulanganki, sxemadagi o’ng ga o’tish teskari o’tish bo’ladi. O’ng tomondagi o’tish bazani tip o’tkazuvchanlikli o’ng sohadan ajartib turadi: bu o’ng soha kollektor deb ataladi. Agar chap tomondagi o’tish bo’lmaganda edi, kollektor zanjiridagi tok kuchi nolga yaqin bo’lar edi, chunki teskari o’tishning qarshiligi juda katta. Chap tomondagi o’tishda tok bo’lganda kollektor zanjirida ham tok paydo bo’lar va tokning kuchi emitterdagi tok kuchidan salgina kichik bo’lar edi.  n p   n p  p   n p   n p

► Bu yerda gap bunday. Emitter bilan baza orasida kuchlanish xosil qilishda p - tip yarim o’tkazgichning asosiy zaryad tashuvchilari bo’lmish teshiklar bazaga o’tib, u yerda ular no asosiy zaryad tashuvchilar bo’lib qoladi. Baza juda yupqa va undagi asosiy zaryad tashuvchilar (elektronlar) soni ko’p bo’lmagani uch o’n bazaga tushgan teshiklar undagi elektronlar bilan deyarli rekombinasiyalashmaydi va diffuziya hisobiga kollektorga o’tadi. O’ng tomondagi n –p – o’tish zonasi bazaning asosiy zaryad tashuvchilari bo’lmish elektronlarni o’tkazmaydi, biroq teshiklarni o’tkazadi. Kollektorda teshiklar elektr maydon ta’sirida harakatga kelib zanjirni bekitadi. Emitter zanjiriga bazadan tarmoqlanib o’tadigan tok kuchi juda kichik, chunki bazaning gorizontal tekislikdagi ko’ndalang kesimi vertikal tekislikdagi ko’ndalang kesimidan ancha kichik.

► Kollektordagi tok kuchi amalda Emitterdagi tok kuchiga teng bo’lib, Emitterdagi tok bilan birga o’zgaradi. R rezistorning qarshiligi kollektordagi tokka kam ta’sir ko’rsatadi, bu qarshilikni yetarlicha katta qilish mumkin. Emitter tokini Emitter zanjiriga qo’shilgan o’zgaruvchan kuchlanish manbai yordamida boshqarib biz R rezistordagi kuchlanishni sinxron ravishda o’zgartira olamiz. ► Rezistorning qarshiligi katta bo’lganda undagi kuchlanishning o’zgarishi Emitter zanjiridagi signal kuchlanishining o’zgarishidan bir necha o’n ming marta ortiq bo’lishi mumkin. Bu esa kuchlanish kuchaytirilayotganligini bildiradi. R rezistorda chiqadigan quvvat ham Emitter zanjirida sarf qilinayotgan kuvvatdan ancha ortiq bo’ladi. ►

Tranzistorlarning qo’llanilishi . ► Hozirgi zamon texnikasida tranzistorlar nihoyatda keng qo’llaniladi. Ular ilmiy sohada, sanoatda va turmushda ishlatiladiganapparatlarning ko’p elektr zanjirlarida elektron lampalarning o’rnini bosadi. Bunday asboblar ishlatiladigan jajji radiopriyomniklarni odamlar «tranzistorlar» deyishadi. Tranzistorlar va yarim o’tkazgichli diodlarning elektron lampalar oldidagi afzal tomoni avvalo ancha quvvat va qizish uchun ancha vaqt talab qilib cho’g’lanadigan katodning yo’qligidir. Undan tashqari, bu asboblar elektron lampalarga qaraganda bir necha va o’n yuzlab marta kichik bo’lib, massalari ham juda ko’p marta oz. Ular qiyosan pastrok kuchlanishlarda ishlaydi.

► Tranzistorlarning kamchiligi yarim o’tkaz-gichli diodlarning kamchiligi bilan bir xil. Ular haroratning ko’tarilishiga, ortiqcha elektr nagruzkalariga va kuchli ta’sir qiladigan nurlanishlarga chidamaydi. o’tishning xossa-lari yarimo’tkazgichlarda elektr tebranishlari-ni hosil qilish va kuchaytirish uchun ishlatila-di.

► Yarimo’tkazgichli diod va tranzistorlar yarimo’tkazgichlarning hamma imkoniyatlari emas. Yarimo’tkazgichli asboblarning yana ikki turi bilan tanishamiz. ► Termistorlar. Yarimo’tkazgichlarning elektr qarshiligi haroratga ko’p darajada bog’liq. Yarimo’tkazgichlarning bu xossasidan yarimo’tkazgichli zanjirdan o’tayotgan tok kuchiga qarab haroratni o’lchashda foydalaniladi. Bu asboblar termistorlar va termorezistorlar deb ataladi. ► Termistorlar yarimo’tkazgichli asboblarning eng oddiysi hisoblanadi. Ular sterjen, naycha, disk, shayba va munchoq shaklida ishlanib, o’lchamlari bir necha mikrometrdan tortib bir necha santimetrgacha bo’ladi. ► Ko’pchilik termistorlar 170 dan 570 K gacha oraliqdagi Haroratni o’lchaydi. Biroq juda yuqori («1300 K) haroratlarni va juda past («4—80 K) haroratlarni o’lchaydigan termistorlar ham bor. Termistorlar va fotorezistorlar .

► Fotorezistorlar. Yarimo’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi qizdirilgan-dagina emas, balki yoritilganda ham ortadi. Shunday ekanligini ko’rish uchun sxemasi tasvirlangan qurilmadan foydalana-miz. Yarimo’tkazgichga yorug’lik tushganda zanjir-dagi tok kuchi sezilarli ravishda ortadi. Demak, yorug’lik ta’sirida yarimo’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligi ortadi (qarshiligi kamayadi). Bu effektning qizishga aloqasi yo’q, chunki u harorat o’zgarmaganda ham yuz beradi. ► Elektr o’tkazuvchanlik yarimo’tkazgichga tushgan yorug’lik enyergiyasi hisobiga bog’lanishlarning uzilishi, erkin elektronlar va teshiklar hosil bo’lishi tufayli ortadi. Bu hodisa fotoelektr effekti deb ataladi.

► Yarimo’tkazgichlarda yuz beradigan fotoelektr effekti hodisasidan foydalanadigan asboblar fotorezistorlar yoki fotoqarshiliklar deb ataladi. Fotorezistorlarning ixcham va yuqori darajada sezgir bo’lishi kuchsiz yorug’lik oqimlarini qayd qilish va o’lchashda ulardan fan va texnikaning turli sohalarida foydalanishga imkon beradi. Fotorezistorlar yordamida sirtlarning sifati aniqlanadi, buyumlarning o’lchamlari nazorat qilib turiladi va hokazo. ► Tyermorezistorlar xaroratni o’lchaydi. Fotorezistor-lar zaif yorug’lik okimlarini kayd kiladi va o’lchaydi.

n –p –n tranzistor tuzilmasi keltirilgan bo’lib, tranzistor elektrodlariga tashqi kuchlanishlar berilganda u orqali oquvchi toklar yo’nalishlari rasmda ko’rsatilgan.

► Kovak tashkil etuvchi elektron tashkil etuvchiga nisbatan qanchalik kam bo’lsa, emitter o’tishining samaradorligi birga shunchalik yaqinlashishi ushbu ifodadan ko’rinib turibdi. ► Tranzistor bazaviy sohasiga purkalgan elektronlar diffuziya natijasida kollektor o’tishga tomon harakatlanadilar. Agar bazaviy soha kengligi elektronlarning diffuziyaviy yugurish yo’lidan kichik bo’lsa, purkalgan elektronlarning ko’p qismi kollektorga yetib keledi. Yuqorida aytilganidek, kollektor o’tishga teskari kuchlanish berilsa, ya’ni baza va kollektor sohalar orasidagi elektrik maydon shunday yo’nalganki, elektrik maydon ta’siriga tushgan elektronlar kollektorga uzatiladigan va undan tashqari chiqib tashqi zanjirda harakatlana boshlaydilar, aniqroq aytganda kollektor toki, ya’ni kollektor tokining kovak tashkil etuvchisi kovaklar (noasosiy zaryad tashuvchilar)oqimining kollektor sohasidan baza sohasiga oqimiga bog’liq bo’lib, tranzistorning ishlashi uchun kam ahamiyatlidir.

► Kollektor o’tishining ishlashini miqdoriy tavsiflash uchun “kollektor o’tishning samaradorligi” degan tushunchani kiritamiz: ► , ► Bu yerda, , kollektor tokining elektron va kovak tashkil etuvchilari. ► Yuqorida aytilganidek, emitterdan bazaga purkalgan elektronlarning hammasi ham kollektor o’tishga yetib bormaydilar va kollektor tokini hosil qilishda ishtirok etmaydilar. Elektronlarning bir qismi baza sohasida bu sohaning asosiy zaryad tashuvchilari bo’lgan kovaklar bilan rekombinatsiyalanadi. Emitter va kollektordagi toklarning farqi, ya’ni bazada rekombinatsiyalanuvchi elektronlar, bazaning rekombinatsiya toki deb ataladi. Tokning rekombinatsiyaviy tashkil etuvchisini kamaytirish maqsadida bazaviy soha kengligini elektronlarning diffuziyaviy yugurish uzunligidan kichikroq qilinadi.  nk pk nk k j j j J /   nkj  pnj

bke III 

O'xshashlar

Adreslash va uning turlari shifrlash va deshifrator registr va tranzistorlar

Adreslash va uning turlari shifrlash va deshifrator registr va tranzistorlar

3D modellashtirishning tarixiy tadqiqotlarda qo’llanilishi

Zamonaviy avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari va ularni texnik soxalarda qo’llanilishi

GSM standartining O’zbekiston Respublikasi sharoitida qo’llanilishi