Kompyuterlar tarmog\\'ida iqtisodiy axborotlar xavfsizligi va uni ta\\'minlash usullari - Informatika va AT - Slaydlar

Kompyuterlar tarmog\\'ida iqtisodiy axborotlar xavfsizligi va uni ta\\'minlash usullari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

989.994140625 KB

Ko'chirib olish

KOMPYUTERLAR TARMOG'IDA IQTISODIY AXBOROTLAR XAVFSIZLIGI VA UNI TA'MINLASH USULLARI

REJA: 1. Axborot xavfsizligi muammosi. 2. Axborot xavfsizligini ta’minlash usullari va yo’nalishlari. 3. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullari va vositalari. 4. Iqtisodiy axborotlar xavfsizligini ta’minlash bo’yicha amaliy tavsiyalar. 5. Internetdagi tarmoq xavfsizligi programmaviy vositalari .

« Fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta’minlash masalasi insonning axborot olish, axborotni va o‘z shaxsiy fikrini tarqatish huquqi va erkinligini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu O‘zbekistonda demokratik jamiyat asoslarini barpo etishning muhim sharti, ta’bir joiz bo‘lsa, tamal toshi hisoblanadi» . Islom Karimov

O‘zbekiston respublikasining 2002-yil 12-dekabrdagi №439-ii-sonli «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunida axborot va uning turlari to‘g‘risida quyidagi ta’riflar keltirilgan: axborot – manbalari va taqdim etilish shaklidan qat’i nazar shaxslar, predmetlar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar; axborotni muhofaza etish – axborot borasidagi xavfsizlikka tahdidlarning oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etish choratadbirlari;

Ommaviy axborot – cheklanmagan doiradagi shaxslar uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot, bosma, audio, audiovizual hamda boshqa xabarlar va materiallar; Hujjatlashtirilgan axborot – identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo‘yilgan holda moddiy jismda qayd etilgan axborot; Maxfiy axborot – foydalanilishi qonun hujjatlariga muvofiq cheklab qo‘yiladigan hujjatlashtirilgan axborot. Konfedensial axborot – hujjatlashtirilgan axborot, undan foydalanish qonun hujjatlariga muvofiq chegaralanadi.

Axborot xavfsizligi - ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy va qasddan qilingan ta’sirlardan axborot va uni qo‘llab-quvvatlab turuvchi infrastrukturaning himoyalanganligi tushuniladi.

Bugungi kunda axborot xavfsizligini ta’minlaydigan uchta asosiy tamoyil mavjud:  – ma’lumotlar butunligi – axborotni yo‘qotilishiga olib keluvchi buzilishlardan, shuningdek ma’lumotlarni mualliflik huquqi bo‘lmagan holda hosil qilish yoki yo‘q qilishdan himoya qilish;  – axborotning konfedensialligi . Axborot va uning tashuvchisining holatini belgilaydi va unda axborot bilan ruxsatsiz tanishishning yoki uni ruxsatsiz hujjatlashtirishning (nusxa ko‘chirishning) oldini olish ta’minlangan bo‘ladi;  – foydalanish huquqlariga (mualliflikka) ega barcha foydalanuvchilar axborotdan foydalana olishliklari .

Axborotning himoyasi - boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qat’iy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi.

Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: Maxfiylik — aniq bir axborotga faqat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofiq cheklab qo’yilib, axborotni saqlash va arxivlash so’rovlar bo’yicha axborotlarni tanlash, axborotni qayta ishlash, saqlash uchun axborotlarni tizimlashtirish, tartibga solish va o’girish, axborotdan foydalanish, olingan axborotlarni foydaliligi va aniqligi bo’yicha hisobot ma’lumotlari birlamchi axborot. Axborotlarni yangilab turish eski axborotlarni yo’qotish hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi. Konfidentsiallik — ishonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi, kafolati.

Yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati. Bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi; Autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs haqiqatan ham axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat. Bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; Apelyatsiya qilishlik — y etarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.

Axborotni muhofaza qilish quyidagilarga yo‘naltirilgan:

– tizimli tahlil va nazorat orqali real va ehtimoli katta bo‘lgan tahdidlarni aniqlash va ularni o’z vaqtida oldini olish choralari jinoiy harakatlarni bartaraf etish, shuningdek aniq jinoiy harakatlarni hamda tahdidlarni yo‘q qilish bo‘yicha choralar ko‘rish tahdid va jinoiy harakatlarning oqibatlarini yo‘q qilish va mavqeini saqlashaniq tahdidlar va jinoiy harakatlarni aniqlash maqsadida tahdidlarni topish* axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha tahdidlarning oldini olish

AXBOROTNI HIMOYALASHNING MAQSADLARI QUYIDAGILARDAN IBORAT: Axborotning kelishuvsiz chiqib ketishi, o’g’irlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarining oldini olish. Axborotni o’zgartirish, yo’q qilish, soxtalashtirish, nusxa ko’chirish, to’siqlash bo’yicha ruxsat etilmagan harakatlarning oldini olish. Shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo’lgan xavf-xatarning oldini olish; Davlat sirini qonunchilikka mos hujjatlashtirilgan axborotning konfedinsialligini saqlash. Axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chiqish va qo’llashda subyektlarning huquqlarini ta’minlash.

Axborotni himoyalash tizimi - axborotning zaif tomonlarini kamaytiruvchi va axborotga ruxsat etilmagan kirishga, uning chiqib ketishiga va yuqolishiga to’sqinlik qiluvchi tashkiliy, texnik, dasturiy, texnologik va boshqa vosita, usul va choralarning kompleksidir.

HIMOYALASH TIZIMI QUYIDAGI XUSUSIYATLARGA EGA BO’LISHI LOZIM: Uzluksiz Rejali Markazlash- tirilgan Ishonchli AniqMaqsadli Kompleksli Oson mukammallash- tiriladigan Ko’rinishi tez o’zgartiriladigan

Axborotni muhofaza qilishda foydalaniluvchi asosiy usullar quyidagilar hisoblanadi: * yashirish, * ranjirlash, * noto‘g‘ri ma’lumot berish, * bo‘laklash, * sug‘urta qilish, * hisobga olish, * kodlash, * shifrlash.

 Yashirish – axborotni muhofaza qilish usuli sifatida amaliyotda ma’lumotlarni himoyalashning asosiy tashkiliy usullaridan biri hisoblanadi, maxfiy ma’lumotlarga ruxsat etilgan shaxslar sonini chegaralaydi. Yashirish axborotlarni himoya qilishda juda keng qo‘llaniluvchi usullardan biri hisoblanadi.  Ranjirlash - axborot himoya usuli sifatida, birinchidan, maxfiy ma’lumotlarni maxfiylik darajasi bo‘yicha taqsimlaydi, va ikkinchidan himoya- langan axborotga ruxsatni chegaralaydi .

 Noto‘g‘ri ma’lumot berish – axborot himoya usullaridan biri bo‘lib, biror obyekt haqidagi haqiqiy ma’lumot o‘rniga atayin yolg‘on ma’lumot tarqatishni anglatadi.  Axborotni bo‘laklash - usuli axborotni bo‘laklarga bo‘lib, uning biror qismi orqali to‘liq ma’lumot olib bo‘lmaslikni anglatadi. Bu usul harbiy texnika va qurollanish vositalarini ishlab chiqarishda, shuningdek yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.

 Sug‘urta qilish – axborotni muhofaza qilish usuli sifatida endigina tan olinmoqda. Uning ma’nosi axborot egasi huquqlari va manfaatlarini yoki axborot vositalarini an’anaviy tahdidlar va axborot xavfsizligi tahdidlaridan himoya qilishni bildiradi  Axborotlarni ma’naviy- ma’rifiy himoyalash usuli - axborotni muhofaza qilishda juda muhim rol o‘ynaydi. Aynan inson, u korxona yoki tashkilot xodimi, maxfiy ma’lumotlardan voqif bo‘lib, o‘z xotirasida ko‘plab ma’lumotlarni jamlaydi va ba’zi hollarda axborot chiqib ketishi manbaiga aylanishi mumkin hamda uning aybi bilan o‘zgalar ushbu axborotga noqonuniy ega bo‘ladilar.

Hisobga olish - axborotni muhofaza qilishning muhim usullaridan biri bo‘lib, konfedensial ma’lumotlar tashuvchilarning hamda undan foydalanuvchilarning ixtiyoriy vaqtda qayerda joylashganligi haqida ma’lumot olish imkonini beradi.  Kodlash – himoyalanuvchi axborotni raqibdan yashirish maqsadida, axborotni kanal orqali uzatish jarayonida o‘zgalar tomonidan tutib olinishi xavfi mavjud bo‘lganda, uni kodlash usuli yordamida ochiq matnni shartli axborotga aylantirish usulidir.  Shifrlash – axborotni muhofaza qilish usuli bo‘lib, ko‘pincha axborotlarni radioqurilmalar vositasida uzatishda, raqib tomonidan tutib olish xavfi bo‘lganda qo‘llaniladi. Axborotni shifrlash, uni o‘zgalar tomonidan tutib olinganda ham kalitsiz ma’nosini tushunib bo‘lmaydigan holatga o‘tkazishni anglatadi.

Virus deganda avtonom ravishda ishlash, boshqa dastur tarkibiga o’z-o’zidan qo’shilish, kompyuter tarmoqlari va alohida kompyuterlarda zararli jarayonlarni vujudga keltirish maqsadida tuzilgan dastur tushuniladi. Ushbu dasturlar o’z-o’zidan nusxa olish xususiyatiga ega. Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan dasturlar deyiladi.

Dasturli viruslar - kompyuter tizimlarining xavfsizligiga tahdid solishning eng samarali vositalaridan biridir. Shuning uchun ham dasturli viruslarning imkoniyatlarini tahlil qilish masalasi hamda bu viruslarga qarshi kurashish hozirgi paytning dolzarb masalalaridan biri bo’lib qoldi.

Hozirgi vaqtda viruslarni yo’qotish uchun ko’pgina usullar ishlab chiqilgan va bu usullar bilan ishlaydigan dasturlar antivirus dasturlar deb ataladi. Antiviruslarni qo’llanish usuliga ko’ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin: detektorlar, faglar, vaqtsinalar, privivkalar, revizorlar, monitorlar. Privivka — fayllarda xuddi virus zararlagandek iz qoldiradi. Buning natijasida viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi. Filtrlar — qo’riqlovchi dasturlar ko’rinishida bo’lib, rezident holatda ishlab turadi va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar beradi. Revizorlar — eng ishonchli himoyalovchi vosita bo’lib, diskning birinchi holatini xotirasida saqlab, undagi keyingi o’zgarishlarni doimiy ravishda nazorat qilib boradi

Detektorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar ketma- ketligi) bo’yicha tezkor xotira va fayllarni ko’rish natijasida ma’lum viruslarni topadi va xabar beradi. Yangi viruslarni aniqlay olmasligi detektorlarning kamchiligi hisoblanadi.

Hozirgi davrning eng dolzarb muammolardan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Hozirga qadar tizimga ruxsatsiz kirishni taqiqlashning eng keng tarqalgan usuli sifatida «parol» qo’yish printsipi hisoblanib kelmoqda. Chunki ushbu usul juda sodda, foydalanish uchun qulay va kam harajat talab etadi. Lekin, hozirga kelib «parol» tizimi to’laqonli o’zini oqlay olmayapti. Ya’ni ushbu usulning bir qator kamchiliklari ko’zga tashlanib qoldi.

Birinchidan, ko’pchilik foydalanuvchilar sodda va tez esga tushadigan parollarni qo’llaydilar. Masalan, foydalanuvchi o’z shaxsiga oid sanalar, nomlardan kelib chiqqan holda parol qo’yadilar. Bunday parollarni buzish esa, foydalanuvchi bilan tanish bo’lgan ixtiyoriy shaxs uchun unchalik qiyinchilik tug’dirmaydi.

Ikkinchidan , foydalanuvchi parolni kiritishi jarayonida, kuzatish orqali ham kiritilayotgan belgilarni ilg’ab olish mumkin.

« ₴ £ ♯ & % ! © > / ) Uchinchidan , agar foydalanuvchi parol qo’yishda murakkab, uzundan-uzoq belgilardan foydalanadigan bo’lsa, uning o’zi ham ushbu parolni esidan chiqarib qo’yishi extimoldan holi emas. Va nihoyat, hozirda ixtiyoriy parollarni buzuvchi dasturlarning mavjudligi ko’zga tashlanib qoldi. YUqoridagi kamchiliklardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, axborotni himoyalashning parolli printsipidan foydalanish to’la samara bermayapti. SHu sababli ham hozirda axborotlardan ruxsatsiz foydalanishni cheklashning biometric usullarini qo’llash dunyo bo’yicha ommaviylashib bormoqda va ushbu yo’nalish biometriya nomi bilan yuritilmoqda.

Biometriya – bu insonning o’zgarmaydigan biologik belgilariga asosan aynan o’xshashlikka tekshirishdir (identifikatsiya). Hozirda biometrik tizimlar eng ishonchli himoya vositasi hisoblanadi va turli xil maxfiy obyektlarda, muhim tijorat axborotlarini himoyalashda samarali qo’llanilmoqda. Hozirda biometrik texnologiyalar insonning quyidagi o’zgarmas biologik belgilariga asoslangan: barmoqning papillyar chiziqlari, qo’l kaftining tuzilishi, ko’zning kamalak qobig’i chiziqlari, ovoz parametrlari, yuz tuzilishi, yuz termogrammasi (qon tomirlarining joylashishi), yozish formasi va usuli, genetik kodi fragmentlari. Insonning ushbu biologik belgilaridan foydalanish turli xil aniqliklarga erishishga imkon beradi .

Tarmoq xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak. Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari bor, biroq ular bir necha toifalarga bo‘linadi:  axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish ( Eavesdropping );  xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; ( Denial-of- service )  portlarni tekshirish ( Port scanning ).

Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish hujumi bilan telefon aloqa liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, videokonferensiya va faks jo‘natmalari orqali amalga oshiriladigan axborot almashinuvida foydalanuvchilarga sezdirmagan holatda axborotlarni tinglash, o‘zgartirish hamda to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha tarmoqni tahlillovchi protokollar orqali bu hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minotlar orqali CODEC (video yoki ovozli analog signalni raqamli signalga aylantirib berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik bilan yuqori sifatli, ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib beradi.

Tarmoq orqali ma’lumot almashish mobaynida yuborilayotgan axborotni eshitish va o‘zgartirishga qarshi bir necha samarali natija beruvchi texnologiyalar mavjud:  IPSec ( Internet protocol security ) protokoli;  VPN ( Virtual Private Network ) virtual xususiy tarmoq;  IDS ( Intrusion Detection System ) ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimi.

Ipsec (Internet protocol security) bu xavfsizlik protokollari hamda shifrlash algoritmlaridan foydalangan holda tarmoq orqali xavfsiz ma’lumot almashish imkonini beradi. Bu maxsus standart orqali tarmoqdagi kompyuterlarning o‘zaro aloqasida dastur va ma’lumotlar hamda qurilmaviy vositalar bir-biriga mos kelishini ta’minlaydi. Ipsec protokoli tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning sirliligini, ya’ni faqatgina yubo- ruvchi va qabul qiluvchiga tushunarli bo‘lishini, axborotning sofligini hamda paketlarni autentifikatsiyalashni amalga oshiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash har bir tashkilotning rivojlanishi uchun zaruriy vosita bo‘lib qoldi, Ipsec protokoli esa aynan quyidagilar uchun samarali himoyani ta’minlaydi:  bosh ofis va filiallarni global tarmoq bilan bog‘laganda;  uzoq masofadan turib, korxonani internet orqali boshqarishda;  homiylar bilan bog‘langan tarmoqni himoyalashda;  elektron tijoratning xavfsizlik darajasini yuksaltirishda.

VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq sifatida ta’riflanadi. Bu texnologiya foydalanuvchilar o‘rtasida barcha ma’lumotlarni almashish boshqa tarmoq doirasida ichki tarmoqni shakllantirishga asoslangan, ishonchli himoyani ta’minlashga qaratilgan. VPN uchun tarmoq asosi sifatida Internetdan foydalaniladi. VPN texnologiyasining afzalligi - Lokal tarmoqlarni umumiy VPN tarmog‘iga birlashtirish orqali kam xarajatli va yuqori darajali himoyalangan tunelni qurish mumkin.

 Ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (IDS) yordamida tizim yoki tarmoq xavfsizlik siyosatini buzib kirishga harakat qilingan usul yoki vositalar aniqlanadi. Ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimlari deyarli chorak asrlik tarixga ega. Ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimlarining ilk modellari va prototiplari kompyuter tizimlarining audit ma’lumotlarini tahlillashdan foydalangan. Bu tizim ikkita asosiy sinfga ajratiladi:  Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (Network Intrusion Detection System);  Kompyuterga ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimiga (Host Intrusion Detection System) bo‘linadi.

IDS tizimlari arxitekturasi tarkibiga quyidagilar kiradi:  himoyalangan tizimlar xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarni yig‘ib tahlillovchi sensor qism tizimi;  sensorlar ma’lumotlariga ko‘ra shubhali harakatlar va hujumlarni aniqlashga mo‘ljallangan tahlillovchi qism tizimi;  tahlil natijalari va dastlabki holatlar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ishni ta’minlaydigan omborxona;  IDS tizimini konfiguratsiyalashga imkon beruvchi, IDS va himoyalangan tizim holatini kuzatuvchi, tahlil qism tizimlari aniqlagan mojarolarni kuzatuvchi boshqaruv konsoli.

DOS (Denial-of-service) - tarmoq hujumning bu turi xizmat qilishdan voz kechish hujumi deb nomlanadi. Bunda hujum qiluvchi legal foydalanuvchilarning tizim yoki xizmatdan foydalanishiga to‘sqinlik qilishga urinadi. Tez- tez bu hujumlar infratuzilma resurslarini xizmatga ruxsat so‘rovlari bilan to‘lib toshishi orqali amalga oshiriladi. Bunday hujumlar alohida xostga yo‘naltirilgani kabi butun tarmoqqa ham yo‘naltirilishi mumkin.

Himoya vositasining paketlarni filtrlash funksiyasi DOS hujumiga qarshi himoyalanishning samarali vositasidir. Paket filtrlari quyidagilarni nazorat qiladi:  fizik interfeys, paket qayerdan keladi;  manbaning IP-manzili;  qabul qiluvchining IP-manzili;  manba va qabul qiluvchi transport portlari.

Port scanning hujum turi odatda tarmoq xizmatini ko‘rsatuvchi kompyuterlarga nisbatan ko‘p qo‘llanadi. Tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun ko‘proq virtual portlarga e’tibor qaratishimiz kerak. Chunki portlar ma’lumotlarni kanal orqali tashuvchi vositadir. Kompyuterda 65 536ta standart portlar mavjud. Kompyuter portlarini majoziy ma’noda uyning eshigi yoki derazasiga o‘xshatish mumkin. Portlarni tekshirish hujumi esa o‘g‘rilar uyga kirishdan oldin eshik va derazalarni ochiq yoki yopiqligini bilishiga o‘xshaydi. Agar deraza ochiqligini o‘g‘ri payqasa, uyga kirish oson bo‘ladi. Hakker hujum qilayotgan vaqtda port ochiq yoki foydalanilmayotganligi haqida ma’lumot olishi uchun Portlarni tekshirish hujumidan foydalanadi.

E’tiboringiz uchun Rahmat!!!

O'xshashlar

Internet tarmog\\'ida ma\\'lumotlarni himoyalash

Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning rivojlanishi

Butun dunyo tarmog\\'i va internet

EHMning rivojlanish tarixi va avlodlari ehmda axborotni ishlashning arifmetik asoslari

Axborotli olam muammolari va internet