Rim huquqining manbalari - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqining manbalari

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

230.2412109375 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQINING MANBALARI

Reja: • Rim huquqining manbalari tushunchasi • Rim huquqining manbalarining turlari va shakllari • Rim xususiy huquqi tizimi • Jus civili, ius gentium, jus pretorium va ius naturale Rim huquqining subyekti sifatida va Rim xususiy huquqining asosiy manbalari • Huquq dualizmi • Rim xususiy huquqining vujudga kelishi va Rim klassik huquqining tahlili • Odat huquqi (mores maiorum, mos regiones) • Qonun (lex) • Magistr ediktlari (edicta magistratum) • Yuristlarning faoliyati (response predentium) • XII jadval qonunlari • Yustinian kodifikatsiyasi

RIM HUQUQINING MANBALARI TUSHUNCHASI Huquqiy odat (mores majorum) hamda Rim podsholarining qonunlari (Legas Regiae) patritsiylar manfaati ni ifodalaganligi XII jadval qonunlari – m.avv. 450-yillar atrofida qabul qilingan, m.avv. III asr - mildo 1) qasamlardan foydalanish va boshqa diniy marosimga oid harakatlarni qilish ko’zda tutilganligi ; 2) 12 ta mis lavhaga yozib, forumga ilib qo’yilgan ; 3) bu qonunlarni bilish hamma uchun majburiy ekanligi; 4) asl nusxasi saqlanib qolmaganligi, XVI-XVII asrlarda Rim mualliflarining asarlaridagi parchalar asosida qayta tiklanganligi Kvirit huquqining manbalari: 1) qonunlar; 2) Senat qarorlari; 3) magistratlarning qarorlari

RIM HUQUQINING MANBALARI TUSHUNCHASI Rim huquqi tarixining yangi (klassik) bosqichi ning muhim manbai – pretorlarning ediktlari, ular asosida “Sivil huquqi”, “Pretor huquqi” va “Xalqlar huquqi” Rim imperiyasi da huquqning muhim manbai – imperatorlarning qonunlari (konstitutsiyalari); Rim xalqining xalq majlislari o’z qonun chiqarish hokimiyatini imperatorga o’tkazganligi Postklassik davrda quldorlik tizimining chuqur inqirozi; imperator qonunlarining ahamiyati tobora ortib borganligi Kodifikatsiya ishlarining amalga oshirilishi, Vizantiyada III asr oxirida Rim huquqining xususiy to’plamlari Gregorian kodekslari va Germogenian kodekslari (196-365-yillar) 438-yilda imperator konstitutsiyalarining birinchi rasmiy kodifikatsiyasi (Feodosiya kodeksi) amalga oshirilishi; amaldagi imperatorlik qonunchiligi ni o’z ichiga olganligi Yustinian kodeksi (528-534- yilllar) XII jadval qonunlari namunasida 12 ta kitob ga bo’linganligi, kitoblar titullarga, titullar esa parchalar ga bo’linganligi

RIM HUQUQINING MANBALARINING TURLARI VA SHAKLLARI Rim davlatida huquqni yaratuvchi manbalar: Odat huquqi: urf-odatlar, odat praktikasi, ruhoniylar odati (commentary ipontificum), magistrlar odati (commentary imagistratum) Qonunlar: Respublika davrida legas; prinsipat davrida senstuscon sult; imperator davrida konsitutsiyalar, edikt, mandat, reskriptlar Magistrlar ediktlari: yangi huquq sistemasi, ya’ni pretor huquqiYuristlar faoliyati: taniqli huquqshunoslarning sudyalarga beradigan majburiy konsultatsiyalari

RIM HUQUQINING MANBALARINING TURLARI VA SHAKLLARI Rim huquqini o’rganuvchi manbalar: Yuridik esdaliklar Rim huquqshunoslarinin g asarlari Boshqa adabiy esdaliklar

YURISTLARNING FAOLIYATI (RESPONSE PREDENTIUM) Rim huquqshunoslarining faoliyati m.avv.17-yildan eramizning 235-yillari I-III asrlarda sinfiy (prinsipat) davrida Rim huquqining manbai huquqshunoslarning faoliyati bo’lib qolganligi Plebeylar pontifiki Tiberiy Korukaniy (m.avv.254- yil) huquqiy maslahatlari sof dunyoviy xarakter kasb etganligi, birinchi marta ommaviy va ochiq xarakterga egaligi Labeon – zodagon oilasidan chiqqan, huquqlar bo’yicha novator va Prokulyanlar huquq maktabining asoschisi, respublikachilar tarafdori Sabinyanlar huquq maktabining asoschisi Kapiton va Sabin – fuqarolik huquqining birinchi sharhlovchisi Sabinyanlar huquq maktabining o’quvchisi – mashhur Gay institutsiyasining muallifi Gay, III asr huquqshunoslari Emiliy Papinian, Pavel va Ulpian Huquq maktabining o’quvchilari Sabin, Yulian, Prokul va Selza yuridik fanini rivojlantiruvchi, aholini huquqiy madaniyat bilan tanishtiruvchi mashhur, ziyolilardan bo’lganligi Imperator Avgust davri: 1) sivil huquq rivojlanishi bilan bog’liqligi, ssuda shartnomasi, garov shartnomalari fuqarolik huquqi (ius civile) tusini olishi; 2) u tomonidan kiritilgan ko’p o’zgartirishlar qonun tusiga ega bo’la boshlaganligi, ayniqsa shaxslar, oila va meros huquqiga va shartnomalar javobgarligi; 3) huquqshunoslar bilan munosabatlarini yaxshilab, ularni davlat ishlariga, pretoriya prefektlari (ko’proq sud ishlari bo’yicha) shahar boshligi’iga o’tkaza boshlaganligi

YURISTLARNING FAOLIYATI (RESPONSE PREDENTIUM) Sabin 3 kitobdan iborat didaktik asar (ius civile – fuqarolik huquqi) yaratgani, bu asar meros huquqi, shaxslar huquqi, majburiyat huquqi, ashyoviy huquq dan iborat ekanligi II asr mashhur huquqshunosi Florentin o’z Institutsiyasini 12 ta kitobdan iborat asosida yaratganligi Selzaning Digestlari va sharhlari 39 ta kitob Yulian Digestlari 90 ta kitob Martsella 31 ta kitobStsevola 40 ta kitobPalpinian 2 ta asar yaratgan: birinchisi – 37 ta kitob, ikkinchisi – Responsa, 19 ta kitobUlpianning o’quvchisi Modestin ham “Responsa” degan asar yaratganligi, 19 ta kitob dan iboratligi

YURISTLARNING FAOLIYATI (RESPONSE PREDENTIUM) Respublika davrining huquqshunoslari sud amaliyotida muhim o’rin tutganligi, yuridik hujjatlarni shahlaganligi va tuzganligi, qator hollarda sud jarayonining o’zida tomonlardan biriga yordam ko’rsatib ishtirok etganligi, suvoriylardan ham chiqqanligi, mashhurlari: Eliya Peta Kata, Mark Maniliy, Alfen Var, Kvint Mutsiy Stsevola, Publiy Mutsiy Stsevola, Serviy Sulpitsiy, Ruf va h.k. Qadimgi Rim quldorlik davlati, II asr “oltin asr”, digestlar – sivil huquqi va pretor huquqlarining sharhlari, sivil va pretor huquqini sintez qilishga urinib, turli huquqiy maslahatlar bo’yicha yozilgan asarlar; digestlarda odatda aynan o’sha yoki boshqa mualliflarning ancha qadimiy asarlaridagi (Savollar, Javoblar va h.k.) parchalardan (ko’chirmalardan) foydalanilganligi, huquqiy material qat’iyan aniq tartibda joylashtirilganligi (digesta – tizimga solingan, tizimlashtirilgan degan ma’noni anglatishi) Rim huquqini o’quv maqsadlarida tizimli bayon qiluvchi institutsiyalar; 143- yilgi Gay institutsiyalari asosan fuqarolik (sivil) huquqiy munosabatlarini hal qilishga bag’ishlanganligi; “Biz foydalanadigan barcha huquq shaxslarga yoki ashyolarga yoxud da’volarga taalluqli”, ilk bor moddiy huquq jarayonidan, individual (alohida) huquqlar – ularni himoya qilish vositalaridan ajratilganligi Rim imperiyasida huquqiy maslahatlar berish faollashganligi, “Javoblar” deb nom olgan bu konsultatsiyalar (maslahatlar) sudyalarga katta ta’sir o’tkazganligi, sudyalar ko’pincha obro’li huquqshunoslarning fikrlariga rioya qilishi, Imperator Avgust rasmiy ahamiyatga ega bo’lgan (jus respondendi) javoblar berishni faqat ma’lum doiradagi huquqshunoslarga ruxsat etib, ularning faoliyatini birmuncha yagona shaklga keltirishga harakat qilganligi, asarlari va fikrlari ilgaridek huquq manbai sifatida ko’riladigan klassik huquqshunoslarning soni qisqarganligi

YURISTLARNING FAOLIYATI (RESPONSE PREDENTIUM) 426-yilgi “Yuristlardan iqtibos keltirish haqida”gi qonunlarga binoan faqat 5 ta huquqshunos: Papinian, Pavel, Ulpian, Gay va Mondestinning asarlari yuridik kuchga ega ekanligi tan olingan Imperator Avgust Senatga ko’proq amaldor- huquqshunoslarni a’zo qilib, ularni davlat xizmatchisi bilan tenglashtirganligi Imperator Avgust davrida huquqshunoslar (ius pespondendi) konsultatsiyalar berish bilan va sud protsesslarida imperator nomidan qarorlar qabul qilganligi, ko’proq amaliyot bilan shug’ullanganligi Mashhur huquqshunos Ulpian tomonidan bir necha qonunlarga, odat normalariga va qoidalarga sharhlar yaratilganligi, voyaga yetmagan imperator Aleksandr Severning davrida pretoriya prefekti mansabiga erishganligi , uning yordamchisi Yuliy Pavel esa Rim quldorlik davlatining oldingi o’tgan huquqshunoslarining asarlariga o’zining tanqidiy qarashlarini yaratganligi, imperator Septimi Sever huquqshunos Papinianni pretoriya prefekti, ya’ni sud ishlari bo’yicha o’zining o’rinbosari mansabiga tayinlaganligi Sudyalar bu huquqshunoslarningumumiy fikrini aniqlashi lozimligi, agar ular o’rtasida turlicha fikr mavjud bo’lsa, ko’pchilikning fikriga, agar ovozlar teng bo’lsa Papinianning fikri hal qiluvchi deb tan olinganligi, agar bunday holda Papinianning fikri bo’lmasa, sudya mustaqil harakat qilishi mumkinligi

YURISTLARNING FAOLIYATI (RESPONSE PREDENTIUM) Rim huquqi harakatchanligining yo’qotilishi, sivil va pretorlar huquqlari o’rtasidagi chegaralarning olib tashlanishi, yagona imperatorlik qonunchiligi paydo bo’lishi – kodifikatsiya ishlarini amalga oshirish uchun asosiy omillar bo’lgan Ayniqsa Vizantiyada Rim huquqining xususiy to’plamlari – Gregorian kodeksi va Germogenian kodeksi tuzilganligi, ular o’z ichiga 196-yildan 365- yilgacha chiqarilgan imperator Konstitutsiyalarining asl matnlarini olgan 438-yilda imperator konstitutsiyalarining birinchi rasmiy kodifikatsiyasi amalga oshirilgan (Feodosiya kodeksi), o’ziga xos xususiyati amaldagi imperatorlik qonunchiligini o’z ichiga olganligi IV asrning oxiriga kelib, imperatorlar to’la hokimiyatchiligining o’rnatilishi bilan huquqshunoslar avlodlarining majburiy xarakterdagi maslahatlar, ya’ni konsultatsiyalar berish huquqlari zaiflashib, vujudga kelgan yangi huquqiy me’yorlarni ta’riflab berish (sharhlash) imkoniyatlari kamayib borgan, huquq manbai sifatida ahamiyati yo’qola boshlagan Mashhur bo’lgan huquqshunoslar – Stsevola, Sabin, Yulian (konsul) Pomponiy, Marsian, ota-o’g’il Selzalarning qarashlari va ko’rsatmalari 5 ta huquqshunos olimlarning fikrlariga zid bo’lmasa inobatga olingan

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI Rim huquqining keng qamrovli kodifikatsiyasi Vizantiya imperatori Yustinianning buyrug’iga binoan 528-534-yillarda amalga oshirilganligi, rahbarlikni taniqli huquqshunos professor Tribonian amalga oshirganligi, komissiya tashkil etilganligi, ushbu to’plamlar interpolyatsiya – yunon va sharq huquqi me’yorlarining kiritilishi uchraganligi, Yustinianning yagona qonunlar to’plami – Corpus juris civilis sifatida maydonga chiqqanligi Kodifikatsiya ishlari Yustinian kodeksini tuzishdan boshlanganligi, 528-yil 13-fevralda 10 ta oliy mansabdor shaxslar va huquqshunoslar iborat tarkibda komissiya tuzilib, kodeksni tayyorlash vazifasi yuklatilganligi, professor Tribonian hamda Konstantinopol huquq maktabining professori Teofillar ishtirok etganligi, Gregorian, Germogenian, Feodosiya kodekslaridan foydalanib, imperatorlik konstitutsiyalarini bir butun qilib to’plash, mavjud ziddiyatlarni bartaraf etish, eskirib qolgan qonunlarni chiqarib tashlanganligi, 529-yil 7-aprelda nashr qilinganligi Bir-biriga qarama-qarshi me’yorlarning, eskirgan qoidalarning saqlanib qolinishi, xususan, “50 ta qaror” to’plamining va 200 dan ortiq eski qabul qilingan qonunlarni qabul qilinishi, ayniqsa, yangi kiritilgan bir qator tartiblarning amalga kiritilishi, ya’ni fuqarolik huquqi va xalqlar huquqi o’rtasidagi, kvirit mulki va bonitor mulki o’rtasidagi farqlarning bekor qilinishi – yangi tahrirdagi Yustinian kodeksini ishlab chiqishga olib kelgan Professor Tribonian, Teofil va Beril, Dorofeylar boshchiligida 530-yil 15- dekabrida 17 a’zodan iborat komissiya tuzilishi, komissiyaga 17 kishidan tashqari boshqa huquqshunoslarni jalb etish huquqi berilishi hamda 426- yilgi qabul qilingan “Yuristlardan iqtibos keltirish haqida”gi qonunga rioya etish lozimligi

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI Imperator Yustinian komissiya oldiga quyidagi vazifalarni qo’ygan: 1) Rim va Vizantiya fuqarolik huquqini, ya’ni Institutsiyalari ni bir to’plamga keltirish; 2) imperatorlar Konstitutsiyalarini 117-yildan, ya’ni Andrian imperatorlik qilgan davrdan boshlab to shu kunga qadar bo’lgan huquqiy normalarni, qoidalarni va boshqa hujjatlar ni bir tizimga keltirish; 3) shu kunga qadar bo’lgan Rim huquqshunoslari tomonidan yozilgan va qoldirilgan Digestlarni, ya’ni yuridik fikrlarni, asarlar ni bir to’plamga keltirish Komissiyalar uch qismga (kichik komissiyalar)ga bo’linadi: 1) fuqarolik (sivil) huquqlariga taalluqli bo’lgan Rim huquqshunoslarining asarlari ni yig’ish, bunga rahbar etib Sabin tayinlanishi; 2) pretorlar huquqlariga taalluqli bo’lgan ediktlar ni yig’ish kichik komissiyasi; 3) Papinian asarlari ni yig’ish kichik komissiyasi; 4) 530-yilga kelib yana komissiya tuzilib, uning oldiga sinfiy huquqshunoslarning asarlari ni kodifikatsiya qilish vazifasi yuklatilganligi

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI 533-yilda Rim davlatining sinfiy davrdagi huquqshunoslarining asarlaridan olingan Digestlar yoki Pandektlar tuzilib, hayotga tatbiq etila boshlanadi Digestlar – mil.avv. I asrdan eramizning IV asrigacha yashab ijod etgan mashhur Rim huquqshunoslarining 2 mingdan ko’proq asarlarini o’qib chiqib, 3000000 dan ortiq matnlarini o’z ichiga qamrab olgan, 150 mingga yaqin misrali, jami bo’lib 39 nafar huquqshunoslarning asarlari Digestlar yoki Pandektlarda o’z ifodasini topgan, ayniqsa Ulpian matnlari 1/3, Pavel asarlari 1/6, Papinian asarlari 1/18 qismini tashkil etgan, eng birinchi huquqshunos Mutsiy Stsevola mil.avv. II asrda faoliyat ko’rsatgan bo’lsa , eng kichik huquqshunos Germogenian III asrda yashagan Digestlar 50 ta kitobdan, titullar va paragraflardan iborat ekanligi, qonun kuchiga egaligi, lotin tilida yozilganligi, lekin ko’p iboralar, ba’zan esa butun- butun parchalar (Marsiandan, Papiniandan va Modestindan) olinganligi, ularni sharhlashni, eski qonunlarga va huquqshunoslarning asarlariga havola qilishni taqiqlaganligi 1804-yildagi Fransiya fuqarolik kodeksiga sharhlar ishlab chiqilgandan keyin, buni Napaleon bilib “Mening kodeksim yo’q, yo’q bo’di, yo’qoldi (hatto “o’ldi) degan ma’noda afsus qilganligi Institutsiyalar – “yoshligida qonunlarni sevadigan” imperatorga qaratilgan huquqning sodda darsligi bo’lganligi , asosiy Gay asarlari (Institutsiyalari va “Kundalik ishlar”), Florentin, Marsian, Ulpian va Pavel instititutsiyalari kiritilganligi 533-yil 16-dekabrda Digestlar to’liq asosda ishlab chiqilganligi, Yustinian Digestlari yoki Pandektlari deb e’lon qilinganligi , qonunlar bo’yicha tushunmovchiliklar kelib chiqqan bo’lsa Imperator Yustinianning o’ziga uchrash lozimligi to’g’risidagi qoidalar o’rin oldi

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI Digestlar 50 ta kitobdan iborat bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: I kitob – manbalar, huquq tarixiga va tushunchasiga, davlat muassasalarining vazifasi, tuzilishi, huquq va muomala layoqati to’g’risida II – IV kitoblar – sud protsessi va uni amalga oshirish, da’volar haqidagi ta’limotlar ning qo’llanilishi. I – II kitoblar muallifi – Berit maktabining professori Dorofey, III – IV kitoblar muallifi esa Konstantinopol huquq maktabining professori Teofil 6 ta yirik-yirik to’plamlar – mulkiy munosabatlar, vorislik, meros munosabatlari, oldi-sotdi shartnomasi, shartnoma munosabatlari 1 to’plam – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullaridan biri garovga oid3 ta to’plam – oila, yakka nikohlilik, o’zaro sofdillik, ota hukmronligi institutining mutlaq xarakterga egaligi 2 ta to’plam – vasiylik va homiylik hamda ularni tartibga solish bo’yicha qoidalar1 ta to’plam – qullik instituti, undan ozod bo’lish holatlari, usullari va tartiblariga oid 2 ta to’plam – konsensual, verbal, litteral, real va boshqa xil shartnomalarga oid 2 ta to’plam – “eng qo’rqinchli” jinoyat va jazoga oid 1 ta to’plam – harbiy va appelyatsiya masalalariga oid 1 ta to’plam – titullar mohiyati, manfaati, ularni tartibga solish hamda qo’llaniladigan ba’zi tushunchalar, kodifikatsiya hamda huquq haqida tasavvur va tassurotlarga oid

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI Digestlarni kompilyatorlar tomonidan tekshirish chog’ida Yustinian yana professor Tribonian rahbarligida Gay institutsiyasining eskirib qolganligini e’tiborga olib, yangi Institutsiyalar (o’quv qo’llanmalar) ishlab chiqishni buyuradi, suhbu institutsiyalarni ishlab chiqishda asosan Gay Institutsiyasidan foydalaniladi, II asrda yashagan Gay VI ni “Asr Gayi” yoki “o’zimizning Gay” imiz deb ataydilar 533-yil 21-noyabrdagi Institutsiya kirish qismi, shaxslar, ashyolar va ashyoviy huquqlarga, meros huquqlari va majburiyat huquqlariga bo’linib, 4 qismdan iborat bo’lgan va 4-qism oxiri ommaviy huquq qa bag’ishlangan Digestlarni ishlab chiqish mobaynida bir nechta konstitutsiyalar, qonunlar qabul qilinganligi, bir nechta huquqshunoslarning asarlarini tahlil qilish zaruratidan kelib chiqib, ushbu yangiliklarni Yustinian kodifikatsiyasiga kiritish zaruriyatidan Yustinian kodeksining yangi tahririni ishlab chiqish uchun 5 kishidan iborat professor Tribonian rahbarligida komissiya tuziladi 534-yil 16-noyabrda kodeksni yangi tahrir asosida ikkinchi tuzatilgan nashrini e’lon qildi, bu kodeks 12 ta kitobdan iborat, titullarga bo’lingan va titullar asosida imperatorlar tomonidan qabul qilingan Konstitutsiyalar xronologik tartibda joylashtirilgan, 534-yil 29-dekabrdan kuchga kirgan Imperator Yustinian tomonidan 535-565- yillarda qabul qilingan konstitutsiyalar keng miqyosdagi qo’shimchalar kiritishni taqozo qilgan, bu o’zgarishlar novellalar deb atalib, davlat qurilishi, cherkov munosabatlari, vorislik huquqi va oila huquqi munosabatlari ni tartibga solishga qaratilgan XII asrga kelib u to’liq asosda “Corpus iuris civilis” deb ataladi va shu kunga qadar “fuqarolik qonunlari to’plami” deb tan olinadi

YUSTINIAN KODIFIKATSIYASI “ Corpus iuris civilis” to’plami tarkibiy tuzilishi: Institutiones – 4 ta kitob Digesta (Pandectae) – 50 ta kitob, 7 qism, 432 ta titul, 9123 fragment Codex – 12 ta kitob, imperator Andriandan boshlab imperator Yustinianga qadar bo’lgan imperatorlar farmonlari to’plamiNovellae (leges) – 168 novellalar (yangi qonunlar), Yustinian kodeksining 2-qaytadan ishlab yangi tahriridan keyin qabul qilingan qonunlar“ Corpus iuris civilis”ning qadimgi qo’lyozmalari: Turin institutsiyasi (o’quv qo’llanmalari) – IX asr VI-VII asrlardagi Florentiya Digestlari va Vulgata (XI) asr VIII asrdagi Veron kodekslari

O'xshashlar

Fuqarolik huquqining manbalari

Xalqaro shartnomalar huquqining manbalari

Huquq manbalari

Fuqarolik protsessual huquqining prinsiplari

Rim huquqida shartnomalar