Qadimgi va o'rta asrlarda Xitoyda huquqning asosiy belgilari - Huquqshunoslik - Slaydlar

Qadimgi va o'rta asrlarda Xitoyda huquqning asosiy belgilari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7429.8701171875 KB

Ko'chirib olish

QADIMGI VA O'RTA ASRLARDA XITOYDA HUQUQNING ASOSIY BELGILARI www.arxiv.uz

REJA: • Kirish 1 • Qadimgi Xitoyda huquqning asosiy belgilari 2 • O‘rta asrlarda Xitoy huquqining asosiy belgilari • Xulosa • Foydalanilgan adabiyotlar www.arxiv.uz 0A 0B

Qadimgi Xitoy huquqiy tizimining muhim xususiyatlaridan biri shunda ediki, bu yerda huquqning shakllanishida ikkita bir-biriga qarama-qarshi falsafiy diniy-huquqiy ta’limot - konfutsiylik va legizm o`rtasidagi g`oyaviy kurash juda katta ahamiyatga ega bo`lgan. O‘rta asrlarda Xitoyda huquqning rivojlanishi asosan jinoiy-huquqiy normalarni ishlab chiqish, taba-qaviy-darajaviy farqlarni, aholining soliq majburiyat-larini, davlat yerlarini ushlab turuvchilarining turli toifalarini, shuningdek, davlat mulkini saqlash uchun, davlat xazinasini to‘ldirish uchun Mas’ul bo‘lgan shaxslarning majburiyatlarini tartibga solish yo‘lidan bordi. Bularning hammasi o‘zaro bir-biriga bog‘liq normalar bo‘lib, ko‘p sonli huquqiy yodgorliklarning, sulolalarning kodekslar deb nom olgan qonunlar to‘plamlarining mazmunini tashkil etdi. KIRISH www.arxiv.uz

Qadimgi Xitoyda huquqning asosiy belgilari Qadimgi Xitoy huquqi rivojlanishida uchta bosqichni ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi bosqich Shan (In) va qadimgi Chjou davriga to`g`ri kelib, bu davrda Xitoyda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda odob-axloq me’yorlari (li) asosiy rol o`ynagan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Miloddan avvalgi VI asrda xitoyliklar orasida asrlar davomida shubhasiz katta obro`-e’tiborga sazovar bo`lgan Konfutsiy o`z ta’limotini yaratgan. Konfutsiylikning asosiy falsafiy g`oyasi - uyg`unlik g`oyasi bo`lib, unga ko`ra, uyg`unlik umumiy kosmogonik40 tartibning, dunyodagi muvozanatning va, demak, odamlar baxtining asosiy shartidir. Bu g`oya o`z ichiga odamlar va tabiat o`rtasidagi uyg`unlik singari, odamlarning "tabiiy tartibga", ya’ni yaxshi fazilatlar va axloq- odobga mos kelishi lozim bo`lgan yurish- turishlarida ifodalanadigan o`zlari orasidagi uyg`unlikni ham qamrab oladi. www.arxiv.uz

Xan sulolasining o`rnatilishi bilan qadimgi Xitoy huquqining tashkil topishidagi oxirgi 3-bosqich (miloddan avvalgi III asr - milodning III asri) - konfutsiylarning rasman g`alabasi bosqichi boshlangan.Miloddan avvalgi III asrning 2-yarmida qadimgi Xitoy huquqining an’anaviy belgilari va institutlarining qaror topishiga yangi turtki bergan ikkita mafkuraning qarama-qarshi kurashi juda keskinlashgan. Legizm birinchi Xitoy imperiyasi - Sin davlatining (miloddan avvalgi 221-207 yillar) rasmiy mafkurasi bo`lib qolgan. Sin imperatori Shixuandi- miloddan avvalgi 213 yilda konfutsiylarning kitoblarini yoqib yuborishga buyruq bergan, konfutsiylik oqimiga mansub 400 ta olimni qatl ettirgan.Qadimgi Xitoy huquqi rivojlanishining 2-bosqichida, ya’ni Chjango davridan (miloddan avvalgi V-III asr) boshlab muntazam jazo kompleksiga ega bo`lgan huquqning roli kuchaygan. Bu davrda legizmning eng yorqin vakili Shan Yan tomonidan xalq va davlatni boshqarish haqidagi legistlarning mukammal ta’limoti yaratilgan. www.arxiv.uz 0C 1F0E 25 1B 18 03 11 31 19 1A

Konfutsiylik axloqida hukmron bo`lgan me’yorlar bundan buyon kuch bilan, qattiq qonun ("fa") jazosi bilan o`rnatilishi lozim bo`lgan. Bu ortodoksal konfutsiylikning quyidagicha qisqa va aniq qoidasida ham o`z aksini topgan: "qayerda "li" kamlik qilsa, o`sha yerda "fa"ni qo`llash lozim, yoki nima "fa" bo`yicha jazolansa, u "li" bo`yicha ruxsat etilmaydi, nimaga "li" bo`yicha ruxsat etilgan bo`lsa, uni "fa" bo`yicha jazolash mumkin emas". Konfutsiylik va legizmning qo`shilishi shunga olib keldiki, "li" me’yorlari endi majburiylik va rasmiylik xarakterini olgan, huquqqa esa o`sha vaqtda muqaddaslashtirilgan ko`pgina konfutsiylik asarlari - "Chjou li", "I li ", "Li szi" kabilar ko`chirilgan. Bu asarlarda miloddan avvalgi 1 ming yillik 2-yarmi boshlaridayoq konfutsiylarning axloq me’yorlari sistemalashtirilgan va mustahkamlangan edi. www.arxiv.uz

HUQUQ MANBALARI Miloddan avvalgi X asrda Chjou davlatida van – Mu tomonidan 3000 ta moddaga ega bo`lgan Jinoyat kodeksi - jazolar haqidagi qonunnoma ishlab chiqilgan. aybni yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlar haqida gapirilgan, ehtiyotsizlikdan va qasddan qilingan xatti- harakatlar bir-biridan ajratilgan. Qonunnoma alohida sud qarorlari yozuvi bo`lganligi ehtimoldan holi emas, unda avvalo odat huquqi me’yorlari mustahkamlangan. Xitoyda yozma qonunlarning bir muncha keng tarqalishi miloddan avvalgi VI-V asrlarga to`g`ri keladi. Bu qadimgi xitoy jamiyatining tabaqalashuvi kuchayishi bilan bog`liq. Miloddan avvalgi VI asrda Lu podsholigida qabul qilingan yer solig`i haqidagi jamoa yer egaligining tugatilganligi va xususiy yer egaligining o`rnatilganligi ham bejiz emas. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Xitoyda ayniqsa Chjango davrida qonunchilik faoliyatining juda tez. rivojlanishi eslatib o`tiladi. Bu miloddan avvalgi V-III asrlarda alohida xitoy podsholiklari o`rtasidagi og`ir va tinimsiz kurashlar sharoitida siyosiy ahvolni barqarorlashtirish maqsadlarida qonunlardan foydalanish zaruriyati bilan bog`liq. Qadimgi Xitoyda miloddan avvalgi 536 yilga taalluqli "Qonunlar obzori" ilk yozma qonunlarga yorqin misol bo`la oladi. Unda jinoyatlar uchun jazolarning quyidagi beshta turi: tamg`a bosish, burnini kesish, bitta yoki ikkala oyog`ini kesish, kastratsiya (axtalash, bichish) va o`lim jazosi berish nazarda tutilgan edi. Bu jazolar keyinchalik eng ko`p tarqalgan jazo turlari bo`lib qolgan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda legistlarning ilg`or vakillaridan biri Li Kuy tomonidan tuzilgan "Vey podsholigi qonunlari kitobi" qadimgi Xitoydagi ilk qonunlar to`plamlaridan muhimi hisoblanadi. Shuni aytib o`tish kerakki, yozma qonunlarning paydo bo`lishi odat huquqi me’yorlarining tugatilishiga olib kelmagan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

MULK HUQUQI Xitoy an’anaviy huquqida xususiy huquq me’yorlari mustaqil rivojlanmagan. Lekin shunga qaramay Chjou davrining oxirlaridan boshlab (miloddan avvalgi IV-III asrlarda) "yu" fe’li "mulkka ega bo`lish" degan ma’noni bildirgan. Miloddan avvalgi I asr o`rtalaridan qator podsholiklar yer olish-sotish haqida bitimlar tuza boshlaganlar. Qadimgi Xitoyda yerlar bilan birga mulk huquqining muhim ob’yekti qullar bo`lgan. Shan (In) davrida qullar chorvaga tenglashtirilgan. Ular davlat mulki hisoblangan, qullar garchi xususiy shaxslar egaligida bo`lsa-da, hali ularni olish-sotish bo`lmagan. Chjou davrida esa qul ayirboshlash, olish-sotish mumkin edi. Miloddan avvalgi V-III asrlarda ikki toifadagi qullar: davlat qullari va xususiy qullar mavjud edi. Shunday qilib, qadimgi Xitoyda yerga nisbatan davlat, jamoa va xususiy mulkchilik shakllari mavjud bo`lib, vaqt o`tishi bilan mulkka egalikning oxirgi shakli tobora rivojlanib borgan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

MAJBURIYATLAR Qadimgi Xitoyda majburiyatlarning shartnomalardan kelib chiqadigan turi keng tarqalgan. Huquqiy manbalarda shartnomalarning xilma-xil turlari eslab o`tilgan. Dastlabki shartnomalardan biri ayirboshlash bo`lib, u asta-sekin o`z o`rnini oldi-sotdi shartnomasiga bo`shatib borgan. Yerni olish-sotish bilan bog`liq shartnomalar keng tarqalgan. Manbalarning xabar berishicha, milodning I asrida ayollar va davlat qullari ham yerlarni olish-sotish shartnomasini tuzishlari mumkin bo`lgan. Hadya shartnomasi ham juda ko`p uchraydigan shartnomalardan edi. Yerlarni, qullarni, aravalarni, qurol-yarog` va boshqa mulklarni hadya qilish tez-tez bo`lib turadigan hodisa edi. Chjango davrida qarz shartnomasi bo`lganligi ma’lum, sudxo`rlik rivojlangan. Qarz shartnomasi qarzdorlik tilxati bilan rasmiylashtirilgan. To`lov muddatini kechiktirish, garovga qo`yish, yozma majburiyatlar berish hollari ham ma’lum. Qarz shartnomasining rivojlanishi qarzdorlik qulchiligining paydo bo`lishiga olib kelgan. Miloddan avvalgi V- III asrlarda yerni ijaraga berish shartnomasi ayniqsa tez-tez tug`ilib turgan. Bundan keyingi vaqtlarda shuningdek shaxsiy ijara shartnomasi keng tarqalgan edi. Ularning shartlari asosan odat huquqi bilan tartibga solingan. www.arxiv.uz

NIKOH-OILA VA MEROS Qadimgi Xitoyda oila patriarxal xarakterga ega bo`lgan. Miloddan avvalgi 356-350 yillarda Shan Yan kuchli markazlashgan hokimiyat tashkil etish yo`lida to`siq hisoblangan nufuzli katta oilalarning, oilaviy urug`-aymoqlarning ajralib chiqishlariga qarshi kurashib, ularni majburiy suratda bo`lib yuborishga karatilgan siyosat yurgizgan. Li szining V kitobida nikoh yoshining o`ziga xos quyi va yuqori chegarasi: erkaklar uchun 16 yoshdan 30 yoshgacha, ayollar uchun 14 yoshdan 20 yoshgacha qilib belgilangan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Xotinning nikohni bekor qilish huquqi juda cheklangan. Meros huquqida avvalo bolalar, nabiralar va ular bo`lmasa boshqa qarindoshlar qonuniy merosxo`rlar sifatida chiqqanlar. Oilada katta o`g`il meros olishda katta imtiyozga ega bo`lgan. Ota o`lganidan so`ng oila mulki unga o`tgan va u oila boshlig`iga aylanib, boshqa oila a’zolari ustidan hukmronlik qila boshlagan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

JINOYAT VA JAZO Qadimgi Xitoyda huquqning rivojlanishi ko`proq jinoyat huquqi rivojlanishi bilan bog`liq edi. Qadimgi Xitoy jinoyat huquqida tugallangan jinoyat va suiqasd o`rtasidagi farq ham ajratilgan. Jinoyat huquqida aybni yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlar haqidagi huquqiy qoidalar konfutsiylarning quyidagi pand- nasihatlarida ham belgilangan: "Ota-onalarni va qarindosh-urug`larni boshqalar oldida ko`proq sevish, keksalarga har jihatdan hurmat ko`rsatish, nogironlarga hamdard va bolalarga rahmdil bo`lish lozim". Shu muqaddas burchlar nuqtai nazaridan 8 yoshdan kichik bolalar va 70 yoshdan katta keksalar tan jazolaridan ozod etilganlar. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga karaganda, Chjou davrida Mu kodeksida ko`rsatilganidek, 3000 turdagi jinoyat mavjud bo`lgan. Bularning orasida davlatga qarshi (isyon, fitna), dinga qarshi (sehrgarlik bilan shug`ullanish, kulni ko`chaga tashlash), shaxsga qarshi (odam o`ldirish, tan jarohati yetkazish), mulkka qarshi (o`g`rilik, talonchilik, birovning chorvasini so`yish), harbiy (qo`shin yig`iladigan joyga belgilangan muddatda yetib kelmaslik, jangda qo`rqoqlik qilish) jinoyatlar muhim o`rin tutgan. Qadimgi Xitoyda "bao" degan iboradan sodir etilgan jinoyat uchun o`ch (qasos) olish degan ma’noda foydalanilgan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Jazo turlari turli davrlarda bir-biridan juda kam farq qilgan. Podsho Mu Qonunnomasida jazolarning quyidagi besh turi ajratib ko`rsatilgan: 1) "mosin" (tatuirovka yo`li bilan yuzga tamg`a bosish) - bu 1000 xil turli ayblar uchun qo`llangan; 2) "isin" (burunni kesish) - bu ham 1000 xil turli ayblarga nisbatan berilgan; 3) "feysin" (oyog`ini kesish) - 500 xil turli ayblar uchun; 4) "chujin" (erkaklar uchun kastratsiya va ayollar uchun qulga aylantirish) - 300 turli ayblar uchun; 5) "danisin" (boshini kesish) - 200 turli ayblar uchun. Jazolarning surgun, mansabidan bo`shatish va jarima kabi turlari ham mavjud edi. Tan jazolari jarima to`lashga almashtirilishi mumkin bo`lgan. Bunda albatta mulkdorlarning manfaatlari nazarda tutilgan edi. O`lim jazosi hukmi darhol yoki ma’lum muddat o`tgach ijro etilgan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

SUD VA SUD JARAYONI Qadimgi Xitoyda sud hokimiyati ma’muriy hokimiyatdan ajratilmagan. Asosiy sud ishlari viloyatlarning ma’muriy boshliqlari -"prefektlar" tomonidan ko`rib hal etilgan. Prefektlarning sud faoliyatini hukumatning tanikli chinovniklaridan biri - "Buyuk ma’mur" kuzatib turgan. Unga har yilning oxirida viloyatlarning hukmdorlari hisobot berganlar. Eng oliy sud hokimiyati imperatorga tegishli bo`lgan. Imperator oliy sud instansiyasi hisoblangan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

Manbalarning xabar berishicha, ota o`z o`g`lini sodir etgan jinoyati uchun o`ldirishi yoki o`zini-o`zi o`ldirishga buyruq berishi mumkin edi. Davlatga va podshoga qarshi jinoyatlar haqida barcha kishilar xabar berish huquqiga ega bo`lganlar. Tergov natijalari haqida xulosa, ayblov dalolatnomasi tuzilgan. Qadimdan "dalillarni taqdim etish", "ayblash" va boshqa yuridik iboralar ko`p ishlatilgan. Sudda ish yuzasidan analogiya (qiyoslash) bo`yicha qarorlar chiqarish keng qo`llanilgan. O’rta asrlardawww.arxiv.uz

O‘RTA ASRLARDA XITOY HUQUQINING ASOSIY BELGILARI Huquq manbalari O‘rta asrlarda Xitoyda huquqning rivojlanishi asosan jinoiy-huquqiy normalarni ishlab chiqish, taba-qaviy- darajaviy farqlarni, aholining soliq majburiyat-larini, davlat yerlarini ushlab turuvchilarining turli toifalarini, shuningdek, davlat mulkini saqlash uchun, davlat xazinasini to‘ldirish uchun Mas’ul bo‘lgan shaxslarning majburiyatlarini tartibga solish yo‘lidan bordi. Bularning hammasi o‘zaro bir-biriga bog‘liq normalar bo‘lib, ko‘p sonli huquqiy yodgorliklarning, sulolalarning kodekslar deb nom olgan qonunlar to‘plamlarining mazmunini tashkil etdi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Sulolaviy qonunlar to‘plamlarining o‘zak normalarini sulolaning asoschilari yaratgan edi (bunday normalar vaqt o‘tishi bilan ilohiy o‘rna-tilganlik belgilariga ega bo‘lib borgan). Sulolaning vorislari esa bu o‘zak normalarni takomillashtira borib, o‘z qonun hujjatlari bilan kengay-tirganlar, to‘ldirganlar. Xandan boshlab qonunlar to‘plamlari an’anaviy-huquqiy normalar - lyuyning barqaror o‘zagini o‘zgarishsiz mustahkamlash asosida tuzilgan. Lyuy yangi normalar - lin bilan to‘ldirib borilgan. Asta-sekin lyuy va lin o‘rtasida huquqiy tartibga solish sohasi bo‘yicha ajralish yuz bergan. Lyuy jinoiy qonunlarni, lin - ma’muriy qarorlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Bizgacha yetib kelgan birinchi qonunlar to‘plami -VII asrdagi Tan sulolasi kodeksi - «Tan lyuy shui» hisoblanadi. Bu qonunlar to‘plamida qonunlarning to‘rtta turkumi: lyuy - jinoyat qonunlari; lin - ma’muriy qonunlar; ko - jinoyat va ma’muriy qonunlarga qo‘shimcha; shi - qonunlarni qo‘llash haqidagi qoidalar o‘rnatiladi. XI asr oxirida Xitoyda qonunlarni qayta ko‘rib chiqish va tasniflashtirish bo‘yicha maxsus byuro tuziladi. U, jumladan, «900 ta moddadan iborat qonunlar to‘plami»ni tayyorlaydi. XIV asrning oxirida «Min sulolasi qonunlari to‘plami» dunyoga keladi. U oldingi kodekslarning ko‘p qoida-larini xuddi o‘zidek qaytargan. Shu narsa xarakterliki, bu amaliyot Xitoyda manchjurlarning Sin sulolasi (1644-1912 yillar) o‘rnatilgandan keyin ham o‘zgarishsiz qoladi. Pekin manchjurlar tomonidan bosib olingandan keyin, 1644 yildayoq Min kodeksiga yangi siyosiy shart-sharoitlarga mos tuzatishlar va o‘zgartirishlar kiritish maqsadida uni o‘rganish ishlari boshlab yuborilgan edi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Manchjurlarning saroy amaldorlari va sudyalari tomonidan olib borilgan ishlar natijasida 1647 yilda Kodeks tuzilgan. Uning juda ko‘p qoidalari eski Min sulolasining kodeksidan o‘zlashtirilgan edi. O‘rta asrlarda Xitoy huquqida qadimdan an’ana bo‘lib qolgan bir qator belgi va xususiyatlar saqlanib qolgan edi. Xususan, bunda axloq nor-malari (li) va qattiq huquqiy normalar (fa) o‘zaro bog‘liq harakat qilgan. Bu andazaning amal qilishiga legizmdan kelib chiqadigan ommaviy ongning boshqa belgisi ham bog‘liq. Qonunning asosiy maqsadi - shaxs erkinliklari sohasini tartibga solish emas, balki kattalarga, hukmdor irodasiga bo‘ysunishning an’anaviy prinsiplarini to‘ldiruvchisini ta’qib qilish, jazolash bo‘lgan. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Xitoyda jinoyat huquqi boshqa huquq sohalariga qaraganda ko‘proq rivojlangan. Jinoyat huquqi normalari o‘rta asrlar Xitoyi huquqi tizimida bosh o‘rinni egallaydi. Jinoyat huquqining ko‘p normalari faqat jinoyat sodir etilgandagina qo‘llanilmay, balki oddiy axloq normasini mavhumiy buzish: «qilish mumkin bo‘lmagan narsani qilishlik» uchun kaltak bilan urish jazosining nazarda tutilganligi an’anaviy huquqiy ong tantanasiga misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Xitoy an’anaviy huquqida konfutsiylik ta’limoti nuqtai nazaridan ji-noyatlarni ularning ijtimoiy xavfliligiga qarab tasniflashtirish juda qadimgi davrlardayoq vujudga kelgan va bu asrlar mobaynida yashab kelayotgan «O‘nta yovuzlik» kontsepsiyasi asosida amalga oshirilgan. Bunda diniy marosim jinoiy tajovuz ob’yekti sifatida chiqqan. Bu bo‘ysunmaslik, o‘g‘ilning ota-onaga quloq solmasligi, ota-onasi bilan kelishmovchiligi va boshqa shakllarda buzilishi mumkin edi. Bularning hammasi jinoiy-huquqiy normalarning nihoyatda mujmal, noaniq ekanligini belgilash, sudyalarga jinoyatlarning og‘irlik darajasini mustaqil va erkin baholash, amalda har qanday jinoyatga u yoki bu turkumdagi taomil, odat deb qarash imkonini bergan. «O‘nta yovuzlik»ning bu xususiyatlari Xitoyda hamma asrlarda qadrlangan. Natijada Xitoyda huquqiy normalarning keng sharhla-nishiga yo‘l qo‘yilmagan, yozilgan qonunga nisbatan chuqur hurmat qaror topmagan.JINOYAT VA JAZO Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz 0C 15 1C 0D 14 42 24 17 0D 19 17 2903 03 19 0C 1C 0D 06 1A 18 03 38 03 18 1116 16 17 1C 0F 3408 0D 0D 0F 18 16 2906 1A 16 05 03 0C 0F 1B 15

Tan ko-deksi ming yildan ortiq vaqt mobaynida jazolarning beshta asosiy tizimini tartibga solib turgan. Ular: 1) ingichka kaltak bilan urish (besh darajali: 10 marta, 20 marta, 30 marta, 40 marta, 50 marta); 2) yo‘g‘on tayoq bilan urish (besh darajali: 60 marta, 70 marta, 80 marta, 90 marta, 100 marta); 3) katorga ishlari (uch darajali: 1 yilga, 2 yilga, 3 yilga); 4) surgun (joyning uzoqligiga qarab uch darajali: 2 mingdan 3 ming li132gacha); 5) o‘lim jazosi (ikki shaklda: boshini kesish va osib o‘ldirish)dan iborat. 623 yilda qo‘shimcha katorga ishlari bilan birga surgun qilish jazosi joriy qilingan. Buni o‘lim jazosiga almashtirish mumkin edi. X-XI asrlarda o‘lim jazosiga jinoyatchining murdasini bo‘laklarga bo‘lish jazosi qo‘shimcha qilingan. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Jinoyat uchun jazolar haqidagi masala hal qilinayotganda boshqa toi-fadagi mansabdorlar ham imtiyozlardan foydalanganlar. Xitoyning butun huquqiy tartiboti asosida yotuvchi birgalikdagi javobgarlik prinsipi javobgarlikka tortiladigan shaxslar doirasining ancha aniq belgilanganligi hisobigagina emas, balki jazo shakllarining o‘zgarishi hisobiga ham shaklan o‘zgarib borgan. Birgalikdagi javobgarlikka faqat qarindoshlik va xizmat aloqalari bilan bog‘langan shaxslargina emas, balki hududiy, ma’muriy jihatdan bog‘liq shaxslar (qo‘shnilar, mahalliy hoki-miyatlar) ham tortilar edi. Birgalikdagi javobgarlikda jazolar tizimi tobora murakkablashib va mukammallashib borgan. U faqat o‘lim jazosini emas, boshqa jazolarni ham o‘z ichiga ola boshlagan. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Mulkiy munosabatlarning tartibga solinishi Xitoyning o‘rta asrlar huquqi manfaati yo davlat yer egaligi, yo xususiy yer egaligi bilan bog‘liq ijtimoiy-sinfiy kuchlarning tinimsiz qarama-qarshi kurashlari sharoitlarida shakl-landi. Jamoa yer egaligi Xitoyda qadimgi davrlardayoq tugatilgan edi. Yerga birgalikdagi egalik avlodlarning diniy marosimlarini qo‘llab- quvvatlashga va jamoat qabristonlariga ajratilgan oilaning bo‘linmaydigan mulki, urug‘ mulki shaklida uzoq vaqtgacha mavjud bo‘lib turgan. Xitoy huquqi mulkni harakatdagi va ko‘chmas mulkka ajratgan. Unda oddiy narsalarni va yer, odam, qora mollarni olib sotish bir-biridan farqlangan. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Nikoh-oila va meros huquqi Xitoyda nikoh-oila huquqining diniy an’analar bilan chambarchas bog‘liqligi o‘rta asrlar huquqida uning normalari ustunligining barqaror-ligini belgilagan. Patriarxal oila asoslari - otaning oila a’zolari ustidan, yerning xotin ustidan hukmronligi va boshqalar ushbu normalarning mohiyatini belgilagan. Boshqa-boshqa tabaqalarning vakillari o‘rtasidagi nikohlar qattiq qoralangan va xatto qator hollarda qonun bo‘yicha ta’qib qilingan. Ni-kohga kirish har bir kishining burchi hisoblangan. Nikohga kirish burchini bajarish oila manfaatlariga, avlodlarning diniy marosimlari talablariga xizmat qilishi lozim edi. Nikoh tuzishdan maqsad yerdan nasl qoldirish bo‘lgan. Nikoh kelin va kuyovning oilasi o‘rtasidagi kelishuvdan iborat bo‘lib, bunda nikohga kiruvchilarning roziligi talab qilinmagan, lekin otalarining roziligi bo‘lishi shart edi. Nikohga kirish yoshi kodekslarda ko‘rsatilgan. Qoida bo‘yicha, bu erkaklar uchun 15-16 yosh, ba’zan 20 yosh, ayollar uchun 14-15 yosh atrofida belgilangan. Hali tug‘ilmagan bolalarni unashtirish odati keng tarqalgan edi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Meros umuman huquqning meros bo‘lib o‘tishi xarakteriga ega bo‘lgan. Merosxo‘rlar meros qoldiruvchining qarzlarini to‘lash majbu-riyatiga ega edi. Unvon, mansab, agar meros tariqasida o‘tkazilsa, alohida tarzda meros qilib qoldirilgan. O‘lgan shaxsning mol-mulki ham erkak kishining nasl-nasabi bo‘yicha pasayib boruvchi qarindoshlarga alohida tarzda, meros tarzida o‘tkazilgan. Erga tegib ketgan qizlar meros olish huquqiga ega emas edi, erga tegmagan qizlar esa aka-ukalariga beriladigan hissaning yarmiga teng miqdorda meros olgan. Unvon (daraja) faqat katta o‘g‘ilga meros tariqasida o‘tgan. Ota o‘g‘lini merosdan mahrum qila olmagan, bir o‘g‘lining hisobiga ikkinchi o‘g‘ilning hissasini ko‘paytirish huquqiga ham ega bo‘lmagan. Erlar faqat diniy maqsadlarda «xayrli ishlar» uchun hadya qilinishi mumkin edi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Sud ishlarini yuritish tartibi Sud jarayoni asosan inkvizitsion xarakterga ega bo‘lgan. Ish odatda jabrlanuvchining uyezd sudiga yozma yoki og‘zaki shikoyati bilan bosh-langan. Shikoyat ma’lum shaklda tuzilgan. Uni jabrlanuvchilarga sud darvozalari oldida o‘tiruvchi maxsus ko‘cha kotiblari tuzib berardilar. Sudlarda sudyalar va amaldorlardan tashqari sud nazorati xodimlari, ish yurituvchilar, xat tashuvchilar, qo‘riqchilar, jismoniy jazo beruvchilar (ekzekutorlar) ham mavjud edi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

Guvoh sudga kelmasa, tayoq bilan 40-50 marta urilgan. Sudyalar so‘roq qilganlar, yuzlashtirish o‘tkazganlar, aybiga iqror bo‘lmaganlarga nisbatan qiynoqlar qo‘llashni tayinlaganlar. Ular ayblanuvchining aybdorligi prezumpsiyasidan kelib chiqqanlar. Ayblanuv- chilarning aybini tan oldirishga erishish sudyalarning asosiy maqsadi bo‘lgan. Agar ayblanuvchi qiynoq yo‘li bilan uch marotaba so‘roq qilinganda ham aybiga iqror bo‘lmasa, unda yolg‘on guvohlik berganligini fosh qilish uchun ayblovchiga nisbatan qiynoq qo‘llanilishi mumkin edi. Qullar o‘z xo‘jayinlariga qarshi ko‘rsatmalar bera olmaganlar. Hukm yozma shaklda chiqarilgan. Ayblanuvchi oqlanishi, mahkum qilinishi yoki uning ishi shubhali deb topilishi mumkin edi. Qadimgi asrlardawww.arxiv.uz

XULOSA Xulosa o’rnida shuni alohida ta’kidlab o’tishim joizki, Qadimgi Xitoy huquqi rivojlanishida uchta bosqichni ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi bosqich Shan (In) va qadimgi Chjou davriga to`g`ri kelib, bu davrda Xitoyda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda odob-axloq me’yorlari (li) asosiy rol o`ynagan. Miloddan avvalgi X asrda Chjou davlatida van – Mu tomonidan 3000 ta moddaga ega bo`lgan Jinoyat kodeksi - jazolar haqidagi qonunnoma ishlab chiqilgan. Qadimgi Xitoyda majburiyatlarning shartnomalardan kelib chiqadigan turi keng tarqalgan. Qadimgi Xitoyda oila patriarxal xarakterga ega bo`lgan. Miloddan avvalgi 356-350 yillarda Shan Yan kuchli markazlashgan hokimiyat tashkil etish yo`lida to`siq hisoblangan nufuzli katta oilalarning, oilaviy urug`- aymoqlarning ajralib chiqishlariga qarshi kurashib, ularni majburiy suratda bo`lib yuborishga karatilgan siyosat yurgizgan. O‘rta asrlarda Xitoy huquqida qadimdan an’ana bo‘lib qolgan bir qator belgi va xususiyatlar saqlanib qolgan edi. Xususan, bunda axloq nor-malari (li) va qattiq huquqiy normalar (fa) o‘zaro bog‘liq harakat qilgan. Xitoyda jinoyat huquqi boshqa huquq sohalariga qaraganda ko‘proq rivojlangan. Jinoyat huquqi normalari o‘rta asrlar Xitoyi huquqi tizimida bosh o‘rinni egallaydi. Xitoyning o‘rta asrlar huquqi manfaati yo davlat yer egaligi, yo xususiy yer egaligi bilan bog‘liq ijtimoiy-sinfiy kuchlarning tinimsiz qarama-qarshi kurashlari sharoitlarida shakl-landi. Boshqa- boshqa tabaqalarning vakillari o‘rtasidagi nikohlar qattiq qoralangan va xatto qator hollarda qonun bo‘yicha ta’qib qilingan. Ni-kohga kirish har bir kishining burchi hisoblangan. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Karimov. I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., "Sharq" NMK, 1998. 2. П.Н.Гaлaнзa. История государство и право зарубежных стран. M.1998. 3. Z.Muqimov.Chet mamlakatlar davlati va huquqi tarihi. Samarqand.1992. 4. K.Н.Батыр и E.В.Поликарпова. Всеобщая хрестоматия истории государство и право. M. 1996. 5. Черниловский З.M. Всеобщая история государство и право . M.1996. 6. O.A.Жидкова. Н.A.Карашениникова. История государство и право зарубежных стран. Нoрмa.M.2004. 1-частъ. 7. O.A.Жидкова. Н.A.Карашениникова. История государство и право зарубежных стран. Нoрмa.M.2004. 2-частъ. 8. H.Muhamedov Horijiy mamlakatlar davlat va huquqi tarihi.T., Adolat.1999.1- qism 9. H.Muhamedov Horijiy mamlakatlar davlat va huquqi tarihi.T.,TDYuI..2005.1- qism 10. H.Muhamedov Horijiy mamlakatlar davlat va huquqi tarihi.T.TDYuI..2005.2- qism www.arxiv.uz

O'xshashlar

Xalqaro huquqning asosiy prinsiplari

Xalqaro huquqning asosiy va yordamchi manbalari

O’zbekiston Respublikasida huquqning asosiy manbalari

Qadimgi Xitoy davlati va huquqi 2

Demokratik huquqiy davlatlarning tashkil topishi