Inson va fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy huquq va erkinliklari

Inson va fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy huquq va erkinliklari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1402.5 KB

Ko'chirib olish

Inson va fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy huquq va erkinliklari 01

• 1.Siyosiy huquqlar tushunchasi. • 2.Siyosiy huquqlarning turlari. • 3.Saylov huquqi. • 4.Referendumga ishtirok etish huquqi. • 5. Umumxalq muhokamasiga eshtirok etish huquqi. • 6. Mitinglar, namoyishlar, yig’ilishlarda ishtirok etish huquqi • 7. Jamoat birlashmalariga uyushish,ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqi. • 8.Vakolatli davlat organlariga, muassasalariga, xalq vakillariga murojaat qilish huquqi. • 9.Iqtisodiy huquq va erkinliklar. 10. Ijtimoiy huquq va erkinliklar .

• Siyosiy huquqlar shaxsiy huquqlardan farq qilib, faqat shu mamlakat fuqarolariga taaluqlidir.Ya’ni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o’rnatilgan siyosiy huquqlar faqat O’zbekiston fuqarolarigagina taaluqlidir.1948-yil BMT tomonidan qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”ning 15-moddasida “Har bir insonning fuqarolik huquqi bor degan qoida aslida shu siyosiy huquqlarni nazarda tutadi. • Siyosiy huquqlar shaxsiy huquqlar singari insonning tug’ilishi bilan paydo bo’lmay shaxsning fuqaroligi natijasida foydalanishi mumkin bo’ladigan huquqlardir.Agar shaxs fuqaro bo’lmas, ya’ni ma’lum bir davlatga huquqiy mansub bo’lmasa, siyosiy huquqlardan foydalana olmaydi.Shuning uchun Konstitutsiyada shaxsiy huquqlar “hammaga tegishli” deb ko’rsatilsa, siyosiy huquqlar “fuqarolarga tegishli” deb ko’rsatiladi. siyosiy huquqlar ham davlat tomonidan e’tirof etiladi,ta’minlanadi. Siyosiy huquqlarning qay darajada e’tirof etilishi va ta’minlanishi darajasiga qarabdavlatning demokratik davlatmi yoki demokratik davlat emasmi degan savollarga javob topiladi. • O’zbekistonda hokimiyatning yagona manbai xalqdir,bu Konstitutsiyada ham belgilab qo’yilgan.

O’zbekiston xalqini esa fuqarolar tashkil etadi.Demak, hokimiyat manbai fuqarolar hamdir.Ular hokimiyatning manbai bo’lgach,uning amalga oshirishlari kerak.Hokimiyatni amalga oshirishda fuqarolar siyosiy huquqlardan foydalanadi, ya’ni siyosiy huquqlar fuqarolarga davlat va jamiyatni boshqarish,ularning ishida ishtirok etish imkoniyatini beruvchi huquqlardir. Siyosiy huquqlardan foydalanish orqali fuqarolar mamlakatning siyosiy hayotida ishtirok etadi,aniqrog’i davlat organlarini tuzishda,deputatlar saylashda,mansabdor shaxslarni saylashda, ularni faoliyatini nazorat qilishda, muhim qonun va boshqa hujjatlar ishlab chiqishda,davlatning iqtisodiy,siyosiy faoliyatini belgilashda bevosita ishtirok etadi.Qisqa qilib aytganda, siyosiy huquqlar fuqarolarning siyosatd ishtirokini ta’minlaydigan huquqlardir.

• Bu siyosiy huquqlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining VIII bobida o’z o’rnini topgan. • Konstitutsiyaning shu bobi “Siyosiy huquqlar” deb nomlangan,biz quyidagi Konstitutsiyaning shu bobi moddalari to’grisida so’z yuritamiz.Konstitutsiyaning 31-moddasida respublika fuqarolari janmiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etadi deb ko’rsatilib bevosita va vakillar orqali ishtirok etishini shakllari sifatida o’zini o’zi boshqarish,referundiumlar o’tkazish,davlat organlarini demokratik shaklda tashkil etish ko’rsatiladi.Demak, fuqarolar davlatni boshqarishda o’zlari bevosita qatnashar yoki vakillari orqali ishtirok etar ekan. • Vakillari orqali ishtirok etishda xalq deputatlari kengashlarini,Oliy majlisda saylangan deputatlarni ,O’zbekiston Respublikasi Prezidentini misol qilib ko’rsatish mumkin.Ular xalq vakillari bo’lib, xalqning manfaatini ifodalaydi.

• Fuqarolarning davlat ishlarida bevosita ishtiroki esa turli tuman vositalar orqali ro’yobga chiqariladi.Bulardan bittasi saylovdir.Respublika fuqarolari ma’lum yoshga yetgach, saylov huquqiga ega bo’ladi.Saylov huquqi deganda “saylash” va “saylanish” huquqini ajtarish kerak. • O’zbekiston Respublikasining 18 yoshga yetgan barcha fuqarolari saylash huquqiga ega.Sud tomonidan muomilaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar va ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar saylash va saylanish huquqidan foydalanmaydi.Ya’ni ularning saylov huquqi vaqtincha to’xtatiladi, ular shu muddatdagina saylov huquqidan foydalanmaydi.Ozodlikdan mahrum qilish jazosini o’tab bo’lgach,yana saylov huquqidan foydalaniladi.

Saylash huquqiga ega bo’lish uchun esa ma’lum yosh chegaralari o’rnatilgan.O’zbekiston fuqarolari 23 yoshga to’lgach mahalliy kengashlar deputati bo’lib,25 yoshga to’lgach,Oliy majlis deputati bo’lib ,35 yoshga to’lgach O’zbekiston Prezidenti bo’lib saylanish huquqiga ega. Saylanish huquqiga ega bo’lish uchun yana boshqa talablar ham o’rnatiladi,masalan, O’zbekiston Prezidenti lavozimiga saylanish huquqiga fuqarolar 35 yoshga to’lgan bo’lshidan tashqari, respublika hududida oxirgi o’n yil davomida muqim yashagan,davlat tili(o’zbek tili) ni bilishi shart bo’ladi. Saylov o’tkazish tartibi va fuqarolaring saylov huquqlari Konstitutsiya,”Oliy majlisga saylovlar to’g’risida” 1993-yil 28-dekabr,”Xalq deputatlari tuman va shahar kengashlariga saylov to’g’risida”1994-yil 5-may,”Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida”1994-yil 5-may qonuni bilan belgilangan .

• Referendum fuqarolarning davlat ishlarida ishtirokining muhim vositasidir.Referendum umumxalq ovozi ma’nosini beradi.Unda jamiyat va davlat hayotiga taaluqli muhim masalalar xalqning ixtiyoriga qo’yilib, hal qilinadi.Referendumning saylovdan farqi shundaki,saylovda fuqarolar alohida shaxslar uchun ovoz bersa (Saylov byulletenida familiya ism yozilgan bo’ladi),referendumda byulletenda qo’yilgan savollarga ovoz beradi.Ya’ni o’zlarining xohishini qo’yilgan savolga nisbatan “ha” yoki “yo’q” deb bildiradi.Referendumga saylash huquqiga ega bo’lgan barcha O’zbekiston fuqarolari qatnashishi huquqiga ega. • O’zbekistoda Referendum o’tkazish 1991-yil 18-noyabrdagi “Referendum to’g’risida” gi qonun bilan belgilanadi.Shu qonunning 1- moddasida referendum tushunchasi ahamiyati berilgan.Unga asosan “O’zbekiston Respublikasi Referendumi – davlat hayoti va ijtimoiy hayotning eng muhim masalalri bo’yicha ,shu jumladan O’zbekiston Respublikasining qonunlari va ozga qarorlarni qabul qilish ularni aniqlash maqsadida umumxalq ovoz berishii bo’lib, xalq hokimiyatini bevosita amalga oshirish vositasidir.”Demak, Referendumda davlat va jamiyat hayotida tegishli eng muhim masalalar hal qilinadi.buni misol sifatida 1991-yil dekabrda O’zbekistonda referendum o’tkazilib,O’zbekiston mustaqilligi aniqlanganligi,1995-yil referendum o’tkazilib,respublika Prezidentining vakolatini 2000-yilgacha uzaytirilganligini ko’rsatish mumkin.

• Xalqning xoxish irodasini bildirishning yana bir vositasi, bu ularni umumxalq muhokamasida qatnashishi va muhokamaga qo’yilgan masalalar yuzasidan o’z fikrlarini , istaklarini bildirishdir.Bu huquq orqali ham xalq ijtimoiy hayotda ishtirok etadi.Ijtimoiy hayotni belgilovchi hujjatlarning mukammal bo’lishiga ta’sir qiladi.Keyingi vaqtda qabul qilinayotgan qonunlar ko’proq umumxalq muhokamasiga qo’yilib, muhokama natijasida tushgan fikr mulohazalar hisobga olinib,qonun loyihalari takomillashtirilib qabul qilinmoqda. • Amaldagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, saylov to’g’risidagi qonuni, jinoyat,fuqarolik kodekslari umumxalq muhokamasidan o’tib qabul qilingan qonunlardir.

• O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 33- moddasida “Fuqarolar o’z ijtimoiy faolliklarini O’zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq mitinglar, yig’ilshlar va namoyishlar shaklida amalga oshirish huquqiga egadir.Hokimiyat organlari faqat xavfsizlik nuqtai nazaridangina bunday tadbirlar o’tkazilishini to’xtatish yoki taqiqlash huquqiga ega” deb yozilib qo’yilgan. • Demak, fuqarolar o’zlariga tegishli mitinglar, yig’ilshlar va namoyishlar o’tkazish huquqidan foydalanish orqali u yoki bu masalaga, davlat siyosatiga o’zlarining munosabatni bildirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Mitinglar, yig’ilshlar va namoyishlar o’tkazish bilan fuqarolar ma’lum masalalarni, o’tkazilayotgan tadbirlari, amalga oshirilayotgan siyosatni qo’llashi yoki ularga nisbatan o’z noroziligini bildishlari mumkin.Lekin o’tkazilayotgan mitinglar,namoyishlar, yig’ilislar shu tadbirda ishtirok etuvchilar yoki umuman boshqa fuqarolarning manfaatiga, xavfsizligiga,jamoat tartibiga xavf tug’dirmasligi kerak.Agar miting, namoyish, yig’ilish natijasida transport harakati to’xtab qolsa,jamoat mulki zarar ko’rsa,boshqa fuqarolar shu yerlarda erkin yura olmasa, bunday holda bunday tadbirlarni o’tkazishga yo’l qo’yilmaydi.Bu fuqarolarning huquqini cheklash emas, aksincha, ularning manfaatini, xavfsizligini himoya qilishdir.Bu Konstitutsiyaning 20- moddasidagi “Fuqarolar o’z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinlilariga putur yetkazmasliklari shart”degan qoidaga to’la mos keladi.

• “ Fuqarolar va siyosiy huquqlar to’grisidagi xalqaro Pakt”ning(bu BMT tomonidan qabul qilingan xalqaro hujjat) 21- moddasiga yozib qo’yilgan: “Osoyishta yig’ilishlar o’tkazish e’tirof e’tiladi.Bunday huquqdan foydalanish yo’liga hech qanday to’siq qo’yilmasligi kerak.Qonun bilan belgilab qo’yilganlari va demokratik jamiyatda davlat va jamiyat xavfsizligi ,jamoat tartibi uchun zarur bo’lganlari aholining sog’ligini va axloq odobini saqlash uchun va boshqa shaxslarning huquqlari va erkinliklarini muhofaza etish uchun zarur bo’lganlari bundan mustasnodir” so’zlari ham O’zbekiston Konstitutsyasida belgilangan tartibga mos keladi. • Ruxsat berilmagan miting,namoyish va yig’ilishlarni o’tkazganliklari uchun turli javobgarliklar belgilangan.Miting,namoyish va yig’ilishlarni ruxsatsiz o’tkazish natijasida ommaviy tartibsizlik kelib chiqsa, fuqarolarning xavfsizligiga zarar yetsa aybdor shaxslar tegishli tarzda jinoiy javobgarlikka tortiladi. • O’zbekiston fuqarolarining miting,namoyish va yig’ilishlar o’tkazishni hokimiyat organlari tomonidan to’xtatilishi yoki taqiqlanishi faqatgina xavfsizlik nuttai nazaridangina mumkinligi xalqaro hujjat normalariga ham chet demokratik mamlakatlar tajribasiga ham mosdir.Xavfsizlik nuqtai nazaridan miting,namoyish va yig’ilishlar o’tkazishni cheklash Germaniya Konstitutsiyasining 8-moddasida,Italiya Konstitutsiyasining 18-moddasida ham ko’zda tutilgan.

• O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining siyosiy huquqlaridan yana biri bu jamoat birlashmalariga (siyosiy partiyalarga)uyushish(a’zo bo’lish) hamda ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqidir.Bu huquq Konstitutsiyaning 34-moddasiga belgilab qo’yilgan.”Ozbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to’g’rsida”gi qonunning 1- moddasida jamoat birlashmalari haqida quyidagi tushuncha berilgan.”O’z huquqlari,erkinliklarini hamda siyosat, iqtisod, ijtimoiy rivojlanish , fan sohasidagi qonuniy manfaatlarni birgalikda ro’yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma jamoat birlashmasidir”.Demak,, jamoat birlashmalariga birlashish huquqi natijasida ,fuqarolar o’zlarining boshqa huquq, erkinliklarini yanada to’laroq jamoaga birlashib, birgalikda amalgam oshishiga erishar ekan.

• Qonunning shu moddasida qaysi uyushmalar jamoat birlashmalari bo’lishligi belgilangan.Unga ko’ra jamoat birlashmalari bo’lib,siyosiy partiyalar,ommaviy harakatlar,kasaba uyushmalari,xotin-qizlar, yoshlar va bolalar tashkilotlari,veteranlar va nogironlar tashkilotlari, ilmiy texnikaviy,madaniy-ma’rifiy jismoniy tarbiya-sport va boshqa ko’pchilik jamiyatlar, iqtisodiy uyushmalar,fondlar, assosiattsiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari hisoblanadi.Ularning faoliyati, tegishli tartibda ro’yxatga olingach qonuniy hisoblanadi.Ko’rinib turibdii, jamoat birlashmalari siyosiy partiyalar,ommaviy tashkilotlar yoki alohida bir soha, tarmoq, yosh,jins vakllarini birlashtiruvchi uyushma shaklida bo’lar ekan.Ular qanday shaklda bo’lmasin,ularga a’zo bo’lib kirishixtiyorlikka asoslanadi.Fuqarolar jamoat birlashmalariga uyushish huquqi, ularga o’zlarining maqsadlarini, istaklarini o’zaro maslahallashib,birgalikda faol samarali amalga oshirish imkoniyatini beradi.Siyosiy partiyalarga a’zo bo’lish natijasida hokimiyat organlari ishida ishtirok etishda keng imkoniyat vujudga keladi, chunki ular vakillik hokimiyati organlarining hamma bo’g’inlariga deputatlikka nomzod ko’rsatish huquqiga ega.Tabiiy ravishda o’z-o’zidan ma’lumki,siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatayotgan vaqtida o’z a’zolari orasidan nomzod ko’rsatishga harakat qiladi.Agar siyosiy partiya a’zolarini partiyasizlarga nisbatan davlat ishlarida ishtiroki kengroq desak xato bo’lmaydi. • “ Siyosiy partiyalar tog’risida”gi qonunda partiyalar tuzish ixtiyoriy ekanligi, partiya tuzish va uni ro’yxatga olish uchun qo’yiladigan talab lar belgilab qo’yilgan.

• O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining “Fuqarolarning siyosiy huquqlari” bobida belgilangan huquqlari qatori har bir shaxs bevosita o’zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga muassasalarga yoki xalq vakillariga ariza,taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqi ko’rsatilgan. • Fuqarolarning bu huquqlari taklif, ariza va shikoyatlarni belgilangan tartibda va muddatda ko’rib chiqish shartligini o’rnatilganligi bilan kafolatlanadi.Bu huquqni ta’minlash maqsadida,Respublikada 1994-yil 6-mayda “Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida” qonun qabul qilingan.Qonunda taklif, ariza va shikoyatlarning maqsadi, ularni qayerga berish kerakligi, ko’rib hal qilish tartibi, murojaatlarga e’tiborsizlik bilan qaraganda javobgarlik masalalari belgilangan.

• Taklif, ariza, shikoyat murojaat turlari hisoblanadi.Ular yozma yoki og’zaki shaklda berilishi mumkin.Takliflar, davlat organlari, jamoat birlashmalarini ishini yaxshilash,aholini turmush tarzini yaxshilash,turli qulayliklar yaratish farovon hayot kechirishini ta’minlash,qonunlarni takomillashtirish maqsadida berilsa, arizalar fuqarolarga tegishli huquqlarini yaxshiroq, tezroq, to’laroq amalga oshirilishi uchun beriladi.Masalan,har bir shaxsning mehnat qilish huquqi mavjud,lekin shu huquqdan foydalanish uchun u tegishli tashkilotga ariza beradi.Yoki ishdan bo’shash uchun ham ariza beriladi va boshqalar.Shikoyat esa, fuqarolarning buzilgan huquqlarini qayta tiklash uchun, shu huquqni buzganlarni xatti-harakati ustidan yuqori tashkilotlarga qilinadigan murojaatdir.Ayrim hollarda huquq buzilmagan vaqtda ham shikoyat beriladi,bunday paytda shikoyat qiluvchi huquqni buzilgan deb noto’g’ri xulosaga kelishi mumkin.Shikoyatni asosli yoki asossizligini tegishli organlar aniqlaydi. • Fuqarolarning murojaat qilish huquqini ta’minlashda faqat murojaatlarni ijobiy hal qilish emas, murojaatlarga o’z vaqtida,asosli javob berish muhim rol o’ynaydi.Chunki hamma murojaatlarni ham ijobiy hal qilish mumkin emas, sharoit bo’lmasligi talab asossiz bo’lishi mumkin.Lekin har qanday holda ham yo murojaat qilinganligi haqida,yoki uni bajarish mumkin emasligi haqida murojaat qiluvchi asosli javobni o’z vaqtida olishi zarurdir. • Fuqarolarning murojaat qilish huquqi, har qanday shaxs o’z huquqini sudda murojaat qilib,himoya qilish huquqiga ega ekanligi bilan yanada to’laroq kiafolatlanadi (Konstitutsiyaning 44-moddasi).Bu huquqni to’la ta’minlash uchun maxsus qonun qabul qilingan bo’lib,u fuqarolarni shikoyatlarini sud organlarida ko’rish tartibini belgilaydi. Fuqarolarning murojaat qilish huquqlarini buzganligi uchun ma’muriy, hatto jinoiy javobgarlik belgilangan.

• Insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari uning yashashini ta’minlashga, turmush tarzini yaxshilashga, sog’lig’ini tiklashga, bilimini oshirishga, ma’naviy va madaniy ehtiyojini qondirishga qaratilgan. • Shaxslarninig iqtisodiy huquq va erkinliklari muayyan jamiyatda insonning iqtisodiy sohadagi yuridik imkoniyatlarini aniqlovchi konstitutsyaviy huquq va erkinliklari yig’indisidir. Bu huquq va erkinliklar insonning tabiiiy huquqlari hisoblangan shaxsiy huquqlarini to’liq amalga oshirishga yordam beradi. Shaxslarning iqtisodiy huquq va erkinliklari Respublikamizning mustaqillikka erishishi bilan o’ziga xos ahamiyat kasb etib, yangi rivojlanish bosqichiga kirdi.Chunki respublikamizning sobiq Ittifoq davrida bo’lgan vaqtida inson huquqlariga bir tomonlama yondashilib, ular poymol qilindi. Bu davrda qonun ustuvorligi tamoyili hamda qonunda belgilangan huquq va erkinliklarda amal qilinmadi. • Hozirgi kunda O’zbekistonda insonlarning iqtisodiy huquq va erkinliklari Konstitutsiya va boshqa qonunlarda belgilangan bo’lib, ular davlat tomonidan himoya qilinadi va kafolatlanadi.

• Inson huquqlarining yana bir yo’nalishi bu ijtimoiy sohadagi huquq va erkinlilardir. Ular ham insonning ishlashi,uning kamol topishi uchun juda muhim bo’lib,davlatning olib borayotgan siyosati bilan chambarchas bog’liqdir. Biz qurayotgan demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida ijtimoiy muhofaza masalasi odilona hal etilmoqda. • O’zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiyotiga o’tishida Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ilgari surilgan besh tamoyildan biri ushbu masalaga, kuchli ijtimoiy muhofaza qaratilgandir. • Insonlar dunyoga kelishi bilan ma’lum moddiy ta’minot olishi zarur.U har bir shaxsning yashashi, hayotini davom ettirishi uchun zarur bo’lgan ehtiyojlardir. • Kishilik jamiyatining har bir bosqichida insonlarning yashash sharoiti uning iqtisodiy mavqei bilan o’lchangan. Bu shaxsning jamiyatda tutgan o’rni bilan bog’liqdir. • Respublikamizning mustaqillikka erishishi bilan ijtimoiy jihatdan odamlarni himoya qilishga qaratilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish xo’jalik tizimida qaror topadigan butun munosabatlar majmuining tub o’zgarishlari bilan bog’liqdir. • Sobiq ittifoqda davlatning mulkchilining o’ta markazlashtirishi mulkning insonlardan begonalashishiga, uning “hammaniki-hech kimniki” bo’lishiga olib keldi. Bu davrda qonunlarda fuqarolarning mulkka bo’lgan huquqi juda ko’p cheklashlar bilan berilishi ham buni isbotlaydi.Unda fuqarolarning mulki faqat shaxsiy mulk bo’lishi yoki uning ob’ektlari doirasi cheklangan holda ko’rsatilgan edi.

• 1992-yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36- moddasida “Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli” deb, shaxslarning mulkka bo’lgan huquqi konstitutsiyaviy mi’yor darajasiga ko’tarildi.Bu huquq Konstitutsiyadan tashqari Respublikamizning “Mulkchilik to’g’risida”gi, “Korxonalar to’g’risida”gi va boshqa qonunlarda mustahkamlanadi. • Hozirgi kunda insonlarning,fuqarolarning mulk huquqi Fuqarolik Kodeksi va muklchilik to’g’risidagi qonunga muvofiq xususiy mulk deb belgilandi.Ularning mulki ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishdan, o’z xo’jaligini yuritishdan olingan daromadlar, kredit tashkilotlari, aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarga sarflangan mablag’lardan keladigan daromadlar, meros olish va qonunlarda taqiqlanmagan boshqa har qanday asosda vujudga keladi. Xususiy mulk huquqining obektlari tarkibi, miqdori va qiymati jihatidan cheklanmaydi. Xususiy mulk mulkdorning ham ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi hamda boshqa fuqarolarning mehnatga yollashga asoslanishi mumkin. • O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasi 2-qismiga asosan “Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda tartibdaginamulkidan mahrum etilishi mumkin”. Bu modda insonlarning mulk huquqini asosiy qonun darajasida kafolatlaydi. • Mulkdor mulkiga o’z xohishicha egali qiladi,undan foydalanadi va uni tasarruf etadi.Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi,fuqarolar,yuridik shaxslar davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasliklari shart (Konstitutsiyaning 54-moddasi). • Shaxlarning “bankka qo’yilgan omonatlari sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi”.Ushbu konstitutsiyaviy miyordan kelib chiqib respublikamizning “Bank va bank faoliyati to’g’risida”gi qonunda moliyaviy olish- sotish,hisobdagi pul va omonat jamg’armalari bo’yicha ma’lumotlar sir saqlanishi kafolatgan. • Fuqarolik kodeksiga asosan shaxslar mulkini yoki mulkiy huquq va burchlarni vasiyat bo’yicha ham,qonun bo’yicha ham meros qilib qoldirishi yoki ularni meros qilib olishi mumkin.Mulk huquqi muddatsizdir(FKning 164- moddasi).Mulk daxlsiz va qonun bilan qo’riqlanadi. • Har bir shaxsga erkin tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi berilgan bo’lib,u davlat tomonidanmuhofaza qilinadi.Bu faoliyatni cheklashga hech kimning haqqi yo’q.

• Konstitutsiyamizning 37-modasi 1-qismida “Har shaxs mehnat qilish,erkin kasb tanlash,adolatli mehnat sharoitlarida ishlash ishlash va qonunda ko’rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir”,deyiladi.Bu qoida Inson huquqlari umumjahon Dekloratsiyasining 28-moddasi va Iqtisodiy,ijtimoiy va madaniy huquqlar xalqaro Paktning 6-8 modalari mazmuniga mos keladi. • Ishga joylashish davrida, ishlash jarayonida va mehnat munosbatlari to’xtatilganda mehnat qilish huquqi ta’minlanadi.Har bir kishining qanday faoliyat bilan shug’ullanishi, qanday kasb va mutaxassislikni egallashi,qanday ishni tanlashi uning o’zmanfaatlari va ehtiyojlaridan kelib chiqib hal qilinadi. • Mehnat kodeksiga muofiq ishga qabul qilishni asossiz rad etish taqiqlanadi;shaxsning jinsi,irqi millati,tili, ijtimoiy kelib chiqishi,mulkiy ahvoli,dinga munosabati,e’tiqodi,jamoat birlashmalariga mansubligi,shuuningdek xodimning ishchanlik sifati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa hollartga qarab biror afzalliklarbelgilashga yo’l qo’yilmaydi. • Insonlarning mehnat qilish huquqining tarkibiy qismi bu adolatli mehnat shartlariga bo’lgan huquqdir.Mehnat shartlari bevosita qonun bilan mahalliy tartibda va ish beruvchi bilan xodim o’rtasida o’zaro kelishuvga asosan belgilanadi. • Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyotiga o’tishda yuzaga kelayotgan mehnat munosabatlari ish beruvchi bilan xodim o’rtasida tuziladigan shartnoma mehnat kontraktiga asosan tartibga solinadi. • Har bir insonga mehnat qilish huquqini himoya qilish,jumladan, sud orqali amalga oshirish imkoni beriladi.Xodimni ishga tiklash to’g’risidagi sudning qonuniy kuchga kirgan qaori ish beruvchi uchun majburiy bo’lib,u darhol ijro etilishi shart.

• Respublikamizda fuqarolarning ishsizlikdan himoyalanish huquqi qonun bilan mustahkamlangan.1992-yilda qabul qilingan “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi Qonunga muvofiq har bir shaxsga ma’qul keladigan ishni tanlash va ishga joylashishda haq olmay ko’maklashishni,haq olmay yangi kasbga o’rgatishni ish bilan ta’min etish tizimida yoki shu tizim yo’llanmasi bilan stipendiya to’lash va boshqa kafolatlar belgilangan. • Mehanat erkinligiga asosan har bir inson o’z xohishiga qarab mehnat qilish yoki qilmasligi mumkin.Konstitutsiya va qonunlarda har bir shaxsga mehnat qilish burch sifatida belgilanmagan.Konstitutiyamizda “Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o’tash tartibidan yoki qonunda ko’rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat ta’qiqlanadi” deb ko’rsatilishi ham buning isbotidir. • Ba’zi shaxslarning mehnat faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqib ularga qo’shimcha mehnat ta’tillari berilishi mumkin. • Mehnat kodeksi qisqartirilgan ish kuni imtiyoz sifatida ayrim toifadagi shaxslarga qo’llaniladi.Ularga 18 yoshga to’lmagan shaxslar maktab o’quvchilari va boshqalar kiradi.

• Shaxslarning ijtimoiy huquq va erkinliklari deb,shaxsga ma’lum sharoitda davlatdan muayyan moddiy yordam olish,imkonini beradigan insoning(yoki davlat fuqarosining) konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarining yig’indisiga aytiladi • Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng mamlakatimizda inson huquqlarini qaror topdirish va uni amalga oshirishda muhim tadbirlar amalga oshirildi.Ular aholini ijtimoiy himoyalash va ta’minot, sog’liqni saqlash,bilim berish va boshqa ijobiy hal etilmoqda. • Insonlarining ijtimoiy huquq hamda erkinliklarining huquqiy asosini O’zbekiston respublikasining Konstitutsiyasi,yer to’g’risidagi, mulkchilik to’g’risidagi,tadbirkorlik to’g’risidagi,kooperatsiya to’g’risidagi,davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidagi,ijara to’g’risidagi,aholini bandligi to’g’risidagi,dehqon xo’jaligi to’g‘risidagi, tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi,sug’urta qilish to’g’risidagi,mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi,davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to’g’risidagi,Mehnat kodeksi,istimolchilar huquqlarini himoya qilish to’grisidagi va boshqa qonun va hjjatlar tashkil etadi.Ushbu qonun hujjatlari xalqaro hujjat lar miyorlarini to’liq e’tirof etgan holda qabul qilingan va ular talablariga javob beradi.Bu xalqaro hujjatlar jumlasiga:Inson huquqlari umujahaon Dekloratsiyasi va Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari to’g’risidagi Pakt kiradi.

• Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qonunlar shaxsning iqtisodiy va ijtimoiy huquq va erkinliklarini huquqiy himoya qilish bilan birga ularni kafolatlaydi. • Har bir jamiyatda ijtimoiy huquq va erkinliklar u yoki bu hajmda mavjud bo’ladi.Chunki, insonlar dunyoga kelishi bilan o’z hayotini davom ettirishi, yashashi uchun ma’lum darajada o’zining moddiy ma’naviy ehtiyojini qondirishi zarur. • Ijtimoiy muhofazaga muhtoj shaxslarga davlat,tashkilotlar va fuqarolar yordam beradi,ya’ni voyaga yetmaganlarga,mehnatga layoqatsizlarga, yoshi ulug’larga, ota- onalar, boshqa shaxslar hamda yuridik shaxslar va davlat ko’maklashadi. • Ijtimoiy ta’minot olish huquqi – shaxsning konstitutsiyaviy huquqlaridan biridir.Konstitutsiyaning 39-moddasiga muvofiq “Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo’qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo’lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega. • Pensiyalar,nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo’yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas” deb ta’kidlangan. • Davlatning insonparvarligi va rivojlanganligiga birinchi navbatda u o’tkazayotgan ijtimoiy siyosatga qarab baho berish mumkin.O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishganidan so’ng olib borayotgan ijtimoiy siyosati juda to’g’ri ekanligini boshqa davlatlar ham tan olmoqdadir. • 1993-yil sentabrda qabul qilingan “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida” gi qonunga asosan insonlarning ijtimoiy ta’minot olish bo’yicha konstitutsiyaviy huquqi kafolati yanada mustahkamlandi. • Respublikamizda ijtimoiy yordam olishning turlari juda ham ko`p, bular jumladan, har bir tug`ilgan bola uchun beriladigan mukofot (suyunchi) puli, bolalar o`n ikki yoshga to`lguncha beriladigan nafaqa, ayollarning homiladorlik va tug`ishdan so`nggi ta’tili uchun to`lovlar, ya’ni bola ikki yoshga to`lguncha beriladigan nafaqalar, bolalikdan nogironlik uchun beriladigan nafaqalar, insonlarning mehnat jarayonida yoki boshqa xizmat vazifalarini bajarish davomida olgan nogironlik uchun nafaqalar, qariganda yoki boquvchisini yo`qotganda beriladigan nafaqalar va boshqa holatlarda beriladigan ijtimoiy ta’minotlar hisoblanadi .

• Sog’liqni saqlash va tibbiy yordam olish huquqi ham insonlarning eng zarur va muhim ijtimoiy huquqlaridan biri bo’lib,u Konstitutsiyamizning 40- moddasida quyidagicha mustahkamlangan: “Har bir inson malakali xizmatdan foydalanish huquqiga ega”. Ushbu huquqni amalga oshirish, birinchidan, respublikada malakali tibbiyot xodimlari ,zamonaviy tibbiyot uskunalari, samarali dori darmonlar va ikkinchidan,har bir fuqaro tibbiyot xizmatidan bahramand bo’la olishiga muayyan darajada bog’liqdir. • Bilim olish huquqi shaxsning asosiy huquqlaridan biri bo’lib, u Konstitutsiyamizning 41- moddasida mustahkamlangan.Unga ko’ra: “ Har kim bili olish huquqiga ega.Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi.Maktab ishlari davlat nazoratidadir”.1992-yil iyulda qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi qonunga muvofiq “Davlat kelib chiqishi, jinsi, tli, yoshi, irqi, qaysi millatga mamsubligi, e’tiqoti, dinga munosabati, ijtimoiy ahvoli, mashg’ulot turi, yashash joyi, respublika hududida qanchadan beri yashayotganligidan qat’iy nazar har kim uchun bilim olishda teng huquqlar yaratib beriladi”.

• Respublikamizda ta’lim yagona tizimining mavjud bo`lishi o`quv rejalari va dasturlarning kelishilganligi, ta’limning davlat va jahon standartlariga muvofiqligi bilan ta’minlanadi.Mamlakatimizda oila, maktabgacha ta’lim va tarbiya ishlariga katta e’tibor berilmoqda. • Respublikamiz Konstitutsiyasi ijod erkinligini mafkuraviy doira bilan cheklamaydi.Fuqarolarning madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi birinchi marta Konstitutsiyaviy maqom darajasiga ko’tarildi.42-moddaga ko’ra: “Har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi , madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi. • Davlat jamiyatning madaniy. Ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g’amxo’rlik qiladi”.Ijod erkinligi ilmiy tadqiqotlar o’tkazish, ilmiy tashviqotlar va ixtirolarni amalga oshirish, adabiyot va san’atning yangi asarlarini yaratish yo’li bilan amalga oshiriladi.Ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar, ratsionalizatorlik takliflari qonun bilan muhofaza qilinadi.Davlat tegishli moddiy sharoitlar yaratish va fuqarolarning ilmiy-texnika va boshqa birlashmalarini qo’llab – quvvatlash yo’li bilan ilmiy, ixtirochilik va ratsionalizatorlik faoliyatiga ko’maklashadi hamda ularning taklif va tavsiyalarini joriy etishga imkon yaratib beradi. • Yuqorida ko’rib o’tilgan ibarcha huquq va erkinliklar har bir shaxsning jamiyatda yetuk va barkomol inson bo’lib yetishini ta’minlaydi.

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasida Fuqarolarning erkinliklari va burchlari

О`zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari

O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklari kafolati. Sud hokimiyati

O’zbekiston respublikasida inson va fuqorolarni asosiy huquqlari erkinliklari va burchlari

O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurishning konstitutsiyaviy asoslari