Yotqiziqlar va ularning turlari - Geologiya - Slaydlar

Yotqiziqlar va ularning turlari

Yuklangan vaqt:

25.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

540.3125 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Yotqiziqlar va ularning turlari REJA : ① 2.Yotqiziqlarning turlari. ② 3.Yotqiziqlarning xususiyatlarini tushunish va tasvirlash ③ .Arxeologik yotqiziqlar

Yotqiziqlar – quyi temperatura va bosim ostida yerning yuzida saqlangan materiallar. Geoarxeologik yotqiziqlarning ko‘pchiligida inson suyaklari saqlanadi. Arxeologik manzilgohlarning ko‘pchiligi yotqiziq kontekstlaridan topilgan va qazib olingan topilmalar yo geogenik yo antropogenik xususiyati jihatidan cho‘kindilardir. Arxeologik yodgorliklarda yotqiziqlar ko‘p bo‘lgani uchun ularning xususiyatlari haqida so‘nggi bir qancha amaliy bilimlarga ega bo‘lish muhim

Yotqiziqlarning turlari Kimyoviy yotqiziqlar Organik yotqiziqlar Lasti yotqiziqlar

Ko‘pchilik lasti yotqiziqlarning shamolga o‘xshagan (masalan qum tepaliklar), suv yo‘llari (masalan daryochalar, dengiz bo‘ylari) va gravitatsiya (inqiroz, ko‘chish, yemirilish) vositalar yordamida saqlab qolinadi. Lasti yotqiziqlarning odatiy misollari (xuddi komponentlar hajmining pasayishiga asoslangan) qum, loyqa va gil.

Kontinental yotqiziqlar quruqliq Yuzasida notekis tarqalgan bo‘lsa ham ularning taxminan 80% ni tashkil qiladi. Masalan, Antarktidada hamma antropogen cho‘kindilar majmuasi muzlik hosilalaridan tashkil topgan. Shimoliy Amerika va Kanada Arktik arxipelagining 50% ga yaqinini va Yevrosiyo maydonini 20% gachasini muzlik hosilalari qoplab yotadi.

Dengiz cho‘kindilari ichida suzib yuruvchi muzlar va aysberglar tomonidan keltirilgan materialdan hamda shelfli, tog‘li va qoplama muzliklardan hosil bo‘lgan glyasialdengiz (muzli – va muz-dengizli) yotqiziqlari alohida ahamiyatga ega.

Geologik ma’lumotlarda qoyalar turlari adirliklar, qum uyumlari va balchiq uyumlaridir. Vulqonli lasti parchalari vulqon kullari, bo‘laklari, qoldiqlaridan iborat bo‘lsa, lasti yotqiziqlar deb tushuniladi. Qisqasi, ular birmuncha g‘ayrioddiy geoarxeologik kontekstlardir. Shuningdek, ular vulkanik hududlar bilan chegaralangan.

Kimyoviy yotqiziqlar suyuqlikdan ajralib chiqadigan to‘g‘ridan to‘g‘ri ximikatlar orqali ishlab chiqariladi. Kuchli bug‘lanish bilan namchil hududlardagi ko‘llar kimyoviy minerallarning ko‘pchiligini namoyon qiladi. Jumladan, tuz qatlamini, gipsni (kalsiy sulfat), kalsit yoki aroganit (har ikkisi kalsiy karbonatning shakli)ni hosil qiladi. G‘or muhitidagi kimyoviy yotqiziqlar ta’sirida kalsiy karbonat shakllari saqlanib qolinadi (travertinli yoki tosh uyumli yotqiziqlar). Bular odatda kalsit yoki arogonitdan tashkil topadi. Ammo boshqa maxsus minerallar fosfor natriy yoki sulfatdan iborat.

Kimyoviy yotqiziqlar geoarxeologik kontekstlardan biri bo‘lib, ular gearxeologik hududlarda va qatlamlarning asosida shakllanadi. Ochiq havo kontekstida, bug‘lanish baland bo‘lgan hududlarda, kimyoviy yotqiziqlar eski ko‘l o‘zanlari va yotqiziqlarga o‘xshagan hududiy yuza qismlari bilan aloqador hisoblanadi. Kimyoviy yotqiziqlar O‘lik dengizi sohillaridagi so‘nggi pleystotsen davrida rivojlangan g‘orlarda, Lizan ko‘lidagi qatlamdan topilgan

Yer shari yuzasining yarmidan ko‘pini batial va abissal terrigenli, organogenli, xemogenli va vulkanogenli cho‘kindilar egallab yotadi. Shelflarda shakllanadigan cho‘kindilar talaygina kam maydonlarda rivojlanganlar.

G‘orlar kimyoviy yotqiziqlarni ajabtovur ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Ular o‘z ichiga quyidagi kimyoviy yotqiziqlar qamrab oladi, jumladan, oksid, sulfid, nitrat, xalit, karbonat, fosfat, silikat va h.k. Karstik releflardagi arxeologik va eng qadimgi g‘orlarning eng ko‘pchiligida uchraydigan asosiy minerallar bular karbonat hisoblanadi. Fosforga o‘xshagan ko‘plab minerallar ko‘pchilk g‘or makonlarda uchrab, ayniqsa, O‘rta Yer dengizi iqlimi sharoitlarida uchraydi va undan boshqa  temperaturalarda kam uchraydi.

Geoarxeologik izlanishlardagi bosh obyektlar bular qatlamlar bo‘lib, arxeologik madaniy qatlam bilan bog‘liq yotqiziq arxeologik yotqiziq nomi bilan terminlashtiriladi. Arxelogik kontekstlardagi yotqiziqlarning eng yaxshi qismi tabiatdagi klastiklik, organik boy qatlamlar kombinatsiyasi, maxsus sharoitlardagi va g‘orlardagi kimyoviy yotqiziqlar hisoblanadi.

Tuproq namunalari, arxeologik tuproqlar, ixcham tuproq va kompakt tuproqlar bo‘lib, bular yotqiziq termini bilan ishlatiladi. Manbalardagi ko‘pgina joylarda muhokamalarda yotqiziqlarning shaklanish dinamikasi tuproqlardan juda ham farq qiladi.

Iordan vodiysida Ubeydiyaning quyi paleolitiga oid 126- qatlamida shag‘altosh va silliqtoshlarning ko‘rinishini o‘rganish, tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Morfometrik analizlar (shakli, o‘lchami, dumaloqligi) va Galiley dengizidagi zamonaviy qirg‘oqbo‘yi silliqtoshlari bilan taqqoslanganda turli natijalarni ko‘rsatadi. Bu xilma-xillik muhim ahamiyatga ega emas, balki bu shag‘allar inson yashagan hududlarda, sohillarda yoki daryo bo‘ylarida bo‘lgan. Biroq, shag‘al qatlamining o‘zgarmas qalinligi antropogen ta’sirning oqibatidir. Yuzaning tekisligini o‘rganish qum o‘lchamli zarrachalarini nazarda tutadi.

Arxeologik vaqtda misollar tasvirlash uchun makon hisoblanadigan Pompey taxminan 4 mli vulkanli lasti bo‘lagi (tefra) bilan o‘ralagan va vulqon quyindisi, vulqonli qum, lapilli (2-64mm) va kul (2 mm) dan iborat. San- Salvadorda, Eren manzilgohida bir xil turdagi turar joylar aks ettirilgan, ya’ni tuzulishi va qishloq xo‘jalik yerlari bir necha metr tepa ostida ko‘milib ketgan edi. Sharqiy Afrika, Turkiya, Jordon Rift va Jeorjiyadagi manzilgohlardan topilgan golotsen va pleystotsen davrining stratigrafiyasi va sanalarida vodiylarda saqlanib qolgan vulqon lasti topilmalari asosiy rol o‘ynaydi.

Olduvay Gorge, Gobi Fora, Gesher Benot Yakov va Dmanise arxeologik va insoniyat yashab qolgan manzilgohlardan bir nechtasi bo‘lib hisoblanadi

Qisqacha aytganda, yotqiziqning litologik belgilarini kuzatish va yozib olishda biz faqatgina uni tasvirlashda mezonlarni obyektiv joylashishini emas, balki uning tarixidagi bir necha intuitsiyalarini ma’nosini anglash ham nazarda tutiladi. Arxeologik yotqiziqlarni o'rganish orqali qadimgi davr hayoti, jamiyiki hayvonotva nabotot olamini o'rgana olamiz.  Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Paul Goldberg and Richard I. Macphail. Practical and theoretical geoarchaeology. Blackwell publishing. 2006. pp.22. 2. Fatxullaev G‘.A., Husanov S.T. Tarixiy geologiya va paleontalogiya asoslari. T. “ O‘AJBNT” Markazi. 2004. 374 b. 3. Paul Goldberg and Richard I. Macphail. Practical and theoretical geoarchaeology. Blackwell publishing. 2006. pp.22. 4. 4. Chiniqulov X., Jo‘liev A.H. Umumiy geologiya. Toshkent. 2011. 80-95 betlar 5. http://geography.unt.edu/research/environmental- archaeology

E'tiboringiz uchun rahmat.

O'xshashlar

Muzliklar va ularning geologik ishi

To'rtlamchi davr geologiyasining xarakterli (o'ziga xos) xususiyatlari

Gidrodinamik nomukammal quduqlar va ularning mahsulot miqdoriga ta’siri

Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi

Tog`larning paydo bo`lishi va balandligiga ko`ra turlari