logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Geologiya
  4. Rel'eflar

Rel'eflar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

989.5 KB
Ko'chirib olish
Yer yuzasining asosiy relyef shakllari Relyef rivojlanishining asosiy manbalari. „Yer yuzasining um umiy tavsifi"da qayd qilinganidek, sayyoramiz okean va materiklardan iborat. Okeanlar suv osti relyefi — cho'kmalardan. yoriqlardan, suv osti tog'laridan; materikJar esa botiqlardan. pasttekislik va tekislik-lardan, qir, plato, yassi tog' va baland tog'lardan iborat bo'lib, ularni bir nom bilan yer yuzasi relyefi deb ataladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Materik platformalari, asosan, pasttekishk, tekislik, plato, qir, yassi tog'lik va baland tog'lardan iborat bo'lsa, suv bosgan qismida esa materik sayozligi joyiashgan: Rossiya platformasida Sharqiy Yevropa, Shimoliy Germaniya pasttekisliklari, Janubiy Amerika platformasida Amazonka pasttekisligi va Braziliya yassi tog'ligi, Afrika platformasida ko'proq plato va yassi tog'lar joyiashgan. Qadimiy platformalarning chctlarida nisbatan yosh platformalar va kalcdon , gersin , mezozoy va alp tog ' hosil qilish jarayonida vujudga kelgan burmali tog ' tizimi o ' rab olgan . Bu tog ' tizmalari zanjiri vujudga kelishi jihatidan qadimiy va yosh deb ikki guruhga bo ' linadi . Qadimiy tog ' lar zanjiriga kaledon va gersin tog ' hosil qilish jarayonida vujudga keJgan — Ural , Tyanshan , Oloy , Sayan kabi tog ' tizimlari kirsa , alp tog ' i hosil bo ' lishi jarayonida burmalangan yosh tog ' lar tizimiga — Alp , Kavkaz , Pomir , Hindikush , Himolay , And , Kordilyera kabi tog ' lar kiradi . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Yer yuzasining eng katta planetar relyef shakli bu okean va ma- teriklar hisoblanib, undan so'nggi katta asosiy relyef shakli uzoq davom etgan geologik jarayonda sodir bo'lgan ichki kuchlar ta'sirida vujudga kelgan tekislik va tog'liklardir. Aksincha, relyefning kichik shakllari — daryo vodiysi, jar, tepa, barxan kabilar esa yerning tashqi kuchlari (ekzogen) ta'sirida vujudga kelgan. Binobarin, Yer yuzasining quruqlik, qisman asosiy relyef shakllari tekislik va tog'lar bo'lib, tekisliklar quruqlik maydonining 60 foizini, tog'lar esa 40 foizini ishg'ol qiladi. Bu ko'rsatkich materiklar bo'yicha bir xil emas. Afrika yer yuzasi nisbatan yassi bo'lib, hududning 84 foizini botiqlar, tekisliklar va balandliklar ishg'ol qilgan holda tog'lar faqat 16 foizni tashkil etadi. Osiyo hududining 43 foizi, Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika va Avstraliya hududlarining 60 — 70 foizini tekisliklar ishg'ol qiladi.www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Pasttekisliklar va tekisliklar, platolar esa materiklarning ichki qismida o'rnashgan: Janubiy Amerika materigining chetki qismida And togiari, O'rta qismida esa La-Plata va Amazonka pasttekisliklari joylashgan. Yevrosiyo materigining janubida Alp- Ka ф al-Kavkaz-Pomir-Himolay tog' tizmalari, Sharqida Chukotka- Jugjur tizmalari, o'rta qismida Rossiya, G'arbiy Sibir, Turon tekisliklari o'rnashgan. Quruqlik yuzasidagi tog'lar, asosan, meridional va parallel holda yo'nalgan. Masalan, Amerika materiklaridagi tog'lar (Kordilyera va And) meridional holda, Yevrosiyoda (Alp, Kavkaz, Pomir, Tyanshan, Himolay) tog' tizimlari esa parallel yo'nalishga ega. Materiklar yuzasida tekislik va tog'lar bir xil joylashgan emas. Aksariyat materiklar yuzasining o'rta qismi chetlariga nisbatan pastroq bo'lib, baland tog'lar ko'proq ularning chetlarida joylashgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Tog'lar quruqliklarning ko'zga yaqqol tashlanib turadigan unsuri bo'lsa-da, lekin ular katta maydonni egallamaydi. Dunyoning gip-sometrik xaritasidan ma'lumki, quruqlik yuzasining eng ko'p qismini (133 mln. km2) dengiz sathidan 2000 m balandlikkacha bo'lgan (past tekisliklar) qir yoki platolar, yassi va past tog'larida yerlar ishg'ol qiladi. Aksincha, balandligi 2000 m dan yuqorida bo'lgan maydoni kam bo'lib, butun quruqlik maydonning 16 mln. km2 qismini egallaydi. Dunyo okeanlarida umumiy hududining 23,4 foizini chuqurligi 4000 — 5000 m bo'lgan, 16,5 foizni esa chuqurligi 5000 — 6000 m bo'lgan hududlar egallaydi. Quruqlik yuzasining dengiz sathidan pastda joylashgan yerlari botiqlar deyiladi. Botiqlar Yer yuzasi umumiy maydonining 0,1 foizini yoki 0,8 mln. km2ni ishg'ol qiladi. Dunyodagi eng katta botiqlar Osiyodagi Turfon dengiz sathidan 154 m pastda, O'lik dengiz —405 m pastda, O'rta Osiyoda Botir (Qoragiyo) dengiz sathidan 132 m pastda. Quruqlik yuzasining dengiz sathidan 0 — 200 m balandlikkacha bo'lgan joylari pasttekislik deb ataladi va butun Yer shari maydonining 9,5 foizini ishg'ol qiladi. Dunyodagi eng katia pasttekisliklar quyidagilar: Amazonka, La-Plata, Missisipi, Xon-Chang, Buyuk Xitoy, Shimoliy Germaniya va boshqalar. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Quruqlik yuzasining dengiz sathidan 200 m dan 500 m gacha bo'lgan hududlari tekisliklar deyiladi. Tekisliklar Ycr yuzasining umumiy maydonining 6,4 foizini ishg'ol qilib, 33,0 mln. km2 ni tashkil etadi Tekisliklarda balandliklar, qirlar, platolar bo'lishi mumkin. Bunday tekisliklarga Shimoliy Amerika, Rossiya, G'arbiy Sibir, Turon va boshqa tekisliklarni aytib o'tish mumkin. Quruqlik yuzasining mutlaq balandligi 500 m dan ortiq bo'lgan joylar tog'lar deyiladi. Tog'lar maydoni 67,0 mln. km2 bo'lib, butun Yer shari yuzasining 13,2 foizini tashkil ctadi. Yer sharida tog'lar, asosan, ikki zanjir hosil qilib joylashgan. Birinchi zanjiri Tinch okean sohili bo'ylab meridional joylashgan. Bu tog' zanjiriga Aleut orollaridan Antarktidagacha cho'zilgan Kardilyera, And, Antarktidadagi tog' tizmalari kiradi. Ikkinchi tog' zanjiriga Yevrosiyo g'arbidan sharqiga kesib o'tgan tog'lar kiradi, bu tog'lar, o'z navbatida, ikki tarmoqqa — shimoliy vajanubiy tarmoqqabo'linadi. Pireney. Alp, Kaipat, Bolqon, Qrim, Kavkaz, Kopetdog', Pomir, Oloy, Tyanshan, Oltoy, Sayan kabi tizmalari shimoliy tarmoqqa; Atlas, Apennin, Dinar. Tavr, Yeron tog'-lari, Hindikush, Qoraqum, Himolay, Birma tog' tizmalari, Zond arxi-pelagi va Yangi Gvineya orollaridagi tog'lar janubiy tarmoqqa kiradi. Mutlaq balandliklari 1000 — 2000 m gacha bo'lgan tog'lar o'rtacha balandlikdagi tog'lar deyiladi. Ularning yonbag'irlari nisbatan tikroq (10 — 25°) bo'lib, qoyali, qirrali, cho'qqilari ham uchrasfii mumkin. Bu turga kiruvchi tog'larning umumiy maydoni 24,0 mln. km2 bo'lib, Yer yuzasining 4,7 foizini ishg'ol qiladi. Bunday tog'larga Ural, Kopetdog', Qrim kabilar misoldir. Mutlaq balandligi 2000 m dan yuqorida bo'lgan tog'lar baland tog'lar deyiladi. Ularning yonbag'irlari tik (25° ortiq) va chuqur daryo vodiylari mayjud; qirralari esa maysasimon, arrasimon bo'lib, cho'qqi lari doimiy qor va muzliklar bilan qoplangan. Bunday tog' turiga Hindikush, Himolay, Pomir, Tyanshan, Oltoy, Alp, Kavkaz, Kar-dilyera, And kabilar kiradi. Yeryuzasida tarqalgan rclyefshakllariningyangi tasnifi quyida-gicha: botiq va cho 'kmalar mutlaq balandligi 0 metrdan past. Lekin Kaspiy dengizining shimolidagi katta maydonlarning mutlaq ba landligi — 28 m atrofida bo'lsa-da, Kaspiybo'yi pasttekisligi deb ata-ladi. Agar tog' oralig'idagi pastliklarning mutlaq balandligi 0 metr dan baland bo'lsa ham, botiq yoki cho'kma deb yuritiladi. Masalan, Farg'ona botig'i, Issiqko'l botig'i va h.k. PasttekislikJar 0 — 200 m, tekisliklar 200—500 m, qir-adirlar va past tog'lar 500—2000 m, o'rtacha balandlikdagi tog'lar 2000-3000 m, baland tog'lar 3000-5000 m, eng baland tog'lar 5000 m dan baland. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Astenosfera — yunoncha astino — kuchsiz, „sfera" — qatlam, qobiq, ya'ni kuchsiz qatlam demakdir. Astenosfera mantiyaning yuqori qismida joylashgan. Unda moddalar qayishqoq va plastik holatda bolib, materikdagi yuqori chegarasi 10 km, okeanlarda esa 50 km chuqurlikda joylashgan. Pastki chegarasi dengiz sathidan hisoblaganda 250 — 350 km chuqurlikdan o'tadi. Geosinklinal (lotincha geo — yer, sin — birgalikda, kli-na — egilaman) —Yer po'stining tog'lar hosil bo'lib turadigan, vulkan va zilzilalar sodir bo'ladigan faol harakatdagi qismidir. Gondvana —bundan 180 mln yil avval Pangeya yaxlit materigidan ajralgan gigant quruqlik bo'lib, undan Janubiy yarimshardagi Janubiy Amerika, Afrika, Antarktida va Avstraliya ajralib chiqqan. Konvektiv — (lotincha konvensio — eltib berish ma'nosida) — ma'lum muhitda jismlarning joyini o'zgarishi tufayli issiqlikning ko'chishi. Lavraziya — bundan 180 mln yil muqaddam Pangeya materigidan ajralib chiqqan ulkan quruqlik bo'lib, so'ngra undan Shimoliy yarimshardagi Yevrosiyo, Grenlandiya va Shimoliy Amerika ajralib chiqqan. Magmatik jins — Yerning ichki qismidan erigan, qaynoq olovdek massa — magmaning yer betiga chiqib sovishidan vujudga kelgan jinslar. Mantiya — litosfera bo'limida berilgan. Metamorfik jins — yuqori bosim va harorat ta'sirida o'z xusu-siyatini o'zgartirgan jinslar. Pangeya — yunoncha yaxlit yer demakdir. Yer taraqqiyotining 225 mln yil muqaddam (paleozoy erasida) Yer yuzasida vujudga kelgan yagona materik — Pangeya va yagona okean Pantalas bo'lgan. Platforma ( fransuzcha plat — yassi , forma — shakl ) — Yer po ' stining katta palaxsa qismi . Uning negizi qattiq , mustahkam magmatik va metamorfik jinslardan tashkil topgan , ustini esa so ' nggi davr cho ' kindijinslari qoplab olgan . Platformaning o ' sha mustahkam qattiq jinslarining ochilib qolgan yerlarini qalqonlar ( shitlar ) deb Spreding — o ' rta — okean tog " tizmasi yonlari bo ' ylab astenosfe - radan chiqayotgan jinslar tufayli vujudga keladigan yangi joylar hisobiga okean tubining kengayishi . Ekzogen kuchlar ( yunoncha ekso — tashqi , genos — tug ' ilish , paydo bo ' lish ) — sinonimi tashqi kuchlar yoki tashqi dinamik jara - yonlar . Yer yuzasida Quyosh energiyasi , og ' irlik kuchf , organizm ta ' sirida sodir bo ' ladigan jarayonlar majmuyi . Ekzogen kuchlarga nurash , suvlarning ishi , dengiz to ' lqinlari , muz , yerosti suvlarining ishi , shamolning ishi kabilar kiradi . Ulaming ta'sirida Yer yuzasining relyefi tekislana boradi. Endogen kuchlar ( yunoncha endo — ichki , genes — tug ' ilish ) — sinonimi ichki kuchlar yoki ichki dinamik jarayonlardir . Endogen kuchlarga radioaktiv elemenllarning parchalanishi , hosil bo ' lgan kuchlarning keskin bo ' lishi taalluqli . Endogen kuchlarga tektonik harakatlar , magmatik jarayonlar , vulkanlarning otilishi , zilzilalar kiradi . Bu kuchlar ta ' sirida Yer yuzasida yirik relyef shakJlari vujudga keladi .www.arxiv.uzwww.arxiv.uz GEOGRAFIK QOBIQ1. Geografik qobiqning umumiy tavsifi va uning xususiyatlari. Geografik qobiq — Yerning eng murakkab va kontrast tuzilishga ega bo'lgan qismi. Geografik qobiq Yer yuzasida atmosfcra, gidrosfera, litosfera va biosferalarning o'zaro aloqasi, bir-biriga ta'siri natijasida uzoq vaqt davom etgan evolutsion jarayon oqibatida vujudga kelgan murakkab, to'xtovsiz rivojlanishga ega bo'lgan yaxlit (bir butun) moddiy tizimdir. Geografik qobiqning paydo bo'lishi haqida aniq fikr yo'q. S.B. Kales-nik geografik qobiq Yer yuzasining shakllanishi bilan bir davrda paydo bo'lgan desa, aksincha, l.M. Zabelin geografik qobiq Yer atmosferani o'z o'qi atrofida ushlab turish darajasigacha o'sganda va Yer po'sti shakllangan vaqtda paydo bo'lgan, chunki unga qadar Yer yuzasida faqat tog' jinsi bilan Quyosh radiatsiyasining o'zaro ta'siri (aloqasi) mavjud bo'lgan deb isbotlaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Geografik qobiq ko'lamining hamma qabul qilgan aniq chega-rasi yo'q. Ko'pchilik olimlar geografik qobiqning qalinligini.65 — 40 km hisoblab, quyi chegarasini okeanlarda 11 km (Mariana botig'i — 11022 m), quruqlikda 2 — 6 km chuqurlikdan (Yer po'stining ustki qismi) o'tkazadilar. Geografik qobiqning yuqori chegarasini atmo-sferaning ozonga (03) boy bo'lgan 20 — 30 km balandliklardan o'tkazadilar. Chunki dzon Quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nur-larni ushlab qolib, undan quyida organizmning yashashi uchun sha-roit yaratib beradi Geografik qobiq sayyoramizning boshqa qismlaridan juda mu rakkab tuzilishga ega bo'lganligi bilan farq qiladi. Uning asosiy farq qilib turuvchi o ' ziga xos bo ' lgan xususiyatlari quyidagilardan iborat . 1. Geografik qobiqda moddalar bir davrning ( vaqtning ) o ' zida uch fizik holatda ( qattiq , suyuq va gazsimon ) bo ' lib , doimo bir - biriga o ' tib turadi va u o ' zaro ta ' sir etib turuvchi , shu bilan birga , sifat jihatidan farqlanuvchi to ' rtta sferadan ( litosfera , gidrosfera , atmosfera va biosfera) lashkil topgan. O'z navbatida, har bir sfera mustaqil komponentlarga (litosfera har xil jinslarga, biosfera hayvon va o'simliklarga) ega. 2. Geografik qobiq yaxlit (bir butun) moddiy tizim sifatida fazo va Yerning ichki qismi bilan doimo modda va energiya almashinuvi orqali aloqadadir. Geografik qobiqning issiqlik manbayi, asosan, Quyosh (geografik qobiq yiliga Quyoshdan 351 • Ю 22 J issiqlik olsa,Yerning ichki qismidan 79 1019 J energiya oladi) radiatsiyasi, qismanYerning ichki qismidan chiqayotgan issiqlikdir. Shuningdek, geografik qobiqqa yiliga fazodan 10 mln tonna har xil moddalar tushib turadi. Aksincha, geografik qobiqdan ko'tarilgan yengil gazlar i vodorod, geliy) atmosferaning yuqori qatlamiga ko'tarilib, so'ngra sayyoralararo bo'shliqqa tarqaUb ketadi. 3. Geografik qobiq tabiatida ritmiklik xususiyati mavjud. Ta-biatda ritmiklik ikki xil — davriylik va sikllik shaklida mavjud. Bir xil vaqtda qaylarilib turadigan ritmik jarayonlar davriylik hisoblanadi. Bunga Yerning o'z o'qi va Quyosh atrofida aylanishi tufayli ro'y beradigan kecha va kunduz, yil fasllari, suv qalqishi kabilar misol bo'ladi. Takrorlanib turish vaqti bir xil bo'lmagan jarayonlar sikllik deyi ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 4. Geografik qobiqning sferalari bir-biridan ajralgan holda emas, balki o'zaro uzviy aloqada va rivojlanishga ega bo'lgan go'yo bir lit zanjirdir . Shu sababli agar uning biror qismiga ta ' sir etib , ioto " g ' ri o ' zgarririlsa , qolgan komponentlar tabiiy holatida ham o ' zgarishlar yuz berishi mumkin . Masalan . so ' nggi > illardageografik qobiq unsuri hisoblangan o ' rmonlarni betartib kesib yuborish tufayli uning maydoni 20% ga qisqardi , oqibat - natijada 2 mlrd gektar maydondagi tuproq eroziyaga duchor bo ' ldi . S . Yeming sharsimonligi tufayli uning yuzasida cnergiyaning noiekis taqsimlanganligi , quruqlik va suvlarning bir xil joylashmaganligi , relyef shakllarining har xilligi , muz va qorlarning mavjudligi geografik qobiqni sayyoramiz yuzasining hamma qismida bir xil bo ' lmasligiga sabab bo ' lgan . 6. Geografik qobiqning yana bir xususiyati — unda organik hayot - ning mavjudligidir . Organik hayotning vujudga kelishi esa geosferalar tabiiy holatida o ' zgarishlar bo ' lishiga sabab bo ' ladi . Organik hayol geografik qobiqdagi tabiiy muvozanatni doimo o ' zgartirib ( buzib ) turuvchi omil hisoblanadi . 7. Geografik qobiqda zakovatli insonning vujudga kelishi , uning rivojlanishining eng yuqori bosqichidir .www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 8. Geografik qobiqning yana bir xususiyati uning hududining differensiyalanishi ( tabaqalanishi ) dir . Chunki geografik qobiq yuzasi okean va quruqlik , tog ' va tekislik , har xil tabiiy zona , katta va kichik boigan ( Turon tekisligi , Farg ' ona vodiysi va boshq .) tabiiy - hududiy kompleks ( THK ) va tabiiy ckvatorial komplekslar (ТЕК) dan tashkil topgandir . Bu tabiiy - hududiy komplekslar ( THK ) ham geografik qobiq singari yaxlit ( bir butun ) xususiyatga ega . TJlar orasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi , bir - biriga ta ' sir etib turishligi tabiiy - hududiy komplekslarni yagona moddiy tizimga birlashtiradi . Bu moddiy tizimning butun komponcntlari ( unsurlari ) bir - biri bilan shunday bog ' lanib ketganki , agar o ' sha unsurlardan birontasida o ' zgarish yuz bersa , u butun geografik qobiqda aks etadi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 2. Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari . Geografik qobiq uzoq davom etgan rivojlanish ( taraqqiyol ) mahsulidir . Yerning geogra fik qobig ' i rivojlanish tarixi , jinslaming tarkibi , o ' simlik va hayvonlarning xarakteriga ko ' ra quyidagi uch bosqichga bo ' linishi mumkin : Birinchi , engqadimiy ( tobiogen ) bosqich . Ycmmg rivojlanishi tarixida geografik qobiqning paydo bo ' lishidan boshlab , hayotning shakl - lanishigacha , ya ' ni paleozoy erasigacha bo ' lgan davrni o ' z ichiga oladi . Bu bosqich arxey va proterozoy cralaridan tashkil topgan bo ' lib , unda ko ' proq kristallashib ketgan , qisman qumtosh , loyli ( gilli ) slanes , ohaklosh kabi cho ' kindi jinslar ham uchraydi . Bu cho ' kindi jinslarning dastlab vujudga kelishida suv va havoning ta ' siri bo ' lgan . Demak , bu bosqichda cho ' kindi jinslarning uchrashi o ' sha zamonlardayoq atmosfera va gidrosfcra niavjud bo ' lganligidan , binobarin , Yer yuzasida geografik qobiq paydo bo ' la boshlaganligidan dalolat beradi . Arxey va proterozoy eralarining yotqiziqlari Yer sharining ancha qismida , chunonchi Skandinaviya , Kola yarimorollarida , Sibirda , Kanadada , AQSHda , Xitoyda , Afrikada , Avstraliyada , Arabiston yarim - orolida va boshqa joylarda uchraydi . O ' sha davrdagi tog ' hosil bo ' lish jarayoni ( Baykal tog ' hosil bo ' lishi ) tufayli arxey va proterozoy jinslari burmalangan va natijada yuqorida qayd qilingan hududlarda quruq - liklar vujudga kelgan . Tog ' hosil bo ' lishi bilan birga vulkanlar ham otilib lurgan , binobarin , geografik qobiq shakllangan bo ' lib , uning yoshi 2 mlrd yil atrofida ekanligidan guvohlik beradi . Ikkinchi bosqich о ' rta yoki biogen bosqich deb paleozoy , mezozoy eralarining hamda kaynozoy crasining pcleogen va ncogen davrlarini , ya ' ni insonni vujudga kelguniga qadar bo ' lgan davrni o ' z ichiga oladi . Bu bosqichda geosinklinal mintaqalarda qalin dengiz yotqiziqlari to ' planadi . Bu cho ' kindi yotqiziqlar kaledon , gersin , mezozoy tog ' hosil bo ' lish jarayonida burmalanadi , oqibatda quruqliklar maydoni kengayib , bundan 225 mln yil burun ular birlashib . yaxlit Pangeya materigini vujudga keltiradi . So ' ngra Pangeya materigi ikkiga — Gondvana va Lavraziya materiklariga ajraladi . Nihoyat , ikkinchi bos qich oxiriga kelganda ( bundan 180 mln yil burun ) Gondvana va Lav raziya matcriklari parchalanib , hozirgi materiklarni vujudga kelishiga sabab bo ' ldi . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Geografik qobiqning rivojlanish qonuniyatlari. Geografik qobiq-ning bir butunligi. Geografik qobiqning har bir unsuri — relyef, tuproq, suv, havo, tirik organizm o'z qonunlari asosida yashaydi va rivojlanadi. Shu bilan birga, ulamingbirontasi tanho — bir-biridan ajralgan holda emas, balki o'zaro uzviy aloqada bo'lib, bir-biriga ta'siri natijasida rivojlanishga ega bo'lgan go'yoki bir yaxlit zanjirdir. Binobarin, geografik qobiq unsurlarining (zanjirining) biror turida o'zgarish sodir bo'lsa, albatta, qolgan unsurlarning holatida o'zgarish yuz beradi, so'nggi yillarda o'rmonlarni noto'g'ri, rejasiz kesish oqibatida ular maydoni 20% ga qisqarishi tufayli fotosintez jarayoniga salbiy ta"sir etishidan tashqari, tuproq eroziyasi tezlashib,Yer yuzidagi 2 mlrd gektar atrofidagi yerlar qishloq xo'jalik maqsadida foydalanishga yaroqsiz holatga keltirilgan. Geografik qobiqning ritmikligi. Geografik qobiqda turli xil aylanmalarning rivojlanishi ulaming ritmiklik hodisasining turli ko'rinishidir. Binobarin, geografik qobiq ritmikligi — bu vaqt birligida u yoki bu tabiiy jarayonlarning qaytarilib turishidir. Geografik qobiqda ritmiklik ikki xil — davriylik va sikllik sliaklida mavjud. Bir xil vaqtda qaytarilib turadigan ritmiklik davriy hisoblanadi. Bunga Yerning o'z o'qi va Quyosh atrofida aylanishi misoldir. Takrorlanib turish vaqti bir xil bo'lmagan jarayonlar siklli ritmiklik deyiladi. Bunga Quyosh aktivligining o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan jarayonlar (iqlimning o'zgarib turishi, daryo suv rejimining o'zgarishi) kiradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 4. Geografik qobiqning tarkibiy tuzilishi. Geografik qobiq dina-mik tizim hisoblanib, unda moddalar uzluksiz harakat qilib rivojlanib, bir-biriga o'tib sferalararo (lito-gidro-atmo-biosfera) modda va ener-giya aylanuvi yuz beradi. Geografik qobiqning tarkibiy qismi bo'lgan litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosfera bir-biriga ta'sir etib, doimo o'zgarishda hamda rivojlanishda bo'ladi. Bu o'zgarish va rivojlanish Ycrning tashqi va ichki dinamikjarayonlarining ta'siri natijasida sodir bo'ladi. Geografik qobiq tarkibiy qismlari ichida eng oddiysi bu geo-komponentlardir. Geokomponent bu Yer yuzasida shakllangan, bir xil tabiiy moddalardan tashkil topgan materiyadir. Uning eng muhim unsurlari (komponentlari) tog' jinslari, havo, suv, o'simlik va hayvo-not dunyosi kabilardan iborat.www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Geografik qobiq ham vertikal ( quyidan yuqoriga ), ham gorizontal tabaqalanish xususiyatiga ega . Geografik qobiqning vertikal tabaqa - lanishi deganda , uning geosferalarini qat - qat holda joylashishini va ulaming o ' ziga xos tabiiy xususiyatlarini lushunamiz . Geografik qobiqning gorizontal tabaqalanishida geotizimlar quyidagi uch hududiy bo ' linishdan tashkil topgan : p 1 a n e t a r ( glo bal ), regi onal valakal . Geotizim tuzilishining global yuzaga bo'linishini belgilab be-ruvchi asosiy omil bu Ycrning sharsimonligidir. Geotizimning global yuzaga ajralishiga Yer yuzasining mintaqa va zonalarga boiinishi misoldir. Geotizimning regional qismi o'z ichiga global yuzaga nisbatan kichikroq hududlami oladi. O'rtacha mintaqa hududi ichida joylash-gan, lekin issiqlik va namlikni taqsimlanishi, relyefi va boshqa tabiiy unsurlarining xususiyati jihatidan farqlanuvchi joylar, xususan, Qizilqum yoki Qarshi cho'li yaqqol misol bo'ladi. Geotizimning lokal qismi juda kichik hududlami ( regional yuza maydoniniiig bir kichik qismini , bir necha o ' n kvadrat metrdan bir necha o ' n kvadrat kilometr bo ' lgan hududlami ) o ' z ichiga oladi : Qizilqum ichida joylashgan Tomditog ' yoki Oyoqog ' ritma botig ' i bunga misoldir . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Neft va gazni qayta ishlash texnologik jarayonlari
Geologik qidiruv ishlarida Temir yo`l transporti va uning ahamiyati
Tog`larning paydo bo`lishi va balandligiga ko`ra turlari
Тупроқнинг морфологик кўриниши
Tuproq qoplamini tadqiq qilish