O‘zbekiston tuproqlari - Geologiya - Slaydlar

O‘zbekiston tuproqlari

Yuklangan vaqt:

20.05.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1089.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston tuproqlari Reja: 1. Tuproqlar geografiyasi. 2. O‘zbekiston tuproqlari. 3. Balandlik mintaqasi tuproqlari. 4. Cho‘l mintaqasi tuproqlari .

1. Tuproqlar geografiyasi Yer yuzidagi barcha tuproqlar o‘ziga xos geografik zonada ma’lum tabiiy qonun asosida tarqalgan. Tuproqlarning tekislikda ekvatordan qutbga tomon tarqalishi gorizontal zonallik va tekislikdan (dengiz satxidan) tog‘likka qarab ko‘tarilishi (asta- sekin o‘zgarib borishi) vertikal zonallik deb ataladi. Muayyan sharoitda mahalliy omillar ta’sirida bir zonada tarqalgan tuproqlar orasida boshqa tipdagi tuproqlarning uchrashi esa introzonallik deb yuritiladi. Masalan: podzol tuproqlar zonasida suv yer yuzasiga yaqin joylashgan botqoq tuproqlar uchraydi. Yoki bo‘z tuproqlar zonasida sho‘rxoklar uchraydi. Demak, bu holda botqoq (tuproq) va sho‘rxoklar introzonal tuproqlar hisoblanadi.

Yer yuzining tekislik qismida qutbdan ekvatorga tomon quyidagi gorizontal tuproq zonalari mavjud:

2. O‘zbekiston tuproqlari. O‘zbekistonning relyefi juda xilma-xil. Chunonchi, janubiy va sharqiy tomonlari tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan, g‘arbi-shimoliy tomonlari past tekisliklar Qizilqum sahrosi, Ustyurt va Orol dengizi bilan tutashib ketgan. Tekisliklar asosan Amudaryo, Zarafshon va Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlariga joylashgan bo‘lib, respublika maydonining 70-75 % tashkil etadi. Bu tekisliklarda Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro va Xorazm voxalari bilan bir qatorda Qizilqum, Malik, Qarshi va Karnob cho‘llari ham joylashgan.

O‘zbekistonning relefi g‘arbdan janubiy-sharqqa tomon asta-sekin ko‘tarilib boradi. Shuning uchun daryolarning hammasi shimoli -g‘arbga tomon oqadi. Masalan: Amudaryo quyi oqimining balandligi dengiz satxidan 60-100 m, Qizilqum cho‘li 100-150 m, Mirzacho‘l esa 200-250 m baland. Bu yerlarning nishabltigi kam bo‘lgani uchun tuprog‘i sho‘r va sho‘rlanishga bir muncha moyildir. O‘zbekistonning umumiy yer maydoni 44405 ming gektar bo‘lib, bundan 4277,6 ming gektar yer maydonini alohida qimmatga ega bo‘lgan sug‘oriladigan unumdor yerlar tashkil qiladi yoki ular 9,6 % (foizni) tashkil qiladi. Respublika bo‘yicha lalmi ekin yer maydoni 743 ming gektarini tashkil etadi. Lalmi ekin yerlarning maydoni kichik bo‘lishiga qaramay, ba’zi xo‘jaliklarda ularni ishlab chiqarish quvvati ancha kattadir. Lalmi yerlarda qo‘shloq xo‘jalik ekin turlarini yetishtirish tuproq qatlamida yog‘ingarchik davrida yig‘ilgan namlik hisobiga bo‘lganlingi sababli, respublikada lalmi ekinlar o‘rtacha yillik yog‘ingarchilik 200 mm dan yuqori bo‘lgan xududlarda joylashgan. Bo‘z yerlar maydoni 80,7 ming gektar, shuningdek sug‘oriladigan 46,5 ming gektar, lalmi 34,2 ming gektarni tashkil qiladi. Respublikaning ko‘pchilik qismini ( 22151,3 ming gektarini yaylov tashkil etib, chorvachilikning asosiy ozuqa manbai hisoblanadi. Suv bilan ta’minlangan yer 19449,2 ming gektar yoki 87 % ni tashkil etadi.

Birinchi geografik hudud Ikkinchi geografik hududO‘zbekiston tuproqlar Gegrafiyasining hududlari Bu quruq iqlimli, asosan past tekisliklardan iborat cho‘l mintaqasi. Bu hudud umumiy maydonning 71,7% ini tashkil etadi Iqlim sharoiti yumshoqroq va namli, tog‘ oldi va tog‘liklardan iborat cho‘l-dasht mintaqasi bo‘lib, umumiy maydonning 28,3% ini tashkil etadi 3E

O’zbekiston tuproqlari geografiyasi Tipik bo‘z tuprolar: Andijon, Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Samarqand, oz miqdorda Farg‘ona, Namangan viloyatlarida tarqalgan. 2. O‘tloqlashib yoki o‘tloqdan bo‘z tuproqlarga o‘tib borayotgan tuproqlar: Sirdaryo Andijon, Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Samarqand, Farg‘ona, Namangan viloyatlarida tarqalgan. 3. Ochtusli allyuvial tuproqlar: Buxoro, Xarazm va Qoraqalpog‘iston viloyatlarida tarqalgan 4. Och tusli saz tuproqlar: Markaziy Farg‘ona vodiysida joylashgan Farg‘ona, Andijon, Namangan va Jizzag‘ viloyatining bir qismi tuproqlari

To‘q tusli o‘tloqi soz tuproqlar: Andijon viloyatining axrixon, Asaka tumanlarida 6. Botqoq o‘tloqi tuproqlar: Markaziz farg‘ona, Sirdaryo, Jizzax, Buxoro, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog‘istonning bir qismi yerlari 7. To‘q tusli o‘tloqi allyuvial tuproqlar: Toshkent viloyatining O‘rta Chirchiq va Quyi Chirchiq tumanlarida tarqalgan 8. Och tusli bo‘z tuproqlar: Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Qashqadaryoning bir qism yerlari.

9. O‘tloqlashib yoki o‘tloqdan och tusli bo‘z tuproqlarga aylanayotgan yerlar: Sirdaryo, Jizzax, Surxondaryo, Qashqadaryo, Andijon viloyati yerlarining bir qismi 10. Bo‘z qo‘ng‘ir tuproqlar: Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog‘iston yerlarining bir qismi 11. Saxro-Qumoq tuproqlar: Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog‘iston yerlarining bir qismi

O‘zbekiston tuproqlari tipi va tipchalari Т. р. Tuproqlar Maydoni ming gektar hisobida Umumiy maydonga nisbatan foiz hisobida I. Balandlik (vertikal) mintaqasining tuproqlari 1. Och qo‘ng‘ir tusli baland tog‘ tuproqlari 540 1.2 2. Jigarrang va qo‘ng‘ir o‘rta tog‘ tuproqlari 1660 3.7 3. To‘q tusli bo‘z tuproqlar 1050 2.4 4. Tipik bo‘z to‘proqlar 3050 6.8 5. Och tusli bo‘z tuproqlar 2590 5.8 6. O‘tloqi - bo‘z va bo‘z - o‘tloqi tuproqlar 780 1.8 7. Bo‘z tuproqlar mintaqasi o‘tloqi tuproqlari 670 1.5 8. Bo‘z tuproqlar mintaqasi botqoq - o‘tloqi tuproqlar 70 0.2 JAMI: 10410 23.4

II. Cho‘l mintaqasining tuproqlari 1 Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar 11025 24.8 2 Qumli cho‘l tuproqlari 1370 31.0 3 Taqirli va taqir tuproqlar 1780 4.1 4 O‘tloqi-taqir va taqir-o‘tloqi tup-roqlar 460 1.0 5 Cho‘l mintaqasi o‘tloqi tuproqlari 1790 4.1 6 Cho‘l mintaqasi botqoq - o‘tloqi tup- roqlari 50 0.1 7 Qumlar 12100 27.2 8 Boshqa yerlar (cho‘qqilar, qiyaliklar) 4150 1.3 JAMI: 33995 76.6 Hamma yerlar: 44405 100.0O‘zbekiston tuproqlari tipi va tipchalari

3. Balandlik mintaqasi tuproqlari. Och qo‘ng‘ir tusli baland tog‘ tuproqlari Jigarrang va qo‘ng‘ir o‘rta tog‘ tuproqlari To‘q tusli bo‘z tuproqlar Tipik bo‘z to‘proqlar Och tusli bo‘z tuproqlar O‘tloqi - bo‘z va bo‘z - o‘tloqi tuproqlar Bo‘z tuproqlar mintaqasi o‘tloqi tuproqlari

Och qo‘ng‘ir tusli baland tog‘ tuproqlari Och tusli qo‘ng‘ir tuproqlar dengiz sathidan 3000-3300 m balandlikdan boshlanib, baland tog‘larda tarqalgan. Ular ko‘proq elyuviy va delyuviy yotqiziqlaridan rivojlangan, eroziyaga uchragan va yirik skeletli bo‘lib, yer yuzasiga chiqib qolgan ona tog‘ jinslari bilan birgalikda uchraydi. Mayda zarrachali - toshloq qatlamining qalinligi odatda kichikroq, 2 m dan kam holatlarda ortadi. Chirindi (gumus) qatlami 30-60 sm. Shimoliy qiyalikdagi (ekspozitsiya) mayda zarrachali tuproqlarning chimli qatlamida gumus miqdori 4-6 % gacha yetadi, janubiy qiyaliklardagi shag‘alli tuproqlarda chim qatlami uchramaydi. Yuqori qatlamlaridagi gumus miqdori 2-3 % dan oshmaydi. Bu yerlar yozgi chorvachilik yaylovlari sifatida foydalaniladi. Iqlimning o‘ta noqulayligi bois dehqonchilik uchun yaroqsiz.

Jigarrang va qo‘ng‘ir o‘rta tog‘ tuproqlari Jigarrang tuproqlar asosan o‘rta va past balandlikdagi tog‘larda dengiz sathidan 1200-1600 m balandlikda tarqalgan. Ular elyuvial, delyuvial va tosh - shag‘al prolyuvial yotqiziqlarda rivojlangan. Mayda tuproqli yoki tosh - mayda tuproqli qatlamining qalinligi bir necha metrga yetishi mumkin. Gumus qatlamining qalinligi 30-100 sm atrofida o‘zgarib turadi. Jigarrang yuvilmagan tuproqlarning yuqori qatlamlaridagi gumus miqdori 4 % dan 8 % gacha, yuvilgan tuproqlarda esa 1,5-3,0 % atrofida. Yuvilmagan va kuchsiz yuvilgan jigarrang tuproqlar o‘zlari tarqalgan mintaqada 30 % atrofida, o‘rtacha va kuchli yuvilgan ayrimlarida 70 % gacha maydonlarni tashkil etadi. Iqlim va potensial unumdorlik jigarrang tuproqlardan barqaror yuqori lalmi ekinlari hosilini olishga imkon beradi. Ammo yerlarning o‘ta murakkab shakli va nishablikning kattaligi bu tuproqlarda kelajakda qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirish imkonini bermaydi. Ulardan yaylov sifatida foydalaniladi. O‘rmonlardan qimmatli archa yog‘ochlari, yovvoyi mevalar va dorivor o‘simliklar tayyorlanadi.

To‘q tusli bo‘z tuproqlar To‘q tusli bo‘z tuproqlar dengiz sathidan 700-1000 s dan 1400-1600 m gacha bo‘lgan maydonlarda tog‘ oldi tekisliklarining yuqori qismida keng tarqalgan. Bu tuproq asosan adirlik, past tog‘lik va past balandliklarning yuqori qismini ishg‘ol etgani uchun deyarli sug‘orilmaydi. Bu tuproqlarda gumus qatlamining qalinligi 70-80 sm gacha boradi. Chirindi miqdori yuqori qatlamda 0,8-3.0 % ni tashkil etib, pastki qatlamlarda keskin kamayadi. O‘ta murakkab relyefli sharoitda bu tuproqlar har-xil darajada eroziya jarayonlariga moyil. Bu tuproq tarqalgan yerlar bahorgi-kuzgi yaylovlar sifatida foydalaniladi, sokin relyefli yerlarda lalmikor (ta’minlanganlalmikor yerlar) dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Lalmi dehqonchilikni kelajakda kengaytirish, relyefning noqulayligi va tuproqqa mexanizatsiyalashgan ishlov berishning noqulayligi sababli imkon bermaydi. Asalarichilikni rivojlantirish, dorivor giyoxlar yetishtirish va yovvoyi mevali o‘simliklar o‘stirish uchun qulay sharoitlar mavjud. Bu mintaqa o‘rmon nihollari va mevali daraxtlarning ayrim turlarini o‘stirish uchun qulay.

Tipik bo‘z to‘proqlar Tipik bo‘z tuproqlar murakkab relyefli tog‘ oldi, tog‘ osti tekisliklarida va daryolarning yuqori terassalarida 350-1000 m dengiz sathidan balandlikda joylashgan Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, qisman, Namangan, Andijon va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Bu tuproq tarqalgan yerlar birmuncha baland past va ancha qiya bo‘lishi hamda daryo vodiylarining kesib o‘tganligi bilan ajralib turadi. Tipik bo‘z tuproqlar tarqalgan zonada yil davomida 250-400 mm gacha yog‘in yog‘ib, tuproq qatlami 1,5 m gacha namlanadi. Tuproqlari loyli va qumloqli, asosan lyossimondir. joylashish sharoiti eroziyalashganlik va yuvilish darajasiga bog‘liq holda gumus miqdori haydalma qatlamlarda 0,8-2,5 % tashkil etadi. Bu mintaqada lalmi va sug‘oriladigan dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Respublikada tipik bo‘z tuproqli yerlar jami lalmi yerlarning (yarim ta’minlangan yarmi) 70 % ini, sug‘oriladigan yer maydonlarining esa17 % ni tashkil etadi. Bu tuproqlar respublika yer fondining yuqori baholi tuproqlari hisoblanadi.

Och tusli bo‘z tuproqlar Och tusli bo‘z tuproqlar tog‘ oldi qiyatekisliklarning quyi qismi va past tepaliklarda joylashgan. Ularning eng baland chegarasi dengiz sathidan 350-600 metr. Sirdaryoning chap sohili Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryolarning yuqori terassasi va tekisliklarining katta maydonlari shu xil tuproqdan iborat. Och tusli bo‘z tuproqlarning asosiy qismi lyosslar, lyoss singari ona jinslar asosida paydo bo‘lgan. Och tusli bo‘z iuproqlar zonasida yil davomida o‘rtacha 200-300 mm yog‘in yog‘adi. Tuproqning ustki qatlamidagi sho‘r tuzlar yaxshi yuvilmaydi., ma’lum chuqurlikda, taxminan 40-60 sm, ba’zan 1-2 m pastda ham sho‘rlangan qatlam uchraydi. Och tusli bo‘z tuproqlar boshqa mintaqa tuproqlariga nisbatan mexanik tarkibiga ko‘ra organik moddalari kam hisoblanadi. Haydalma qatlamda 0,5 dan 1,5 % gumus bo‘ladi. Och tusli bo‘z tuproqlar mintaqada jami lalmi yerlarning 10 % ni (ta’minlangan lalmi) jami sug‘oriladigan maydonlarning 18 % tashkil etadi. Yangi sug‘oriladigan yer maydonlari (Mirzacho‘l, Jizzax, Qarshi) cho‘llarining katta qismi och tusli bo‘z tuproqlardan iborat. Och tusli bo‘z tuproqlarning donadorligi yaxshi emas. Lekin suv o‘tkazuvchanligi va yuqori darajada kapillyarligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun bir oz nishab yerlarda och tusli bo‘z tuproqli yerlar yuvish natijasida sho‘rsizlantiriladi, ammo relyefi tekis joylarda ortiqcha sug‘orish va boshqa omillar ta’sirida sho‘r yer osti suvi bilan birga tuproq yuzasiga ko‘tarilib, qayta sho‘rlanishga sabab bo‘ladi. Bunday hol sizot suvlarining sathini kamaytirish uchun kollektor zovurlar qazish, tuproq sho‘rini yuvish, ekinlar sug‘orish rejimini qat’iy tartibga solish, yerlarni tekislash, almashlab ekishni joriy etish, ihotazorlarni barpo etish va boshqa tadbirlarni taqozo etadi.

O‘tloqi - bo‘z va bo‘z - o‘tloqi tuproqlar O‘tloqi bo‘z tuproqlari daryo terassalarining yuqori va tog‘ ostki tekisliklarining quyi qismida sizot suvlari bilan oz miqdorda namlanishdan hosil bo‘ladi Tuproqlari qulay yaxshi suv fizik xossalarga ega. O‘tloqi(bo‘z tuproqlari (bo‘z(o‘tloqi tuproqlari) ning och tusli bo‘z tuproqlar mintaqasida joylashgan katta qismi turli darajada sho‘rlangan bo‘lib, bu holat relyefining joylashgan o‘rniga bog‘liqligidir. Bu tuproqlarning bo‘z (qo‘riq) yerlari xo‘jalik ichki yaylovlari tarzida foydalaniladi.

Bo‘z tuproqlar mintaqasi o‘tloqi tuproqlari O‘tloqi tuproqlar bo‘z tuproqlar mintaqasining daryo terassalari quyi qismida, delta va yassi tog‘ qiya tekisliklarida joylashgan. Ular doimiy sizot suvlari bilan namlanishi natijasida doimiy rivojlanib boradi va gumusning katta miqdori bilan ajralib (5 % gacha) turadi. O‘tloqi tuproqlarni haydaganda va drenajlarni qurganda gumus tarkibi tuproq haydalma qatlamida kamayadi, bu esa hosildorlikni kamayishiga olib keladi. Sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlar tipik va to‘q tusli bo‘z tuproqlar mintaqasida qulay agrokimyoviy va agronomik xususiyatlarga ega. O‘tloqi tuproqlar och tusli bo‘z tuproqlar mintaqasida yaxshi drenlashmagan relyef sharoitida joylashgan. Shuning natijasida sizot suvlari tuproq namlanashiga katta ta’sir etadi, iqlimning ta’sirida (tipik bo‘z tuproqlar mintaqasiga solishtirganda) o‘tloqi tuproqlari sho‘rlanishga moyildir. Drenajlarning yomonlashuvida, ular tez sho‘rxok tuproqlarga aylanib qoladi. Yomonlashgan drenaj tizimida, bu tuproqlarni kimyo(fizikaviy xususiyatlari buziladi. Sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlarida gumus miqdori 1(2 % ni tashkil etadi.

4. Cho‘l mintaqasi tuproqlari. • Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar • Qumli cho‘l tuproqlari • Taqirli va taqir tuproqlar • O‘tloqi-taqir va taqir-o‘tloqi tup-roqlar • Cho‘l mintaqasi o‘tloqi tuproqlari • Cho‘l mintaqasi botqoq - o‘tloqi tup-roqlari • Qumlar • Boshqa yerlar (cho‘qqilar, qiyaliklar)

O'xshashlar

Amerika tuproqlari

Daryo tuproqlari

Markaziy Osiyo tuproqlari

Amerika tuproqlari 2

Tog’ va tog’ oldi tuproqlari