Geografik qobiqning tarkibiy qismlari - Geografiya - Slaydlar

Geografik qobiqning tarkibiy qismlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

452.5 KB

Ko'chirib olish

Geografik qobiqning tarkibiy qismlari R E J A:R E J A: • Geografik kobikning umumiy tavsifi va xususiyatlari. • Geografik kobikda moddalarning xilmaxilligi. • Geografik kobikning tuzilish darajalari. • Litosfera xakida tushuncha. • Yerning ichki tuzilishi. • Yer pusti. www.arxiv.uz

Geografik kobik Yer yuzasida Atmosfera, gidrosfera, litosferat va biosferaning uzaro alokasi, bir-biriga ta'siri natijasida uzok vakt davom etgan evolyusion jarayon okibatida vujudga kelgan murakkab, tuxtovsiz rivojlanishga ega bulgan yaxlit moddiy tizimdir. Geografik kobik territoriya kulamining xamma kabul kilgan anik chegarasi yuk . Kupchilik olimlar geografik kobikning kalinligini 35- 40 km xisoblab, kuyi chegarasini okeanlarda 11 km (mariana botigi 11022 km) kuruklikda 2-5 km chukurlikdan utkazadilar. Geografik kobikning yukori chegarasini atmosferaning ozonga (O3) boy bulgan 20-30 km balandliklardan utkazadilar. Chunki ozon (O3) Kuyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarni ushlab kolib, undan kuyida organizmning yashashi uchun sharoit yaratib beradi. www.arxiv.uz

Geografik kobik terittoriya kulamining xamma kabul kilgan antik chegarasi yuk . Geografik kobik sayyoramizning boshka kismlarida juda murakkab tuzilishga ega bulganligi bilan fark kiladi. Uning asosiy fark kilib turuvchi uziga xos xususiyatlari kuyidagilar xisoblanadi: birinchidan geografik kobikda moddalar bir vaktning uzida uch xil fizik xolatda (kattik, suyuk, gazsimon) bulib, doimo bir - biriga utib turadi va u uzaro ta'sir etib turuvchi shu bilan birga sifat jixatdan farklanuvchi turt sferadan (litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera) tashkil topgan. Uz navbatida xar bir sfera mustakil komponentlarga masalan, litosfera xar-xil jinslarga, tuprokka, biosfera usimlik va xayvonlarga ega. Ikkinchidan geografik kobik yaxlit (bir butun) moddiy sistema sifatida kosmos va Yerning ichki kismi bilan doimo modda va energiya almashinuvi orkali alokadadir. Geografik kobikning issiklik manbai asosan kuyosh radiasiyasi kisman yerning ichki kismidan chikayotgan issiklikdir. Shuningdek., geografik kobikka yiliga kosmosdan 10 mln tonna xar-xil moddalar tushib turadi.Aksincha geografik kobikdan kutarilgan yengil gazlar (vodorod, geliy) atmosferaning yukori katlamiga kutarilib, sungra planetalararo bushlikka tarkalib ketadi. Uchinchidan geografik kobik tabiatda ritmiklik xusisiyati mavjud. Tabitdan ritmik ikki xil davriylik va sikllik shaklda mavjud. Bir xil vaktda kaytarilib turadigan ritmlik jarayonlar davriylik xisoblanadi. Bunga Yerning uz uki atrofida aylanishi tufayli ruy beradigan kecha va kunduz, yil fasllari, suv kalkishi, kabilar misol buladi. www.arxiv.uz

LITOSFERAATMOSFERA EKOSFERA GIDROSFERA Biosfera www.arxiv.uz

Takrorlanib turish vakti bir xil bulmagan jarayonlar siklik deyiladi. Kuyosh aktivligining uzgarish sikli urta xisobda 11 yil 15 oy mobaynida kaytarilib turadi. Bunga boglik xolda iklimning tebranib turishi, daryo, daryo suvlarining kamayib, kupayib turishi va boshkalar siklli jarayonlarga kiradi. Turtinchidan, geografik kobikning sferalari bir-biridan ajralgan xolda emas, balki uzaro uzviy alokada va rivojlanishga ega bulgan guyo bir yaxlit zanjirdir. Shu sababli agar uning biror kismiga ta'sir etib, notugri uzgartirilsa, kolgan komponentlar tabiiy xolatida xam uzgarishlar yuz berish mumkin. Masalan, sunggi yillarda geografik kobik komponenti xisoblangan urmonlar betartib kesish tufayli uning maydoni 20% ga kiskardi, okibat natijada 2 mlrd gektar maydondagi tuprok erroziyaga duchor buldi. Bu esa geografik kobik tabiiy resurslaridan planli va okilona foydalanib, ularni muxofaza kilib, kayta tiklab borishga aloxida e'tibor berishni talab etadi. Beshinchidan geografik kobikning yana bir xususiyati undan organik xayotning mavjudligidir. www.arxiv.uz

Organik xayotning vujudga kelishi esa geosferalar tabiiy xolatida uzgarishlar bulishiga sababchi buldi. Organik xayot geografik kobikdagi tabiiy muvozanatni doimo buzib turuvchi faktor xisoblanadi. Oltinchidan, geografik kobik kishilik jamiyatining yashash va xayot kechirish makonidir. Okil zakavotli insonning vujudga kelishi, bu geografik kobik rivojlanishining eng yukori boskichidir. Yettinchidan geografik kobikning yana bir xususiyati uning territoriyasining diferensillanishi (tabakalanishidir). Chunki geografik kobik yuzasi okean va kuruklik, tog va tekislik, xar-xil geografik zona, katta va kichik bulgan (Turon tekisligi, Turkiston tizmasi, Karshi chuli) tabiiy territorial va tabiiy akvatorial komplekslar (TTK va TAK) dan tashkil topgandir. Bu tabiiy territorial komplekslar xam geografik kobik singari bir butun (yaxlit) xususiyatga ega bulib, ularning rivojlanishi bir-biridan ajralgan xolda emas, balki uzviy uzaro boglangan xolda ruy beradi. Ular orasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi, bir-biriga ta'sir etib turishligi tabiiy territorial komplekslarni yagona moddiy sistemaga birlashtiradi. Bu moddiy sistemaning butun komponentlari bir-biri bilan shunchalik boglanib ketganki, agar usha komponentlardan birontasida uzgarish bulsa, u butun geografik kobikda aks etadi. Geografik kobikdagi tabiiy territorial komplekslar tabiatini urganish bilan regional tabiiy geografiya shugullanadi. www.arxiv.uz

Yer shari turli xil kattik, suyuk va gazsimon moddalardan iborat bulib, bu moddalar solishtirma ogirligiga karab joylashgan. Solishtirma ogirligi kattarok bulgan moddalar Yerning yadro kismida, aksincha, yengilroklari esa ustki kismida joylashgan. Yerning ustki kismi (yer pusti) kupirok kislarod kremniy va ammoniy kabilardan iborat bulsa, undan pastki katlami- mantiya kremniy, magniy va temir kabi moddalardan, Yer yadrosi esa, asosan, temir va nikelkabimoddalardan tarkib topgan. Yerning ichki kismini tuzilishi va uni tashkil etuvchi moddalar xakidagi ma'lumotlar insonning bilvosita kuzatishlari (xar xil moddalar seysmik, gravatasion, elektrik va b. Yordamida) natijasida aniklangan. Shu tufayli Yerning ichki kismi kanday jinslardan tuzilganligi, ularning zichligi, solishtirma ogirligini, temperaturasini geofizik tekshirishlar, xususan seysmik metod yordamida aniklangan. Seysmik metod Yerning ichki kismini yoritib turuvchi fonar vazifasini utaydi. Bu metod zilzila yoki portlash ta'sirida tulkinlar vujudga keltiradi. Odatda seysmik tulkinlar buylama va kundalang deb ataluvchi ikki kismga bulinadi. www.arxiv.uz

Buylama va kundalang seysmik tulkinlarning uziga xos xususiyatlari ularning Yerning ichki kismida tarkalishiga boglik. Ma'lumotlarga kura buylama tulkinlar xar kanday muxitga xam (kattik, suyuk, gazsimon moddalar) tarkalaveradi. Aksincha, kundalang tulkinlar esa fakat kattik jinslardan utib,suyuk va gazsimon moddalardan sunib koladi. Seysmik tulkinlarning usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki kismi moddalardan tuzilganligi aniklangan. Agar yerning ichki kismi bir xil moddalardan tuzilganda ediunda tulkinlarning yunalish va tezligi bir xil bular edi. Seysmik tulkinlarining usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki kismi bir xil moddalardan tuzilgandan edi unda tulkinlarning yunalishi va tezligi keskin kamayib sekundiga 8 km ga tushadi. Kundalang tulkinlar yerning 2900 km ichki kismigacha tushadi undag chukurda utmaydi. www.arxiv.uz

Seysmik tulkinlarning chukurlashgan sari uzgarishini xisobga olib geofizik olimlar Yerning ichki kismini kuyidagi katlamlariga ajratiladi. A) Yer pusti – Yer yuzasidan moxo chegarasigacha bulgan yerlarni ishgol etadi. Kalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km. B) Mantiya – moxo chegarasidan 2900 km chukurlikkacha bulgan joylarini egallaydi. Mantiya yukori mantiya utkinchi katlam kuyi mantiya kabi kismlarga bulinadi. Mantiya seysmik tulkinlar (70-150 km chukurliklarda) keskin susayadigan oblast antinosfera joy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukoriga joylashgan. Shu sababli atmosfera vulkanlar va yer kimirlash uchogi sifatida geologik jarayonlar tarakkiyotida aktiv ishtirok etadi. V) YA d r o – 2900 km dan 6371 km chukurlikkacha bulgan joylarni uz ichiga oladi. Yer yadrosi uz navbatida tashki yadro, utkinchi katlam va ichki yadrosiga bulinadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Yerning issiklik manbai Kuyosh energiyasi va yerning ichki energigiyasidir. Yerning ichki energiyasi yerning ichki kismida moddalarning silkishi va radioaktiv elementlarning parchalanishidan vujudga kelgan. Shu sababli yerning ustki kismida kuyosh nurining ta'siri xaroratining sutka davomida uzgarishi 1 m chukurlikkacha yillik uzgarishi esa 30-40 m chukeurlikgacha seziladi. Ma'lum chukurlikda xarorat deyarli yil buyi uzgarmaydi, bu katlam neytral katlam deyiladi. Uning chukurligi ekvatordankutblarga tomon uzgaradi. Neytral katlamdan kuyida urtacha xar 33 m da xarorat chukurlashgan sari 1 gradus ortadi.Buni geometrik boskich deyiladi. Shunday kilib, Yer sharining issiklik manbai bu ekzogen va endogen energiyadir. www.arxiv.uz

2.Litosfera murakkab tuzilishga ega bulgan asososan kattik jinslardan tashkil topgan kobik. U uz ichiga Yer pustini va yukori mantiyaning antinosferagacha bulgan kismini ishgol etadi. A.A.Vinogradov ma'lumotiga kura litosferaning yer pustidagi ximiyaviy tarkibi kuyidagicha. Kislarod 99, 79 % kremniy 27-60% alyuminiy 8,60%, temir 5,1% kalsiy 3,6%, magniy 2,1% vodorod 0,21% esa Mendeleyev davriy sistemasidagi boshka elementlarga tugri keladi. Litosferani ustki kismini Litosferani ustki kismini tashkil etuvchi Yer pusti 2 tipli bulib bir biridan fark kiladi. Materik tipili yer pusti 3 katlamli yotkizikdan – chukindi, granitli – metomorfik va bazaltli jinslardan iborat. Zichligi 2,65 gg'sm.kub. Materik tipli yer putining yoshi 3 mlrd yil atrofida. Okean tipli yer pusti 2 katlamli bulib, bazaltli va chukindi. Jinslardan tuzilgan. Uning zichligi 2,85 gg'sm.kub. Yoshi 100-150 mln atrofida. Tg'S: Seysmik tulkinlar, yer pusti, mantiya, antinosfera, yadro, issiklik manbai, neytral katlam, geometrik boskich, materik tipli yer pusti, okean tipli yer pusti. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Insonni geografik qobiqning asosiy tarkibiy qismlarga ta’siri

Gidrosfera uning tarkibiy qismlari

Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari

Geografik qobiqning gorizontal tuzilishi

Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butimligi