logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Fizika
  4. Yorugʻlikning kombinatsion sochilishi

Yorugʻlikning kombinatsion sochilishi

Yuklangan vaqt:

10.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

873.919921875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Yorugʻlikning kombinatsion sochilishi  Molekulalar spektrini o'rganishda 1929 yilda rus olimlari T.S. Landsberg (1890-1957) va L.I. Mandelshtam va ular bilan bir vaqtda hind olimlari Ch.Raman (1888-1970) va K.Krishnan (1911 yilda tug’ilgan) kashf etgan yorug’likning kombinatsion sochilish hodisasi muhim ahamiyatga ega.  Bu effekt shundan iboratki , biror moddaga (gaz,  suyuqlik , shaffof kristall)  chastotali monoxromatik yorug’lik tushsa, bu moddada sochilgan yorug’lik spektrida  chastotali chiziqdan tashqari uning ikki yonida simmetrik joylashgan qo'shimcha spektral chiziqlar ham hosil bo'ladi  Kombinatsion sochilish spektridagi chastotasi moddaga tushayotgan yorug’likning chastotasidan kichik bo'lgan chiziqlar qizil yo'ldosh spektrlar, chastotasi kattalari esa binafsha yo'ldosh spektrlar deb ataladi. Hosil bo'lgan bu yo'ldosh  spektr chastotasi , joylashishi va soni tushayotgan yorug’lik chastotasiga bog’liq bo'lmay, faqat yorug’lik sochilayotgan modda tabiatiga bog’liq bo'lib, uning tarkibini va tuzilishini ifodalaydi.  Yorug’likning kombinatsion sochilishidagi qonuniyatlarni kvant nazariya bilan tushuntirish mumkin. Bu nazariyaga ko'ra yorug’likni sochilish jarayoni molekula tomonidan fotonni yutib yana qayta chiqarishdan iborat. Agar bu fotonlarning energiyalari bir xil bo'lsa, sochilgan yorug’lik spektrida tushayotgan yorug’lik chastotasi bilan bir xil bo'lgan asosiy chiziq hosil bo'ladi. Lekin sochilish jarayonida yutilgan va chiqarilgan fotonlarning energiyasi teng bo'lmasligi mumkin.  Fotonlar energiyasining har xil bo'lishi molekulani turg’un holatdan uyg’ongan holatga yoki uyg’ongan holatdan turg’un holatga o'tishiga bog’liq. Agar molekula turg’un holatdan uyg’ongan holatga o'tsa, qizil yo'ldosh chiziq, aksincha uyg’ongan holatdan turg’un holatga o'tsa, binafsha yo'ldosh chiziq hosil bo'ladi.    Agar uyg’ongan  molekulalarning soni , uyg’onmagan molekulalar sonidan ancha kam bo'lsa, binafsha yo'ldosh  chiziqlarning intensivligi , qizil yo'ldosh chiziqlarnikidan kichik bo'ladi. Temperatura ortishi bilan uyg’ongan  molekulalarning soni ortadi , natijada binafsha yo'ldosh chiziqlar intensivligi ham kuchayadi. Kombinatsion sochilish hodisasi ko'p atomli murakkab molekulalardagi tebranma  va aylanma energetik sathlarni , molekulalarning tuzilishini o'rganishda keng qo'llaniladi. Masalan, neft mahsulotlarining (benzin, yog’lar) tarkibi ana shunday aniqlanadi.  Reley sochilishida sochilgan yorug‘lik chastotasi tushuvchi yorug‘lik  chastotasiga mos k eladi. Sochilishning bunday turini birinchi bo‘lib Reley aniqlagani uchun bunday sochilish Reley sochilishi deb yuritiladi. Bu sochilish kogerent tarzda yuz beradi. Shu sababli ham Reley sochilishi - yorug‘likning kogerent sochilishidir.  Biroq sinchiklab o‘tkazilgan tekshirishlarning ko‘rsatishicha, sochilgan yorug‘lik spektrida tushayotgan yorug‘likni xarakterlaydigan chiziqlardan tashqari qo‘shimcha chiziqlar (yo‘ldoshlar) borligi, bular tushayotgan yorug‘likning har bir chizig‘i yonida turishi ma‘ lum bo‘ldi.  Yo‘ldoshlar tushayotgan yorug‘likning har qanday spektral chizig‘i  yonida kelgani uchun , bu yo‘ldoshlarni qanday  sharoitda payqash mumkin , degan savol tug‘iladi. Yo‘ldoshlar ko‘rinadigan bo‘lishi uchun tushayotgan yorug‘lik spektri tutash spektr bo‘lmay, balki alohida chiziqlar (monoxromatik chiziqlar) to‘plamidan iborat bo‘lishi kerak. Bu hodisaning quyidagi qonunlari tajribadan topilgan.  Yo‘ldoshlar tushayotgan yorug‘likning har bir chizig‘i yonida bo‘ladi. Uyg‘otuvchi (tushayotgan) yorug‘lik spektral chizig‘ining chastotasi bilan yo‘ldoshlardan  har bir chiziqlarning   chastotalari orasidagi   farq sochuvchi modda uchun xarakterli bo‘lib, uning molekulalarining xususiy  tebranishlari chastotalariga   teng:  Yo‘ldoshlar uyg‘otuvchi chiziqdan ikki tomonda simmetrik yotuvchi chiziqlarning  ikki sistemasidan iborat .  Bu yerda chapda uyg‘otuvchi chastotalardan uzunroq to‘lqinli tomonda joylashgan yo‘ldoshlarning  chastotalarini , o‘ngda esa uyg‘otuvchi chastotalardan ikkinchi tomonda yotgan yo‘ldoshlarning chastotalarini bildiradi. Spektrning qizil qismiga yaqin joylashgan va shuning uchun «qizil» yo‘ldoshlar deb ataladigan birinchi yo‘ldoshlar «binafsha» yo‘ldoshlardan ancha intensivdir  Temperatura ko‘tarilganda «binafsha» yo‘ldoshlarning intensivligi tez ortadi. Kombinatsion sochilishni birinchi bo‘lib G.S.Landsberg va L.I.Mandelshtamlar hamda hind olimlari Raman va Krishnanlar kashf etishgan (1928 yil). Hind olimlari Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishgan.  Chet el adabiyotlarida   Raman effekti deb ham yuritiladi. Bu sochilish odatda kombinatsion sochilish deyiladi. Quyida kombinatsion sochilish bilan batafsilroq tanishamiz. Kombinsion sochilish hodisasi klassik nazariya nuqtai nazaridan quyidagicha tushuntiriladi. Ushbu hodisada yo‘ldoshlarning paydo bo‘lish sabablari yorug‘lik to‘lqinini sochuvchi muhit molekulasi atomlarining past chastotali tebranishlari bilan modulyatsiyalanishi orqali tushuntirish mumkin. Molekulaning qutblanishi, umuman qaraganda uni tashkil qilgan atomlarning joylashishiga bog‘liq. Atomlar  tebranganda qutblanish   ‘ 0 - o‘rtacha qiymat atrofida tebranadi. Ushbu tebranishlarning chastotasi 10 12  -10 13  gs bo‘lib, elektromagnit to‘lqinlar shkalasining infraqizil spektri sohasiga to‘g‘ri keladi. Boshqacha aytganda, ‘ (t) kattalikni o‘zgarishi tushayotgan yorug‘likning elektr maydonining tebranishiga nisbatan sekinroq o‘zgaradi. Shu sababga ko‘ra ham tushayotgan yorug‘lik to‘lqinining  monoxromatik maydonida   molekulaning dipol momentini o‘zgarishi  Bu jarayonda sochilgan yorug‘lik maydon kuchlanganligining tebranishi ham modulyatsiyalanadi. Bu tebranishlarning eltuvchi chastotasi tushayotgan yorug‘lik to‘lqiningng  chastotasi   ga teng,  modulyatsiya esa   - chastotalarda (sochuvchi modda molekulasidagi atomlarning tebranish chastotasi) yuz beradi.  Amplitudasi modulyatsiyalangan bunday  tebranishlarning spektri   - chastotali eltuvchi  chastota bilan bir qatorda   , chastotaga ega bo‘lgan kombinatsion tebranishlar hosil bo‘ladi. Boshqa so‘z bilan aytganda sochilgan yorug‘likning spektri shu molekula haqida axborot beradi. Bu spektrni o‘rganish va tahlil etish orqali molekula strukturasi va tuzilishini bilishga muvoffaq bo‘lamiz.  Klassik elektrodinamika  qonuniga binoan , chastotada tebranayotgan  dipol intensivligi ga teng bo‘lgan monoxromatik nur chiqaradi. Ya‘ ni sochuvchi muhit molekulasining qutblanuvchanligi o‘zgaruvchan bo‘lsa u holda molekulaning dipol momenti ham vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Umuman, molekula qutblanuvchanligi yadro tebranishini dipol tebranishlarida ishtirok etishi sababi bilan ham o‘zgarib turishi kerak.   Elektronlar bilan yadroni o‘zaro bog‘langanligi sababli majburiy _chastotada tebranayotgan elektronlar yadroning ham tebranishini yuzaga keltiradi. Biroq yadroning massasi elektronning massasiga nisbatan nihoyatda katta bo‘lgani uchun yadroning tebranishi juda ham kuchsiz bo‘ladi. Bu esa molekulaning qutblanishini o‘zgarishiga olib keladi. Natijada sochilgan yorug‘likni chastotasi o‘zgaradi  va siljish   nokogerent bo‘lib qoladi.

O'xshashlar

Yorugʻlikning issiqlik va kimyoviy taʼsiri
α- zarralarning sochilishi. (Rezerford tajribasi)
Optika
Yorug’lik nurining tabiati
Yorug’likning tabiiy va sun’iy manbalari