Fizika nimani o'rgatadi - Fizika - Slaydlar

Fizika nimani o'rgatadi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2492.5 KB

Ko'chirib olish

Fizika so’zi grekcha Fizika so’zi grekcha “fyuzis”“fyuzis” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, u tabiat degan so’zidan kelib chiqqan bo’lib, u tabiat degan ma’noni anglatadi. Bu so’zni fanga birinchi bo’lib qadimgi yunon ma’noni anglatadi. Bu so’zni fanga birinchi bo’lib qadimgi yunon mutafakkiri Aristotel kiritgan.mutafakkiri Aristotel kiritgan. Fizik jismlar deb, tabiatda uchraydigan turli moddalardan Fizik jismlar deb, tabiatda uchraydigan turli moddalardan tashkil topgan barcha jismlarga aytiladi.tashkil topgan barcha jismlarga aytiladi. Fizik sistema yoki jismlar sistemasi deb, ayrim fizik Fizik sistema yoki jismlar sistemasi deb, ayrim fizik hodisalar xuddi bitta jismdagidek namoyon bo`ladigan hodisalar xuddi bitta jismdagidek namoyon bo`ladigan jismlar to`plamiga aytiladi.jismlar to`plamiga aytiladi. Fizik hodisalar deb, moddani tashkil etgan zarralar Fizik hodisalar deb, moddani tashkil etgan zarralar o`zgarmay qolgan holda sodir bo`ladigan hodisalarga o`zgarmay qolgan holda sodir bo`ladigan hodisalarga aytiladi.aytiladi. Fizik muhit deb, fizik hodisa va jarayonlar sodir Fizik muhit deb, fizik hodisa va jarayonlar sodir bo`ladigan moddiy fazo yoki muhitga aytiladi.bo`ladigan moddiy fazo yoki muhitga aytiladi. Fizik qonun deb, hodisalarni xarakterlovchi kattaliklar Fizik qonun deb, hodisalarni xarakterlovchi kattaliklar orasidagi miqdoriy bog`lanishdan iborat bo`lgan ifodaga orasidagi miqdoriy bog`lanishdan iborat bo`lgan ifodaga aytiladi.aytiladi. Kuzatish deb, sodir bo`layotgan hodisaga ta'sir Kuzatish deb, sodir bo`layotgan hodisaga ta'sir ko`rsatmasdan, uning xususiyatini o`rganishga aytiladi.ko`rsatmasdan, uning xususiyatini o`rganishga aytiladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mexanik hodisalar Mexanik hodisalar Modda tuzilishi Modda tuzilishi Issiqlik hodisalari Issiqlik hodisalari Yorug’lik hodisalari Yorug’lik hodisalari Tovush haqida tushuncha Tovush haqida tushuncha www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qadimda yashagan odamlar to'la-to'kis tabiatga bog'liq bo'lgan. Chunki ular hech Qadimda yashagan odamlar to'la-to'kis tabiatga bog'liq bo'lgan. Chunki ular hech narsani o'z qo'li bilan yaratmasdan, atrofida borini iste'mol qilishgan. Yog'in-sochin, narsani o'z qo'li bilan yaratmasdan, atrofida borini iste'mol qilishgan. Yog'in-sochin, sovuq va yovvoyi hayvonlardan g'orlarda bekinib, jon saqlagan. Asta-sekin ov sovuq va yovvoyi hayvonlardan g'orlarda bekinib, jon saqlagan. Asta-sekin ov qurollarini o'ylab topgan, olovdan foydalanishni o'rgangan. Bu jarayonda uning qurollarini o'ylab topgan, olovdan foydalanishni o'rgangan. Bu jarayonda uning turmushi yengillasha borgan. Shunga ko'ra, tabiatni o'rganish, undan foydalanish va turmushi yengillasha borgan. Shunga ko'ra, tabiatni o'rganish, undan foydalanish va unga ta'sir ko'rsatish boshlangan. Tabiat haqidagi bilimlarni o'rganish va ular asosida unga ta'sir ko'rsatish boshlangan. Tabiat haqidagi bilimlarni o'rganish va ular asosida tabiat boyliklaridan samarali foydalanish natijasida insoniyat sovuq qotish, tabiat boyliklaridan samarali foydalanish natijasida insoniyat sovuq qotish, qorong'ulikda qolish, och qolish kabi holatlardan va ko'pchilik kasalliklardan qutula qorong'ulikda qolish, och qolish kabi holatlardan va ko'pchilik kasalliklardan qutula oldi. Inson yer yuzi bo'ylab, havoda va suvda bemalol harakat qilmoqda.oldi. Inson yer yuzi bo'ylab, havoda va suvda bemalol harakat qilmoqda. Tabiiy bilimlar ichida fizika yetakchi o`rinni egallaydi. Birinchi mavzuda aytib Tabiiy bilimlar ichida fizika yetakchi o`rinni egallaydi. Birinchi mavzuda aytib o`tilganidek, uning o`rganadigan sohasi keng qamrovlidir. Fizikaning har bir o`tilganidek, uning o`rganadigan sohasi keng qamrovlidir. Fizikaning har bir o`rganilgan yangi qonuniyatlari jamiyat rivojlanishiga kuchli ta'sir ko`rsatadi. Shunga o`rganilgan yangi qonuniyatlari jamiyat rivojlanishiga kuchli ta'sir ko`rsatadi. Shunga ko`ra, O`zbekistonimizda ham fizika fanining rivojlantirishi bo`yicha keng ko`lamli ko`ra, O`zbekistonimizda ham fizika fanining rivojlantirishi bo`yicha keng ko`lamli ishlar olib borilmoqda. Bu ishlar bilan asosan O`zbekiston Fanlar akademiyasiga ishlar olib borilmoqda. Bu ishlar bilan asosan O`zbekiston Fanlar akademiyasiga tegishli ilmiy-tadqiqot institutlari hamda oliy o`quv yurtlari qoshidagi tegishli ilmiy-tadqiqot institutlari hamda oliy o`quv yurtlari qoshidagi laboratoriyalardagi olimlar shug`ullanadilar. Mexanik hodisalar bilan M.T. O`rozboyev laboratoriyalardagi olimlar shug`ullanadilar. Mexanik hodisalar bilan M.T. O`rozboyev nomidagi Mexanika va inshootlar seysmik mustahkamligi institutida, issiqlik hodisalari nomidagi Mexanika va inshootlar seysmik mustahkamligi institutida, issiqlik hodisalari bilan Fanlar akademiyasining Issiqlik fizikasi bo`limida akademik P.Q. Habibullayev bilan Fanlar akademiyasining Issiqlik fizikasi bo`limida akademik P.Q. Habibullayev rahbarligida ishlar olib boriladi. Yorug`lik hodisalariga doir ishlar «Fizika - Quyosh» rahbarligida ishlar olib boriladi. Yorug`lik hodisalariga doir ishlar «Fizika - Quyosh» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida o`rganilmoqda. Elektr hodisalari bilan Fanlar ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida o`rganilmoqda. Elektr hodisalari bilan Fanlar akademiyasining Elektronika instituti va Fizika-texnika institutida shug`ullanishadi. akademiyasining Elektronika instituti va Fizika-texnika institutida shug`ullanishadi. Bundan tashqari fizikaning amaliy tatbiqi sifatida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish Bundan tashqari fizikaning amaliy tatbiqi sifatida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida bozor iqtisodiyoti sharoitida respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishi birlashmasida bozor iqtisodiyoti sharoitida respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishi boshqaruvining usullari, modellari va yangi informatsion texnologiyalarni yaratish boshqaruvining usullari, modellari va yangi informatsion texnologiyalarni yaratish bilan shug`ullanadi.bilan shug`ullanadi. Koinot fizikasiga doir tadqiqotlar akademiyaning Astronomiya institutida olib boriladi.Koinot fizikasiga doir tadqiqotlar akademiyaning Astronomiya institutida olib boriladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Siz kundalik turmushda choy qaynatmoqchi bo'lib, idishga suv solib, uni isita Siz kundalik turmushda choy qaynatmoqchi bo'lib, idishga suv solib, uni isita boshlasangiz, undan bug' chiqa boshlaganini ko'rasiz. Birozdan so'ng boshlasangiz, undan bug' chiqa boshlaganini ko'rasiz. Birozdan so'ng qaynaydi va qaramasangiz qurib qoladi. Qishda tashqarida qoldirilgan suv qaynaydi va qaramasangiz qurib qoladi. Qishda tashqarida qoldirilgan suv muzlab qoladi. Suv nima sababdan bug'lanib ketdi? Suv va muz tuzilishida muzlab qoladi. Suv nima sababdan bug'lanib ketdi? Suv va muz tuzilishida qanday farqlar bor? Shu kabi savollar insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan. qanday farqlar bor? Shu kabi savollar insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan. Modda tuzilishi haqidagi dastlabki tushunchalar yunon olimi Modda tuzilishi haqidagi dastlabki tushunchalar yunon olimi Demokritga Demokritga tegishli edi. Unga ko'ra hamma narsalar juda mayda zarrachalar tegishli edi. Unga ko'ra hamma narsalar juda mayda zarrachalar «« atomatom »lardan tashkil topgan. Moddaning eng kichik zarrachasi atom »lardan tashkil topgan. Moddaning eng kichik zarrachasi atom bo'laklarga bo'linmaydi deb qaralgan. Atom so’zi ham yunoncha «bo'laklarga bo'linmaydi deb qaralgan. Atom so’zi ham yunoncha « bo'linmas bo'linmas bo'lakchabo'lakcha » degan ma'noni bildiradi. Demokritning bu haqda yozgan asari » degan ma'noni bildiradi. Demokritning bu haqda yozgan asari bizgacha etib kelmagan. Uning fikrlari boshqalarning yozgan asarlarida bizgacha etib kelmagan. Uning fikrlari boshqalarning yozgan asarlarida keltiriladi. U o'zining atomlar haqidagi ta'limotini quyidagi tamoyillarda beradi:keltiriladi. U o'zining atomlar haqidagi ta'limotini quyidagi tamoyillarda beradi: 1.1. Hech narsa yo’qdan bor bo'lmaydi. Bordan esa yo'q bo'lmaydi. Barcha Hech narsa yo’qdan bor bo'lmaydi. Bordan esa yo'q bo'lmaydi. Barcha o'zgarishlar bo'laklarning qo'shilishi va parchalanishi orqali yuzaga keladi.o'zgarishlar bo'laklarning qo'shilishi va parchalanishi orqali yuzaga keladi. 2.2. Tasodifan hech narsa paydo bo'lmaydi, balki ba'zi bir sabab va Tasodifan hech narsa paydo bo'lmaydi, balki ba'zi bir sabab va zaruriyatdan bo'ladi.zaruriyatdan bo'ladi. 3.3. Atomlar va toza bo'shliqdan tashqari hech narsa mavjud emas. Boshqa Atomlar va toza bo'shliqdan tashqari hech narsa mavjud emas. Boshqa hamma narsa faqat fikrlardan iborat.hamma narsa faqat fikrlardan iborat. 4.4. Atomlar son va shakli jihatidan cheksizdir. Ularning o'zaro to'qnashuvlari Atomlar son va shakli jihatidan cheksizdir. Ularning o'zaro to'qnashuvlari tufayli dunyoning paydo bo'lishi va o'zgarishi vujudga keladi.tufayli dunyoning paydo bo'lishi va o'zgarishi vujudga keladi. 5.5. Moddalar orasidagi farqlar atomlar soni, katta-kichikligi, shakli, joylashish Moddalar orasidagi farqlar atomlar soni, katta-kichikligi, shakli, joylashish tartibi tufayli bo'ladi. Bir atom ikkinchisidan sifat jihatidan farq qilmaydi. tartibi tufayli bo'ladi. Bir atom ikkinchisidan sifat jihatidan farq qilmaydi. Atomlarning ichki qismi holatga ega emas.Atomlarning ichki qismi holatga ega emas. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Demokritning bu ta'limotini keyinchalik ko'pgina olimlar rivojlantirdilar. Jumladan, Demokritning bu ta'limotini keyinchalik ko'pgina olimlar rivojlantirdilar. Jumladan, O'rta Osiyolik mutafakkirlardan O'rta Osiyolik mutafakkirlardan Ar-RoziyAr-Roziy , , BeruniyBeruniy va va Ibn SinoIbn Sino ning ijodida ham bu ning ijodida ham bu sohada ishlar mavjud.sohada ishlar mavjud. Abu Bakr Ar-Roziy (865–925) jami 184 ta asar yozib qoldirgan bo'lib, barcha Abu Bakr Ar-Roziy (865–925) jami 184 ta asar yozib qoldirgan bo'lib, barcha sohalarda ijod qilgan. U yunon olimlarining atom haqidagi qarashlarini rivojlantirib, sohalarda ijod qilgan. U yunon olimlarining atom haqidagi qarashlarini rivojlantirib, atom ham bo'linishi mumkinligini aytadi. Atom ichida bo'shliq va bo'lakchalar bo'lib, atom ham bo'linishi mumkinligini aytadi. Atom ichida bo'shliq va bo'lakchalar bo'lib, bu bo'lakchalarning hammasi harakatda bo'ladi. Bundan tashqari bo'lakchalar orasida bu bo'lakchalarning hammasi harakatda bo'ladi. Bundan tashqari bo'lakchalar orasida o'zaro ta'sir kuchlari mavjud deb hisoblaydi.o'zaro ta'sir kuchlari mavjud deb hisoblaydi. Ar-Roziyning bunday nazariy qarashlari Abu-Rayhon Beruniy va Ibn Sino tomonidan Ar-Roziyning bunday nazariy qarashlari Abu-Rayhon Beruniy va Ibn Sino tomonidan rivojlantirildi. Bu haqda ularning o'zaro bir-biriga yo'llagan maktublarida so'z boradi. rivojlantirildi. Bu haqda ularning o'zaro bir-biriga yo'llagan maktublarida so'z boradi. Beruniyning Ibn Sinoga yozgan savollaridan birida shunday deyilgan: – «Ba'zi Beruniyning Ibn Sinoga yozgan savollaridan birida shunday deyilgan: – «Ba'zi faylasuflar atom bo'linmaydi, undan ham kichikroq bo'lakchalar yo'q deb aytadilar, bu faylasuflar atom bo'linmaydi, undan ham kichikroq bo'lakchalar yo'q deb aytadilar, bu – nodonlikdir. Ikkinchilari esa, atom bo'lina beradi, bo'linishga chegara yo'q deb qayd – nodonlikdir. Ikkinchilari esa, atom bo'lina beradi, bo'linishga chegara yo'q deb qayd qiladilar. Bu esa o'taketgan nodonlikdir. Chunki atomning bo'linishi cheksiz bo'lsa, qiladilar. Bu esa o'taketgan nodonlikdir. Chunki atomning bo'linishi cheksiz bo'lsa, moddiyat yo'q bo'lib ketishi mumkin. Bu bo'lishi mumkin emas, chunki moddiyat moddiyat yo'q bo'lib ketishi mumkin. Bu bo'lishi mumkin emas, chunki moddiyat abadiydir. Bu masalada sening fikring qanday?» – deb so'raydi.abadiydir. Bu masalada sening fikring qanday?» – deb so'raydi. Ibn Sino o'zining Beruniyga yo'llagan javobida Arastu va Ar-Roziyning atomning Ibn Sino o'zining Beruniyga yo'llagan javobida Arastu va Ar-Roziyning atomning bo'linishi cheksiz davom etadi deb tushunmaslik kerakligini va bo'linishning chegarasi bo'linishi cheksiz davom etadi deb tushunmaslik kerakligini va bo'linishning chegarasi borligini aytib o'tadi.borligini aytib o'tadi. Hozirgi kunda atomning murakkab tuzilganligi to'la tasdiqlangan. Atom yadrodan va Hozirgi kunda atomning murakkab tuzilganligi to'la tasdiqlangan. Atom yadrodan va elektron qobiqdan iborat. Yadro ham yanada kichikroq bo'lgan zarrachalar – protonlar elektron qobiqdan iborat. Yadro ham yanada kichikroq bo'lgan zarrachalar – protonlar va neytronlardan tashkil topgan. Proton va neytronlar ham undan kichik bo'lgan va neytronlardan tashkil topgan. Proton va neytronlar ham undan kichik bo'lgan zarrachalardan tashkil topganligi haqida ma'lumotlar to'planmoqda. Bu bo'linish zarrachalardan tashkil topganligi haqida ma'lumotlar to'planmoqda. Bu bo'linish chegarasi bormi yoki yo'qmi degan savolga Siz aziz o'quvchilarimizdan kelajakda chegarasi bormi yoki yo'qmi degan savolga Siz aziz o'quvchilarimizdan kelajakda javob olamiz degan umiddamiz.javob olamiz degan umiddamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Sizga ma'lumki, har bir moddaning o`ziga xos xususiyati bor. Masalan, shakar – Sizga ma'lumki, har bir moddaning o`ziga xos xususiyati bor. Masalan, shakar – shirin, tuz – sho`r va h.k. Shakarni olib hovonchada maydalaylik. Shu shirin, tuz – sho`r va h.k. Shakarni olib hovonchada maydalaylik. Shu maydalangan unni yalab ko`rsak, shakar mazasi qolganligini sezamiz. Oldingi maydalangan unni yalab ko`rsak, shakar mazasi qolganligini sezamiz. Oldingi mavzuda aytilganidek, uni yanada mayda bo`laklarga bo`lib borsak, shirin maza mavzuda aytilganidek, uni yanada mayda bo`laklarga bo`lib borsak, shirin maza saqlanib qoladimi? Tajribalar ko`rsatadiki, moddaning xossasi uning zarrasi saqlanib qoladimi? Tajribalar ko`rsatadiki, moddaning xossasi uning zarrasi ma'lum o`lchamgacha bo`linsa, saqlanib qoladi.ma'lum o`lchamgacha bo`linsa, saqlanib qoladi. Modda xossasi saqlanib qoladigan eng kichik zarrachaga Modda xossasi saqlanib qoladigan eng kichik zarrachaga molekulamolekula deyiladi. deyiladi. Molekula lotincha Molekula lotincha molesmoles – massa so'zidan olingan bo'lib, "kichik massa" degan – massa so'zidan olingan bo'lib, "kichik massa" degan ma`noni bildiradi. U bir yoki bir necha atomdan tashkil topishi mumkin. Masalan, ma`noni bildiradi. U bir yoki bir necha atomdan tashkil topishi mumkin. Masalan, suv molekulasi 3 ta atomdan tashkil topgan. Unda 1 ta kislorod va 2 ta vodorod suv molekulasi 3 ta atomdan tashkil topgan. Unda 1 ta kislorod va 2 ta vodorod atomi bor.atomi bor. Hozirgi kunda maxsus elektron mikroskoplar yordamida katta Hozirgi kunda maxsus elektron mikroskoplar yordamida katta o`lchamdagi molekulalar bilan birga ayrim atomlarning rasmini ham o`lchamdagi molekulalar bilan birga ayrim atomlarning rasmini ham olish mumkin. Vodorod atomining o`lchami 0,00000012 mm ga, olish mumkin. Vodorod atomining o`lchami 0,00000012 mm ga, molekulasining o`lchami esa 0,00000023 mm ga teng. Oqsil molekulasining o`lchami esa 0,00000023 mm ga teng. Oqsil molekulasining o`lchami 0,0043 mm atrofida ekan.molekulasining o`lchami 0,0043 mm atrofida ekan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xonada atirni ochib bir tomchisini qo'lga yoki kiyimga tomizaylik. Bir ozdan so'ng uning hidini Xonada atirni ochib bir tomchisini qo'lga yoki kiyimga tomizaylik. Bir ozdan so'ng uning hidini boshqalar ham sezishadi. Quruq naftalinni berk idishdan olib stolga qo'ysak, uning hidini ham boshqalar ham sezishadi. Quruq naftalinni berk idishdan olib stolga qo'ysak, uning hidini ham sezamiz. Ma'lumki, hidni sezish uchun atir yoki naftalinning zarrachalari burnimizga yetib kelishi sezamiz. Ma'lumki, hidni sezish uchun atir yoki naftalinning zarrachalari burnimizga yetib kelishi kerak. Demak, atir yoki naftalin zarrachalardan tashkil topishidan tashqari bu zarrachalar kerak. Demak, atir yoki naftalin zarrachalardan tashkil topishidan tashqari bu zarrachalar harakatda bo'lar ekan. Xona sovub ketsa, undagi pechkaga o'tin yoki ko'mir yoqamiz. harakatda bo'lar ekan. Xona sovub ketsa, undagi pechkaga o'tin yoki ko'mir yoqamiz. Pechkaning og'zi berk bo'lsa-da, xona isiydi. Pechkadagi issiqlik xonaning barcha burchaklariga Pechkaning og'zi berk bo'lsa-da, xona isiydi. Pechkadagi issiqlik xonaning barcha burchaklariga qanday yetib boradi. Bunda ham havo zarrachalarining harakat qilishi tufayli issiqlik uzatilar qanday yetib boradi. Bunda ham havo zarrachalarining harakat qilishi tufayli issiqlik uzatilar ekan. Agar suyuqlikni tashkil etuvchi molekulalar harakatda bo'lmaganida, daryolar va ariqlarda ekan. Agar suyuqlikni tashkil etuvchi molekulalar harakatda bo'lmaganida, daryolar va ariqlarda suv oqmas edi. Xo'sh, gazlarda, suyuqliklarda molekulalarning harakat qilishlariga ishonch hosil suv oqmas edi. Xo'sh, gazlarda, suyuqliklarda molekulalarning harakat qilishlariga ishonch hosil qildik. Qattiq jismlarda ham zarrachalar harakatda bo’ladimi? Buning uchun quyidagi tajribani qildik. Qattiq jismlarda ham zarrachalar harakatda bo’ladimi? Buning uchun quyidagi tajribani ko'raylik (1-rasm). Metalldan yasalgan shar olaylik. Simdan shar tegib o'tadigan halqa yasaylik. ko'raylik (1-rasm). Metalldan yasalgan shar olaylik. Simdan shar tegib o'tadigan halqa yasaylik. Halqa orqali sharni bir necha marta o'tkazib ko'ramiz. Sharni qizdiramiz. Shundan so'ng Halqa orqali sharni bir necha marta o'tkazib ko'ramiz. Sharni qizdiramiz. Shundan so'ng halqadan sharni o'tkazmoqchi bo'lsak, o'tmaydi. Molekulalar harakati tufayli qizigan shar halqadan sharni o'tkazmoqchi bo'lsak, o'tmaydi. Molekulalar harakati tufayli qizigan shar kengayib qolar ekan. Shunday savol tug'iladi: moddalarni tashkil etgan zarrachalar harakati kengayib qolar ekan. Shunday savol tug'iladi: moddalarni tashkil etgan zarrachalar harakati qanday? Bu savolga javobni keyingi mavzuda ko’rasiz.qanday? Bu savolga javobni keyingi mavzuda ko’rasiz. Molekulalar harakatini birinchi bo'lib kuzatgan Molekulalar harakatini birinchi bo'lib kuzatgan odam ingliz botanigi odam ingliz botanigi Robert BrounRobert Broun edi. U edi. U 1827-yilda qurigan barglarni yaxshilab 1827-yilda qurigan barglarni yaxshilab maydalab suyuqlikka soladi va mikroskopda maydalab suyuqlikka soladi va mikroskopda kuzatadi. Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, kuzatadi. Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, zarrachalar to'xtovsiz harakat qilar ekan. zarrachalar to'xtovsiz harakat qilar ekan. Ular uchun kechasimi, kunduzimi yoki Ular uchun kechasimi, kunduzimi yoki qishmi, yozmi bari bir, harakat to’xtamas qishmi, yozmi bari bir, harakat to’xtamas ekan. Bundan tashqari, zarrachalar harakati ekan. Bundan tashqari, zarrachalar harakati mutlaqo tartibsiz. Molekulalarning to'xtovsiz mutlaqo tartibsiz. Molekulalarning to'xtovsiz va tartibsiz harakati fanga va tartibsiz harakati fanga Broun harakatiBroun harakati deb nomlanib kirdi.deb nomlanib kirdi.www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Oldingi mavzuda gazlar, suyuqliklar va Oldingi mavzuda gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarda molekulalar to’xtovsiz va qattiq jismlarda molekulalar to’xtovsiz va tartibsiz harakatlanishini bilib oldik. Uni tartibsiz harakatlanishini bilib oldik. Uni tasdiqlaydigan hodisalardan biri tasdiqlaydigan hodisalardan biri diffuziyadiffuziya (lotincha (lotincha diffuziyadiffuziya – tarqalish, yoyilish) – tarqalish, yoyilish) hodisasidir.hodisasidir. DiffuziyaDiffuziya deb, bir modda deb, bir modda molekulalarining ikkinchi modda molekulalarining ikkinchi modda molekulalari orasiga kirishuviga aytiladi.molekulalari orasiga kirishuviga aytiladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Suyuqliklarda diffuziya hodisasini kuzatish uchun quyidagi tajribani Suyuqliklarda diffuziya hodisasini kuzatish uchun quyidagi tajribani qilaylik. Stakan yoki piyola olib, bir choy qoshiqchada shakar solaylik. qilaylik. Stakan yoki piyola olib, bir choy qoshiqchada shakar solaylik. So'ngra juda sekin, shakar bilan aralashib ketmaydigan holda suv So'ngra juda sekin, shakar bilan aralashib ketmaydigan holda suv quyaylik. Birozdan so'ng stakan tagidagi suv xiralashganligini ko'ramiz. quyaylik. Birozdan so'ng stakan tagidagi suv xiralashganligini ko'ramiz. Bu shakar qiyomi. Stakanni chayqatib yubormasdan ustidan bir Bu shakar qiyomi. Stakanni chayqatib yubormasdan ustidan bir ho'plam ichib ko'ring. 15–20 minutdan so'ng yana ichib ko'ring. Suv ho'plam ichib ko'ring. 15–20 minutdan so'ng yana ichib ko'ring. Suv mazasi qanday o'zgargan? Endi tajribani suv va margansovka (kaliy mazasi qanday o'zgargan? Endi tajribani suv va margansovka (kaliy permanganat) bilan o'tkazaylik. Bunda ham stakandagi suv rangi permanganat) bilan o'tkazaylik. Bunda ham stakandagi suv rangi pastidan boshlab o'zgara boshlaganligini ko'ramiz (1-rasm). Qattiq pastidan boshlab o'zgara boshlaganligini ko'ramiz (1-rasm). Qattiq jismlarda ham diffuziya hodisasi kuzatiladi.jismlarda ham diffuziya hodisasi kuzatiladi. Sabzavotlarni tuzlash Sabzavotlarni tuzlash ham diffuziya ham diffuziya hodisasiga hodisasiga asoslangan (2-rasm).asoslangan (2-rasm).stakandagi suv rangi stakandagi suv rangi pastidan boshlab pastidan boshlab o'zgara o'zgara boshlaganligini boshlaganligini ko'ramiz (1-rasm).ko'ramiz (1-rasm). www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qish paytida hovuzlar, ko'llar va ariqlarda suv muzlaydi. Yozda, aksincha, Qish paytida hovuzlar, ko'llar va ariqlarda suv muzlaydi. Yozda, aksincha, hovuzchadagi suv ancha turib qolsa, qurib qoladi. Bunda suv bug'ga aylanib hovuzchadagi suv ancha turib qolsa, qurib qoladi. Bunda suv bug'ga aylanib ketadi. Tabiatda suv uch xil holatda uchraydi. Qattiq – ketadi. Tabiatda suv uch xil holatda uchraydi. Qattiq – muzmuz holatida, suyuq – holatida, suyuq – suv va gazsimon – bug’ holatida. Demak, bug', suv va muz bir xil suv va gazsimon – bug’ holatida. Demak, bug', suv va muz bir xil molekulalardan tashkil topgan. Ular faqat molekulalarning o'zaro joylashuvi molekulalardan tashkil topgan. Ular faqat molekulalarning o'zaro joylashuvi va harakati bilan farq qiladi. Bug' alohida-alohida molekulalardan tashkil va harakati bilan farq qiladi. Bug' alohida-alohida molekulalardan tashkil topgan bo'lib, to'xtovsiz va tartibsiz harakat qiladi. Shu sababli suv topgan bo'lib, to'xtovsiz va tartibsiz harakat qiladi. Shu sababli suv yuzasidan ko'tarilgan bug' havoga oson aralashib ketadi. Havo tarkibida har yuzasidan ko'tarilgan bug' havoga oson aralashib ketadi. Havo tarkibida har doim suv bug'lari bo'ladi. Havoda shuningdek, kislorod, karbonat angidrid doim suv bug'lari bo'ladi. Havoda shuningdek, kislorod, karbonat angidrid kabi boshqa gazlar bor. Ularning molekulalari ham to'xtovsiz va tartibsiz kabi boshqa gazlar bor. Ularning molekulalari ham to'xtovsiz va tartibsiz harakatda bo'ladi. Deraza tirqishidan tushgan yorug'likka yon tomondan harakatda bo'ladi. Deraza tirqishidan tushgan yorug'likka yon tomondan qarasangiz havodagi juda mayda chang zarrachalarining ham to'xtovsiz va qarasangiz havodagi juda mayda chang zarrachalarining ham to'xtovsiz va tartibsiz harakatini kuzatish rnumkin. Ularning bunday harakati havodagi turli tartibsiz harakatini kuzatish rnumkin. Ularning bunday harakati havodagi turli gaz molekulalari bilan to'xtovsiz to'qnashib turishlari tufaylidir. Puflanadigan gaz molekulalari bilan to'xtovsiz to'qnashib turishlari tufaylidir. Puflanadigan yupqa sharni biroz shishirib og'zini mahkam bog'laylik. Uni qo'l bilan qissak yupqa sharni biroz shishirib og'zini mahkam bog'laylik. Uni qo'l bilan qissak kichrayganini ko'ramiz. Demak, gazni siqish mumkin. Ikkita yupqa sharni kichrayganini ko'ramiz. Demak, gazni siqish mumkin. Ikkita yupqa sharni olib, birini birorta naycha orqali puflab shishiraylik. So'ngra sharcha og'zini ip olib, birini birorta naycha orqali puflab shishiraylik. So'ngra sharcha og'zini ip bilan mahkam bog'lab, naycha ikkinchi uchini boshqa puflanmagan sharcha bilan mahkam bog'lab, naycha ikkinchi uchini boshqa puflanmagan sharcha og'ziga mahkamlaylik. So'ngra birinchi sharcha og'zidagi bog'langan ipni og'ziga mahkamlaylik. So'ngra birinchi sharcha og'zidagi bog'langan ipni ochib yuborsak, havo naycha orqali ikkinchi sharchaga o'tib uni shishiradi ochib yuborsak, havo naycha orqali ikkinchi sharchaga o'tib uni shishiradi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Gaz xususiy shaklga va hajmga ega emas.Gaz xususiy shaklga va hajmga ega emas. Suyuqlik xususiy hajmga ega, lekin shaklga ega emas.Suyuqlik xususiy hajmga ega, lekin shaklga ega emas. Qattiq jismlar xususiy hajmga va shaklga ega.Qattiq jismlar xususiy hajmga va shaklga ega. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1-1- NAZОRNAZОR AA T ISHIT ISHI www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Jismlarning mехanik harakati. Traеktоriya. Jismlarning mехanik harakati. Traеktоriya. Jismlarning bJismlarning b оо sib sib o’o’ tgan ytgan y o’o’ li li va unga kva unga k ее tgan vaqt. tgan vaqt. Bоsib Bоsib o’o’ tilgan ytilgan y o’o’ l (masоfa va vaqtning birliklari.)l (masоfa va vaqtning birliklari.) Mexanik harakatMexanik harakat deb, jismlarning vaqt o`tishi bilan fazoda deb, jismlarning vaqt o`tishi bilan fazoda joylashgan o`rnining boshqa jismlarga nisbatan o`zgarishiga joylashgan o`rnining boshqa jismlarga nisbatan o`zgarishiga aytiladi.aytiladi. Jismlar harakatlanganda fazoda iz qoldiradi. Shu izga Jismlar harakatlanganda fazoda iz qoldiradi. Shu izga trayektoriyatrayektoriya deyiladi deyiladi Trayektoriyaning shakliga qarab harakat Trayektoriyaning shakliga qarab harakat to`g`ri chiziqlito`g`ri chiziqli yoki yoki egri chiziqliegri chiziqli bo`ladi. bo`ladi. Trayektoriya uzunligi Trayektoriya uzunligi yo'lyo'l yoki yoki bosib o'tilgan masofabosib o'tilgan masofa deyiladi. deyiladi. Jismlarning harakatlanish vaqti va bosib o`tgan yo`llarini Jismlarning harakatlanish vaqti va bosib o`tgan yo`llarini solishtirish uchun ularni bir xil o`lchov birligiga keltirish zarur!solishtirish uchun ularni bir xil o`lchov birligiga keltirish zarur! Bosib o`tilgan yo`l metrdan tashqari ko`p yoki kamligiga qarab, Bosib o`tilgan yo`l metrdan tashqari ko`p yoki kamligiga qarab, qulaylik uchun km, dm, sm va mm larda ham o`lchanadi.qulaylik uchun km, dm, sm va mm larda ham o`lchanadi. 1 km = 1000 m; 1m = 10 dm; 1 dsm = 10 sm; 1 sm = 10 mm.1 km = 1000 m; 1m = 10 dm; 1 dsm = 10 sm; 1 sm = 10 mm. Harakatlanish vaqtini sekundlarda o`lchanadi.Harakatlanish vaqtini sekundlarda o`lchanadi. Zaruratga qarab Zaruratga qarab vaqtni ham millisekund, minut, soat, sutka va h.k. belgilash mumkin. vaqtni ham millisekund, minut, soat, sutka va h.k. belgilash mumkin. 1 sutka = 24 soat; 1 soat = 60 minut; 1 min = 60 sekund.1 sutka = 24 soat; 1 soat = 60 minut; 1 min = 60 sekund. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

TT ее kis va nkis va n оо tt ее kis harakat haqida tushuncha. kis harakat haqida tushuncha. Tеzlik va uning birliklari.Tеzlik va uning birliklari. TezlikTezlik deb vaqt birligi ichida bosib o'tilgan yo'lga aytiladi. deb vaqt birligi ichida bosib o'tilgan yo'lga aytiladi. Agar 1 km = 1000 m va 1 soat = 3600 s ekanligi hisobga olinsa: Avtomobil tezligi 72 km/soat bo`lsa uni m/s larda quyidagicha ifodalanadi: Agar biror jism harakati davomida bir xil tezlik bilan harakatlansa yoki teng vaqtlar ichida birday masofani bosib o`tsa, bunday harakatga tekis harakat deyiladi. Tezligi harakat trayektoriyasining turli qismida turlicha bo'lgan harakat notekis harakat deyiladi. O'rtacha tezlik deb jism bosib o'tgan butun yo'lni shu yo'lni bosib o'tish uchun sarflangan butun vaqtga nisbati bilan o'lchanadigan kattalikka aytiladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Jism massasini o'lchashning usullari ko'p. Shulardan hammaga ma'lumi, tarozi Jism massasini o'lchashning usullari ko'p. Shulardan hammaga ma'lumi, tarozi yordamida o'lchashdir. Yuqorida aytganimizdek, massaning o'lchov birligi 1 yordamida o'lchashdir. Yuqorida aytganimizdek, massaning o'lchov birligi 1 kilogramm bo'lib, namunasi Parij yaqinidagi Sevr degan shaharchada saqlanadi kilogramm bo'lib, namunasi Parij yaqinidagi Sevr degan shaharchada saqlanadi Platina-iridiy qotishmasidan yasalgan namuna silindr shaklida bo'lib, balandligi va Platina-iridiy qotishmasidan yasalgan namuna silindr shaklida bo'lib, balandligi va diametri 39 mm atrofida. Uning nusxalari turli mamlakatlarga tarqatilgan. AQSh ga diametri 39 mm atrofida. Uning nusxalari turli mamlakatlarga tarqatilgan. AQSh ga 20-raqamli nusxa, Rossiyaga 12-raqamli nusxa berilgan. O'zbekistonga Rossiyaga 20-raqamli nusxa, Rossiyaga 12-raqamli nusxa berilgan. O'zbekistonga Rossiyaga berilgan nusxadan namunalar berilgan.berilgan nusxadan namunalar berilgan. 1 tonna (t) = 10 sentner (s) = 1000 kg.1 tonna (t) = 10 sentner (s) = 1000 kg. 1 kg = 1000 gramm (g) = 1 000 000 milligramm (mg).1 kg = 1000 gramm (g) = 1 000 000 milligramm (mg). Jism massasi shayinli tarozida o'lchanadi. Buning uchun uning chap pallasiga Jism massasi shayinli tarozida o'lchanadi. Buning uchun uning chap pallasiga o'lchanadigan jism, o'ng pallasiga tarozi toshlari qo'yiladi. Pallaga toshlarni o'lchanadigan jism, o'ng pallasiga tarozi toshlari qo'yiladi. Pallaga toshlarni muvozanatga kelguncha tanlab qo'yiladi muvozanatga kelguncha tanlab qo'yiladi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Zaruriy jihozlar:Zaruriy jihozlar: Shayinli tarozi toshlari bilan, stakan, suv, massasi o’lchanishi kerak bo’lgan Shayinli tarozi toshlari bilan, stakan, suv, massasi o’lchanishi kerak bo’lgan kub, shar, silindr shaklidagi jismlar.kub, shar, silindr shaklidagi jismlar. Ishning bajarilish tartibi:Ishning bajarilish tartibi: 1. Shayinli tarozining tuzilishi, turli massaga ega bo’lgan tarozi toshlari bilan tanishish.1. Shayinli tarozining tuzilishi, turli massaga ega bo’lgan tarozi toshlari bilan tanishish. 2. Jism massasini o’lchashdan oldin tarozi movozanatga keltiriladi. Lozim bo’lsa pallalarga 2. Jism massasini o’lchashdan oldin tarozi movozanatga keltiriladi. Lozim bo’lsa pallalarga qog’oz parchalari qo’yiladi.qog’oz parchalari qo’yiladi. 3. Massasi aniqlanadigan jismni tarozining chap pallasiga, toshlarni o’ng pallaga qo’yiladi.3. Massasi aniqlanadigan jismni tarozining chap pallasiga, toshlarni o’ng pallaga qo’yiladi. 4. Tarozini buzib qo’ymaslik uchun toshlardan taxminan jism massasiga yaqinrog’ini tanlab 4. Tarozini buzib qo’ymaslik uchun toshlardan taxminan jism massasiga yaqinrog’ini tanlab qo’yiladi. Juda ko’p farq qiluvchi toshni qo’yganda tarozining og’ishi chegaradan chiqib ketishi qo’yiladi. Juda ko’p farq qiluvchi toshni qo’yganda tarozining og’ishi chegaradan chiqib ketishi mumkin.mumkin. 5. Tarozi pallasiga ho’l, iflos, issiq jismlarni qo’yish mumkin emas. Unga suyuqlikni bevosita 5. Tarozi pallasiga ho’l, iflos, issiq jismlarni qo’yish mumkin emas. Unga suyuqlikni bevosita quyish, idishsiz sochilib ketuvchi narsalar (shakar, tuz)ni ham solish mumkin emas.quyish, idishsiz sochilib ketuvchi narsalar (shakar, tuz)ni ham solish mumkin emas. 6. Tarozida uning pasportida yozilgan yukdan ortiqcha yukni tortish mumkin emas.6. Tarozida uning pasportida yozilgan yukdan ortiqcha yukni tortish mumkin emas. 7. Kichik massali toshchalarni faqat pinset (mo’ychinak) yordamida idishidan olib pallaga 7. Kichik massali toshchalarni faqat pinset (mo’ychinak) yordamida idishidan olib pallaga qo’yiladi. Chunki qo’l bilan ushlansa, qo’ldagi nam va yog’ toshchaga o’tib, uning massasiga qo’yiladi. Chunki qo’l bilan ushlansa, qo’ldagi nam va yog’ toshchaga o’tib, uning massasiga ta’sir qilishi mumkin.ta’sir qilishi mumkin. 8. Pallaga qo’yilgan tosh yengil bo’lsa, unga chamalab yengilroq toshdan boshlab qo’shib 8. Pallaga qo’yilgan tosh yengil bo’lsa, unga chamalab yengilroq toshdan boshlab qo’shib borish kerak.borish kerak. 9. Tarozi muvozanatga kelib strelkasi nolni ko’rsatsa yoki u pallalar qo’yilgan tomonlarning 9. Tarozi muvozanatga kelib strelkasi nolni ko’rsatsa yoki u pallalar qo’yilgan tomonlarning ko’rsatkich uchlari bir to’g’ri chiziqqa kelsa, palladagi toshlar massalarining yig’indisi hisoblanib ko’rsatkich uchlari bir to’g’ri chiziqqa kelsa, palladagi toshlar massalarining yig’indisi hisoblanib yozib olinadi.yozib olinadi. 10. Tarozida suvsiz bo’sh stakan massasi mst. tortib olinadi.10. Tarozida suvsiz bo’sh stakan massasi mst. tortib olinadi. 11. Stakanni palladan olib unga ma’lum miqdorda suv solinadi.11. Stakanni palladan olib unga ma’lum miqdorda suv solinadi. 12. Suvli stakanni tarozi pallasiga qo’yib, massasi mst.suv o’lchanadi.12. Suvli stakanni tarozi pallasiga qo’yib, massasi mst.suv o’lchanadi. 13. msuv = mst.suv – mst. formuladan stakandagi suv massasi hisoblanadi.13. msuv = mst.suv – mst. formuladan stakandagi suv massasi hisoblanadi. Labоratоriya ishi : SHAYINLI TAROZI YORDAMIDA JISM MASSASINI O’LCHASH www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Zichlik va uning birliklari. Zichlik va uning birliklari. BB ее runiy va runiy va ХХ оо zinning zinning zichlikni aniqlash usullarzichlikni aniqlash usullar ZichlikZichlik deb, moddaning birlik hajmiga to'g'ri deb, moddaning birlik hajmiga to'g'ri kelgan massasiga aytiladi.kelgan massasiga aytiladi. Zichlik Zichlik ρρ (ro) harfi bilan belgilanadi. (ro) harfi bilan belgilanadi. ρρ — zichlik, — zichlik, mm - massa, - massa, VV - hajm. - hajm. Zichlikning o'lchov birligi 1kg/m3Zichlikning o'lchov birligi 1kg/m3 ρρ temir = 7800 kg/m3temir = 7800 kg/m3 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qattiq jism ρ, kg/ m 3 ρ, g/sm 3 Qattiq jism ρ, kg/ m 3 ρ, g/ sm 3 Oltin 19300 19.3 Cho'yan 7000 7.0 Qo'rg'oshin 11300 11.3 Alyuminiy 2700 2.7 Kumush 10500 10.5 Shisha 2500 2.5 Mis 8900 8.9 Muz 900 0.9 Po'lat, temir 7800 7.8 Po'kak 240 0.24 Suyuqlik ρ, kg/m 3 ρ, g/sm 3 Simob 13600 13.6 Toza sutv 1000 1.0 Mashina moyi 900 0.9 Kerosin 800 0.8 Spirt 800 0.8 Gazlar ρ, kg/m 3 ρ, g/sm 3 Kislorod 1.430 0.00143 Havo (0° C da) 1.29 0.00129 Tabiiy gaz 0.8 0.0008 Geliy 0.18 0.00018 Vodorod 0.09 0.00009 Beruniy turli shakldagi moddalarning hajmini o'lchash uchun maxsus asbob yasagan Abdurahmon Xozin jismlarning zichligini yanada aniqroq o'lchash uchun ularning massasini vakuumda o'lchashni taklif qiladi. Buning uchun maxsus tarozi yasaydi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

QATTIQ JISMNING ZICHLIGINI ANIQLASHQATTIQ JISMNING ZICHLIGINI ANIQLASH NAZARIY QISMNAZARIY QISM Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to'g'ri kelgan massasiga Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to'g'ri kelgan massasiga aytiladi.aytiladi. Zichlik ρ (ro) harfi bilan belgilanadi.Zichlik ρ (ro) harfi bilan belgilanadi. ρ = m / Vρ = m / V ρ — zichlik, m — massa, V — hajm.ρ — zichlik, m — massa, V — hajm. AMALIY QISMAMALIY QISM Zaruriy jihozlar: Shayinli tarozi toshlari bilan, o’lchov chizg’ichi, kub Zaruriy jihozlar: Shayinli tarozi toshlari bilan, o’lchov chizg’ichi, kub shaklidagi yog’ochdan, plastmassadan, metalldan yasalgan jismlar. shaklidagi yog’ochdan, plastmassadan, metalldan yasalgan jismlar. To’g’ri geometrik shaklga ega bo’lmagan predmetlar (kichik qaychi, To’g’ri geometrik shaklga ega bo’lmagan predmetlar (kichik qaychi, qalamtarosh), suvli menzurka.qalamtarosh), suvli menzurka. Ishning bajarilish tartibi:Ishning bajarilish tartibi: 1. Kub shaklidagi jismlardan biri olinib uning bo’yi (a), 1. Kub shaklidagi jismlardan biri olinib uning bo’yi (a), eni(b) va balandligi(c) chizg’ich yordamida o’lchanadi.eni(b) va balandligi(c) chizg’ich yordamida o’lchanadi. Natijaga ko’ra V = a · b · c hajm hisoblanadi.Natijaga ko’ra V = a · b · c hajm hisoblanadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. Tarozining bir pallasiga kubni qo’yib, ikkinchi pallasiga toshchalar solinib muvozanatga keltiriladi. Toshchalarga qarab jism massasi m aniqlanadi. 3. ρ = m / V formuladan jism zichligi hisoblab topiladi. 4. Yuqorida ko’rsatilganidek, tajriba boshqa kublar bilan o’tkazilib, ularning ham zichliklari aniqlanadi. 5. O’lchash va hisoblash natijalari quyidagi jadvalga yoziladi. 6. To’g’ri geometrik shaklga ega bo’lmagan jismlardan birining massai m tarozida tortib olinadi. 7. Menzurkaga jism solinganda suv sathi o’lchov chizig’idan o’tib ketmaydigan darajada suv solinadi. Dastlabki suv sathi V1 yozib olinadi. 8. Massasi aniqlangan jismni ipga bog’lab menzurkaga tushiriladi. Bunda suv sathi ko’tariladi. Suvning jism botirilgandagi sathi V2 o’lchab olinadi. 9. Vjism = V2 - V1 formuladan jism hajmi hisoblanadi. 10. ρjism = mjism / Vjism dan jism zichligi hisoblab topiladi. 11. Tajriba boshqa jism bilan takrorlanadi va natijalar jadvalga yoziladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Fizika tarixi

Fizika va kimyoda plazma

Fizika haqida boshlang'ich qiziqarli ma'lumotlar

Klassik fizika taraqqiyotidagi dastlabki dadil qadamlar

Qattiq jism fizika elementlarining rivojlanish tarixi