Fizika fanining rivojlanish tarix, fazo va vaqt, sanoq sistemasi - Fizika - Slaydlar

Fizika fanining rivojlanish tarix, fazo va vaqt, sanoq sistemasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

942.5 KB

Ko'chirib olish

Fizika fanining rivojlanish tarix, fazo va vaqt, sanoq sistemasi www.arxiv.uz

REJA: 1. Fizika fanining rivojlanishi 2. Sanoq sistemalari 3. Vaqt tushunchasi. 4. Kalendarlar va ularning turlari www.arxiv.uz

• Yer yuzining juda katta teritoriyasini zabt etgan arab xalifaligi abbosiylar davrida ijtimoiy - siyosiy parokandalikka yuz o’girdi. Biroq bu davrda dunyoviy ilm-fan, xurfikrlilik xalifa Xorun-ar-Rashid va uning vorisi Ma’mun homiyligida gurkirab rivojlandi. Bu davr ilm-fani, falsafasi, ma’naviy madaniyatga erishgan buyuk yutuqlar sharofati bilan jahon madaniyati va falsafasi tarixiga "arab-musulmon" falsafasi tushunchasi kirib keldi. Taraqqiyparvar va ma’rifatparvar arab xalifalarining ilm-fan, falsafa rivojiga aloxida g’amxo’rlik qilishlari bejiz emas edi. Xorun ar-Rashid xalifalikni oqilona va odilona boshqarishda ulug’ donishmandlar maslahatiga amal qilganligi, buyuk olimlar bilan turli masalalarda erkin baxs munozara yuritganligi uchun xam katta yutuqlarga erishgan edi. Bu davr ilm fan va falsafaga oid asarlar asosan arab va fors tillarida yozishdi. Bu davr madaniyati va falsafasining rivojiga Markaziy Osiyolik buyuk allomalar: Abu Nasr Farobiy, Muso al-Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va boshqalar salmoqli hissa qo’shdilar, ular o’z asarlarini ushbu davr an’anasiga ko’ra arab tilida tayyorladilar. Arab - musulmon falsafasi va madaniyatiga oid manbalar nixoyatda ko’p bo’lib, ular jahonning turli mamlakatlari kutubxonalarida o’z tadqiqotchisini kutyapti. Arab tilidagi qo’lyozmalar soni 100 ming nomdagi 630 mingdan ortiqdir. www.arxiv.uz

• Ibn Bojjining (XI asr oxiri) "Fuqorolar siyosati to’g’risida aforizmlar", "Fuqarolik fani", asarlari xaligacha topilgan emas. • Qadimgi Yunon va arab madaniyatlarining o’zaro aloqasida tarjimachilik muhim rol o’ynagan. • Vizantiya imperiyasi bilan Eron sosoniylar davlati o’rtasida Suriya davlati joylashgan bo’lib, u keyinchalik ikki buyuk madaniyatni bir-biri bilan bog’lovchi "jonli ko’prik" vazifasini bajardi. Suriyaliklar, savdogarlar, tarjimonlar, muallimlar edilar. Ular Suriya tilida gaplashar, ularning tili arab tiliga ancha yaqin edi. Grek tilini yaxshi o’rganib olgan suriyalik xristianlar arablarga qadar ham monastir va maktab - akademiyalarda Pluton, Aristotel, Galen, Gippokratning falsafa va meditsinaga oid asarlarini, alximiya, astrologiya, astronomiya, qishloq xo’jaligiga oid risolalarni grek tilidan suriya tiliga tarjima qilgan edilar. • Tarjimonlar Vizantiyaning Edes shahridagi nestorian oliy diniy maktabida faoliyat ko’rsatganlar, biroq bu diniy maktab Vizantiya pravoslaviyasiga muxolifatda bo’lganligi uchun xam uni 489 yili imperator Zenonning buyrug’i bilan yopishgan, uning o’qituvchi va talabalari kuvg’in qilingan. Ularning bir qismi Eron podsholigiga ko’chib o’tgan va sosoniy podshoxlarining homiyligida ijod qilganlar. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Eronning Gundi-SHopur shahrida Xisrav Anushirvon tomonidan asos solingan meditsina maktabi ravnaq topdi. Bu maktab faqatgina kadimgi meditsinadangina emas, balki Vizantiya bilan bo’lgan urushda asr olingan va davolash san’atida "Ellin donishmandligi" ni puxta egallagan maxbuslardan xam ko’p narsa olgan edi. Afinadan Yustinian tomonidan kuvgin qilingan neoplatongi - faylasuflar xam shu yerdan boshpana topgan edilar. Meditsina bor yerda albatta falsafa xam mavjud bo’ladi. • SHuni aloxida ta’kidlash kerakki Eron shaxonshoxi Xisraf Anushirvon turli falsafiy va diniy ta’limotlarga aloxida qiziqish bilan qarashi Yunon falsafasining keng yoyilishida ijobiy rol o’ynagan. Xusraf Anushirvon saroyida falsafaga oid juda ko’plab kitoblar to’plangan edi. • Atioxiyada xam xuddi Eddezda bo’lgani singari katta jamoa bo’lib, u yerda greklar va suriyaliklar yashar ular ikki tilni bilardilar. Arablar istilosiga qadar yuqori ilmiy darajadagi xristiyan, suriya maktablari 50 dan ortiq bo’lib, u yerda tarjima ishlari amalga oshirilgan va falsafiy asarlarga sharxlar yozilgan. • Suriyaning qator mustamlaka shaxarlarida jumladan Marvda (Xozirgi Turkistonning Mari shahri) faqat savdo-sotiq bilangina emas, balki ilm-fan bilan xam shug’ullanganlar. Aleksandriyada grek meditsina maktabi saqlanib qolgan bo’lib, u arablar istilosidan keyin xam mavjud bo’ldi, faqat xalifa Umar II davrida Antioxiyaga, keyinchalik esa Xarran shahriga ko’chirildi. Arablar istilosidan keyin grek falsafiy asarlarni suriya tiliga tarjima qilish ishlari davom etgan. www.arxiv.uz

• Arablar istilosidan keyin xristian dinining umumiy madaniy qiyofasi xam asta-sekin o’zgarib borgan. • Xalifa al-Ma’mun Bog’dodda mashxur "Bayt al - xikma" ("Donishmandlar uyi") ni tashkil etgach qadimgi Yunon asarlarini arab tiliga tarjima qila oladigan, bir vaqtning o’zida suriya, grek va arab tillarini mukammal biladigan moxir va iste’dodli tarjimonlarga katta extiyoj tug’ilgan Xalifa al Ma’mun davrida boshlangan "Tarjimonchilik" xarakati faqat yangilikkina emas, balki ilgarigi ishlarning yanada kengrok davom ettirilishi edi. • Ibn Xashkonning (XIII) "Mashxur kishilarning vafot yillari va davr uglonlari xakida ma’lumot asarida ta’kidlanishicha, Abu Nasr Farobiy xristian faylasuflari Ioan ibn Xaylandan Xarranda, Matviy ibn Yunusdan esa Bogdoddan sabok olgan. Bogdodda shakl-langan yangi falsafiy maktab uzok vaqt xristian - musulmon xarakte-rida edi, u dindan yuqori turuvchi, xakikatni izlash, dindan uzok bo’lgan soxa edi, extimol, shuining uchun xam xristian va musulmonlar falsafiy masalalarda bir-biri bilan xamkor, ustoz shogird munosabatda bo’lganlar. www.arxiv.uz

• Xristian - faylasuf Abu Bilir matta ibn Yunusning shogirdi bo’lgan Abu Zakariya Yaxyo Ibn Adi va musulmon Abu Nasr Farobiyning turli dindagi juda ko’p shoigrdlari va izdoshlari bor edi. Abbosiylar sulolasining il fan ravnaki uchun qilgan g’amxo’rliklari IX asrda ma’naviy madaniyatning, xususan, arab musulmon falsafasining rivojlanishida muxim axamiyatga ega bo’ldi. • Arablar greklardan eng avvalo "amaliy fanlar"ni - matematika, astronomiya, meditsinani o’zlashtirdilar. Agar matematik va astronomiya arablarga nomoz, ro’za va Makkaga Xaj vaqtini belgilash uchun zarur bo’lsa, meditsina soglikni saklash uchun zarur bo’lgan. Nixoyat arablar o’z "madaniy vazifalarini nixoyasiga yetkazmok uchun" falsafa bilan shugullanganlar. • Arab - musulmon madaniyati va adabiyotining tarixchisi bo’lgan I.M.Fil ь istenskiyning fikricha arab tarjimonlarini birinchi navbatda astrologiya, alximiya, meditsinaga oid asarlar kiziktirgan. Arablar astrologiya yordamida kelajakni bilimga, alximiya yordamida tabiat ustidan xukmronlik qilishga, meditsina yordamida esa umrlarini uzaytirishga intilganlar. www.arxiv.uz

AL-XORAZMIY (780 - 850)Abu Rayhon Beruniy ( 973-1048 ) www.arxiv.uz

• Islomdagi turli oqim va mazxablar o’rtasidagi diniy baxs, shuningdek, islom bilan boshqa dinlar o’rtasidagi goyaviy ko’rash falsafa va mantikka oid asarlarni tarjima qilishni talab etgan : bu siyosiy va diniy ko’rashda muxim vosita edi. • Arablarning birinchi faylasufi bo’lgan Abu Yusuf Ibn Isxok al - Kindi Basra va Bogdodda yashagan. U xuddi Aristotel ь singari o’ziga ma’lum bo’lgan bilimlarni sistemalashtirdi. U meditsina, geometriya astronomiya, meteorologiya, musika, singari fanlar bilan shugullandi va risolalar tayyorladi. Al-Kindi mvantik va giosiologiya jarayonini o’ziga xos tomonlarini tadkik etar ekan, moxiyatga kirib borlik darajalarini ko’rstadi. Bilimning birinchi boskichi sifatida logika va matematikani, ikkinchi boskichini tabiiy - ilmiy bilimlarni keyin esa gumanitar bilimlar (metafizika) ni ko’rsatdi. www.arxiv.uz

• Jahon fani va madaniyatiga taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan komusiy olim Abu Rayxon Beruniydir. Uning ilmiy dunyokarashi Xorazmda shakllangan. Beruniy "Ma’mun akademiyasi"ga kirib u yerda ilmiy tadqiqotlar olib borgan. U xam Farobiy singari tabiat Allox tomonidan yaratilganligini e’tiroz qildi • Beruniy bu masalada Ibn-Sinoga nisbatan boshqacha munosabatda bo’ldi. U materining taraqqiy etishi va yuk bo’lishiga sabab bo’luvchi tabiiy xodisalarni urgandi. U oliy yaratuvchi bilan materiyani abadiyligini uygunlashtirishga xarakat qildi. Tabiiy - ilmiy dalillarga asoslangan Beruniy tabiat konunlarini Alloxning kudrati bilan o’zaro kelishtirishga urindi. U osmon jismlari taraqqiyotini tushuntirar ekan, Allox. Bu yerda birinchi turtki rolini uynadi, keyin esa osmon jismlari o’z konunlari asosida rivojlanadi, deb yozdi. Xuddi shu fikrga bir necha asarlardan keyin Yevropaning mashxur olimlari : N ь yuton, Goland, Lomonosov va boshqalarning kelganligi fakti xam Beruningning o’z davri ilm-fani darajasidan ilgarilab ketganligidan dalolat beradi. www.arxiv.uz

Sanoq sistemalari • Hozirgi kunda ishlatilib kelayotgan 1, 2, 3,..., 9, 0 raqamdan iborat o'nlik sanoq sistemasi axborotni kodlashning yana bir usuli hisoblanadi. Yurtdoshimiz Muhammad al-Xorazmiy 0 raqamini kiritib bu arab (to'g'rirog'i, hind) raqamlarining sondagi turgan o'rniga bog'liq holda amallar bajarish tartibini yagona tizimga birlashtirgan. Shuning uchun ham bu kodlash sistemasi ustida qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish kabi arifmetik amallarni bajarish juda oson. www.arxiv.uz

Tarixiy ma'lumotlar • Odamlar o'rtasida muomala vositasi bo'lmish til kabi sonlarning ham o'z tili mavjud bo'lib, u ham o'z alifbosiga ega. Bu alifbo raqamlar va sonlami ifodalash uchun qo'llaniladigan belgilardan iboratdir. Masalan, kundalik hayotimizda qo'llanadigan arab raqamlari 1,2, …, 9, 0 yoki rim raqamlari I, II, V, X, L, С , M, H, . . ., sonlar alifbosining elementlari hisoblanadi. Turli davrlarda turli xalqlar, qabilalar raqamlar va sonlarni ifodalashda turlicha belgilardan foydalanganlar. Masalan, qadimgi Misrda raqam va sonlarni ifodalashda quyidagi belgilardan foydalanilgan: www.arxiv.uz

Qadimgi meksikaliklar ( asteklar ) esa 402 sonini quyidagicha belgilaganlar : www.arxiv.uz

• Qadimda ba ' zi xalqlar ishlatadigan sonlar alifbosi beshta ( qadimgi Afrika qabilalarida ), o ' n ikkita ( masalan , inglizlarning sonlar alifbosida ), yigirmata ( XVI - XVII asrlarda Amerika qit ' asida yashagan astek , mayya qabilalarida ; eramizdan avvalgi II asrda G ' arbiy Yevropada yashagan keltlarda ; fransuzlarda ), ba ' zilari oltmishta ( qadimgi bobilliklarda ) belgini o ' z ichiga olgan . Ular mos ravishda besh raqamli (qisqacha beshlik) sanoq sistemasi, o'n ikki raqamli (o'n ikkilik) sanoq sistemasi, yigirmata raqamli (yigirmalik) sanoq sistemasi yoki oltmishlik sanoq sistemasi deb nomlanadi. www.arxiv.uz

• Soatning oltmishga , sutkaning o ' n ikkiga karraliligi , bir yilning 12 oydan iboratligi , inglizlarda uzunlik o ' lchov birligi bo ' lmish 1 futning 12 dyumga tengligi , fransuzlarning bir franki yigirma suga tengligi turli sanoq sistemalarining qo ' llanilishi natijasidir . Inson har bir sistemani ishlatganda ma'lum vositalardan ham foydalangan. Masalan, o'n ikkilik sanoq sistemasi uchun vosita sifatida qo'l barmoqlaridagi bo'g'inlardan foydalanilgan, biz kundalik hayotimizda qo'llayotgan sonlar alifbosi o'nta arab raqamini o'z ichiga olgan bo'lib, uning kelib chiqishida va qo'llanilishida tabiiy hisoblash vositasi bo'lmish qo'l barmoqla ri miz asosiy o'rin tutadi. www.arxiv.uz

• Ma ' lumki , harflardan iborat alifboni qollashda bir qancha qonun va qoidalarga amal qilinadi . Sonli alifbodagi belgilardan foydalanishda ham o ' ziga xos qoidalardan foydalaniladi . Bu qoidalar turli alifbolar uchun turlicha bo ' lib , mazkur alifboning kelib chiqish tarixi bilan bog ' liq . O ' z ichiga o ' nta raqamni olganligi uchun bu alifbo o ' zining barcha qoidalari bilan birgalikda o ' n raqamli sanoq sistemasi yoki qisqacha о ' nlik sanoq sistemasi deb ataladi . • Sonlar sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi . • Sonlar alifbosiga kiritilgan ( bir xonali ) belgilar raqamlar va ular yordamida hosil qilingan boshqa ( ko ' p xonali ) belgilar sonlar deb yuritiladi . Masalan , o ' nlik sanoq sistemasida 5, 6, 8 - bu raqamlar , ammo 568 - bu son . O ' nlik sanoq sistemasida birliklar , yuzliklar , mingliklar va boshqalar har biri o ' ntadan belgilardan iborat guruhlarga bo ' lingan : 0, 1, ... , 9; 0 ta , 1 ta ,..., 9 ta 10; 0 ta , 1 ta ,..., 9 ta 100,.... Boshqa asosli sanoq sistemalardagi belgilar shu sistema asosi nechaga teng bo ' lsa , shuncha belgilardan iborat guruhlarga ajratiladi . • O ' nlik sanoq sistemasida raqamlar o ' zi turgan o ' rniga ( razryadiga ) ko ' ra turlicha miqdorni anglatadi . www.arxiv.uz

• Masalan : a ) 999: 9 ( to ' qqiz ) - birlik ; 90 ( to ' qson ) - o ' nlik ; 900 ( to ' qqiz yuz ) - yuzlik ; • b ) 1991: 1 ( bir ) - birlik ; 90 ( to ' qson ) - o ' nlik ; 900 ( to ' qqiz yuz ) - yuzlik ; 1 ( ming ) - minglik . www.arxiv.uz

• Shu bois ham bu sistema raqamlari o ' z pozitsiyasi ( turgan o ' rni ) ga bog ' liq bo ' lgan sistema deb ham yuritiladi . • Sanoq sistemalari shu xossasiga ko ' ra raqamlarining pozitsiyasiga bog ’ liq bo ' lgan va raqamlarining pozitsiyasiga bog ' liq bo ' lmagan sanoq sistemalariga ( qisqacha pozitsiyali va pozitsiyali bo ' lmagan sanoq sistemalariga ) bo ' linadi . Pozitsiyali bolmagan sanoq sistemasiga rim sanoq sistemasi misol bo ' ladi . • Sizga ma ' lumki , pozitsiyali sanoq sistemasi bo ' lgan o ' nlik sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda qulay , lekin , pozitsiyali bo ' lmagan sanoq sistemasi bo ' lgan rim sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda murakkab . Shuning uchun ham ajdodlarimiz raqamlar va sonlarni aniq bir shakllar tizimiga keltirish masalasiga katta e ' tibor qaratganlar . • www.arxiv.uz

Vaqt tushunchasi • Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir tomonlama, ya’ni olg’a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta’biri bilan aytganda, manfiy vaqt bo’lishi mumkin ham emas. Vaktni o’lchash uchun soniya, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari kabul qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai astronomik kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni (soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi. www.arxiv.uz

Hafta va uning turlari • Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Yerning o’z o’qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o’lchov birligidir. O’rta asr solnomachisi Dostopochtenniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini -an’analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb yozgan edi. Vaqtning sun’iy birligi bo’lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo’lgan. Bobil va SHumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma’lumotlar berilgan. Yetti kushshk hafta vaqt o’lchovi sifatida SHarkda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik hafta bo’lib, unga A harfidan N harfigacha bo’lgan nomlar berilgan. Rimda imperator Avgust davrida (miloddan avvalgi 63- milodning 14) yetga kunlik hafta keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so’ngra G’arbiy Yovropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini «qutlug’ soyu> deb hisoblaganlar. Bu sig’inish o’sha davrda ma’lum bo’lgan beshta «sayyora» - «planeta» yoki «daydib yuruvchilar» va ular katoriga qo’shib hisoblangan Oy va Quyosh bilan bog’liq bo’lgan. O’lar Yer atrofida yetti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan. Bu nomlarni rimliklardan so’ngra, G’arbiy Yevropa xalqlari ham ko’llashgan. Lotincha, frantsuzcha va inglizchada ularning ko’rinish-larini kuyidagi jadvalda ko’rish mumkin. www.arxiv.uz

HAFTA KUNLARINING NOMLANISHINING ASTRONOMIK IFODASI Oy (dushanba) Mars (seshanba) Merkuriy (chorshanba) Yupiter (payshanba) Venera (juma) Saturn (shanba) Quyosh (yakshanba) www.arxiv.uz

• Qadimda sayyoralarning nomi soatlarga ham berilgan. Bir haftada 168 soat (24x7) bo’lgan. SHanbaning birinchi soatini (shuningdek, 8, 15, 22 soatlarini) 23 soatini Yupiter, 24 soatini Mars boshqargan. • Etti kunlik hafta G’arbda imperator Avgust davrida keng tarkaldi. Miloddan avvalgi 321 yilda Konstantin «Hamma fuqarolar Quyosh kuni dam olsin»,- deb farmon berdi. • Slavyanlarda ham yetti kunlik hafta bo’lib yakshanba «nedeley», ya’ni «hech narsa qilma», «ishlamaydigan kun» - deyilgan. Dushanba - «ponedelьnik» -«nedeley»dan keyingi kun, vtornik seshanba) - «nedeli»dan so’nggi ikkinchi, sreda (chorshanba) - nedeli (haftaning o’rtasi), «chetverg», «pyatnitsa»-to’rtinchi va beshinchi kun deb ataladi. «Subbota»- sabbat (shabat)-ya’ni dam olish so’zidan olingan. Qadimgi Rusda zamonaviy yakshanba XVI asrgacha «nedeli» deb atalgan. Hafta so’zining o’rnida esa «sedmitsa» ishlatilgan. www.arxiv.uz

• Qadimgi Skandinaviya xalklarida shanba - «kidagzyau» «hammom kuni» degan ma’noni bildirgan. Bu shvedlarda (lorsdau va lagsdau) ham sakdanib qolgan. Ba’zi xalqlarda eston, latish, arab, yunon va xitoyliklarda hafta nomlari tartib raqami bo’yicha atalgan. Haftalarni raqamlash Qadimgi Bobilda ham mavjud bo’lgan. Masalan: Saturn kuni baxtsiz hisoblangan bois, shu kuni ular biror bir ish bilan shug’ullanishmagan «shabbat» - «osudalik» nomini olgan. SHu nom keyinchalik arab va slavyan tillarida ham ishlatilgan. www.arxiv.uz

• Ba’zi xalqlarda haftalarning tartib raqami boshqacharoq qo’yilgan. Masalan, gruzin tilida beshta shanba mavjud. Haqiqiy shanba - «shabati»dan tashqari yana, ikkinchi shanba (orshabati) - ya’ni dushanba, uchinchi shanba (samshabati seshanba, to’rtinchi shanba (otxshabati) - chorshanba,beshinchi shanba (xutshabati) payshanba, juma - paraskevi va yakshanba - kriva deb ataladi. Forschada ham hafta nomlarida "shanba, so’zi olti marta takrorlanadi. Yakshanba - birinchi shanba, dushanba - ikkinchi shanba, seshanba-uchinchi shanba, chorshanba - to’rtinchi shanba va payshanba-beshinchi shanba tarzida. Juma - muqadtsas kun hisoblanadi. Haftalarning forscha nomlari Kavkaz Osiyo xalqlari tomonidan ham ishlatiladi. Ozarbayjon tilida «bozor» - yakshanba, turkchada xam yakshanba - «pazar», «pazartesi» - bozordan keyin-gi kun deb ataladi. Angliyada vaqtlar shanba haftaning oxirgi kuni hisoblangan. Galьfrid Monmutskiy1 (XP asr) asarlaridan bunga bir talay misol topishimiz mumkin. • Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, turli nomlarda va shakllardagi haftalardan foydalanilgan. www.arxiv.uz

OSMON SFERASINING ASOSIY N U QTALARI VA CHIZIQLARI • Tropik yilning 365 sutkadan ortiq kasr qismi yil olib borishda ko’p inqulnyliklarga sabab bo’ladi. Kundalik hayotimizda ishlatiladigan yil hisobi kalendarь. yili deb ataladi. • Kalendarь atamasi lotincha sa1epdarium — «qarz daftari» degan ma’noni anglatadi. Qadimda Rimda qarzdorlar oyning birinchi kuni qarzlarining foizlarini to’laganlar va bu «kalendar»ga qayd qilib borilgan. Tabiatdagi aniq bo’lgan vaqg hisobi birliklari sutka, oy yil qadimdan ma’lum bo’lib qadimgi kalendarlarning asosini tashkil etgan. Biz kalendarь deb shunday vaqt hisobi sistemasini aytamiz-ki, uning asosida osmon yoritqichlari harakatiga bog’liq tabiatning davriy hodisalari yotadi. Bunday sistemani yaratish birinchi bo’lib ilk neolit davrida sodir bo’ldi. Bu ishlab chiqarish xo’jalik shakllarining paydo bo’lishiga bog’liq edi. Dehqonchilik va chorvachilik fasliy tabiat hodisalari bilan bog’liq edi. www.arxiv.uz

Kalendar Quyosh Oy Quyosh- Oy www.arxiv.uz

• Quyosh kalendarida tropik yshshing uzunligi asos qilib olinadi. Quyosh kalendarining uzunligi tropik yilning uzunligiga mumkin qadar yaqin bo’lishi kerak. Agar kalendarь yili tropik yildan qisqaroq bo’lsa, biz o’lchayotgan vaqg oralig’ida ortiqcha vaqg qoladi. Masalan: yili Qadimgi Misrdagidek 365 sutka deb olingan, u tropik yildan deyarli 6 soat qisqa bo’lganligidan, 4 yildan so’ng kuyosh bilan bahorgi teng kunlik nuqtasining birlashishi 21 martga emas, 'balki 22 martga, yana 4 yildan so’ng 23 martga to’g’ri kelar edi. SHunday qilib, kalendarь yili tropik yildan qisqa bo’lsa, yil fasllari kalendarь yilining keyingi kunlariga surila boradi. Bunday .surilish bir necha avlod hayoti davomida sezilarli xatoga olib kelardi, ya’ni 60 yilda fasllar 15 sutkaga, 120 yilda bir oyga kech qolgan bo’lardi, 720 yilda esa hatto olti oyga yetib, martda kuz, sentyabrda bahor bo’lardi. Agar kalendarь yilini 366 sutka deb olsak, u holda bir sutka emas, bapki uch sutka xatoga yo’l qo’yilardi va teng kunlik nuqtasi Quyosh bilan 21 martda emas, 18 yana to’rt yildan so’ng 15 martda to’g’ri kelgan bo’lar edi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Yuliy TSezarь Misr Quyosh kalendarini o’rganib chiqadi va Rim Oy-quyosh kalendarini yangi Quyosh kalendari bilan o’zgartiradi. Dastlabki Misr quyosh kalendari miloddan avvalgi 3 ming yillikda yaratiladi. Misr astronomlari eng yorqin yulduz bo’lgan Siriusning geliakik ko’rinishi, daryosidagi toshqin vaqtiga to’g’ri kelishini anikdagan. Bu ikki hodisa esa bahorgi teng kunlik davriga to’g’ri kelgan. Misr kalendarida bir yilning uzunligi 365 sutkaga teng bo’lgan. Bir yil esa o’n ikkita 30 kunlik oylarga va qo’shimcha yana besh kundan iborat bo’lgan. Har to’rt yilda bir sutka xatolik vujudga kelardi. Mazkur Misr kalendari bir necha asrlar davomida ishlatib kelingan. Mazkur kalendarni isloh qilishga bir necha bor urinib ko’rishgan. www.arxiv.uz

• Oy kalendari. Quyosh harakatini kuzatishdan ko’ra, OYni kuzatish osonroq. SHuning uchun Oy harakatiga asoslangan vakt o’lchovi Quyosh harakatiga asoslangan vaqt o’lchovidan avvalroq ko’llana boshlagan. Oyning ko’rinish shakllari kun sayin o’zgarib turadi. Qadimdan insonlar Oyning shakllarining o’zgarib turishiga nazar solganlar. Oyning Yer atrofidagi harakatlanishi davrida Quyoshga nisbatan egallaydigan vaziyatlari Oy fazalari deyiladi. Oy o’zidan nur chiqarmaydi, uni Quyosh nuri yoki Quyosh nurining qaytayotgan qismi yoritishi mumkin, shu tufayli Oyning fazoda Quyoshga va Yerga nisbatan kanday holatda turishiga ko’ra, u Yerdan qaralganda turli shaklda ko’rinadi. Har oyda Oy taxminan Yer bilan Quyosh orasidan o’tadi va Yerga o’zining qorong’i tomoni bilan turadi. Bunga astronomik yangi oy deyiladi. Bir- ikki kundan so’ng Quyosh botgach, osmonning garbiy qismida Oy ingichka o’roq shaklida ko’rinadi, bu xalq tilida hilol yoki yangi oy (vizual yangi oy) deyiladi. Bunda Oyning qolgan qismini Yer o’zining kunduzgi yarim sharidan qaytgan nurlari bilan xira kulrang ravishda yoritib turadi. Yetti kundan keyin Yerdan Oyga va Quyoshga tomon yo’nalishlari orasidagi burchak 900 ga teng bo’ladi, bunda u yarim «kulcha» ko’rinib, Oyning bu fazasi birinchi chorak deyiladi. Taxminan 14-15 kunlik Oy Quyoshga qarama-qarshi turib, uning quyosh bilan yoritilgan yarim sferasi to’laligicha Yerga qaraydi. Oyning bu fazasi to’linoy deb ataladi. Bunda Oyni to’la yorug’ doira shaklida ko’rish mumkin. Keyingi kunlarda Oyning g’arbiy tomoni «emirila borib», 22-sutkada faqat kabariq tomoni sharqqa qaragan yarim doira shaklida ko’rinadi. Buni OYning oxirgi chorak fazasi deyiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Oy-quyosh kalendari. Dehqonchilik xo’jaligining rivojlanishi natijasida ekish, hosilni yig’ishtirib olish uchun anik vaqt hisobi zarur ediki, bu narsa Oy fazalarining o’zgarishi va Quyoshning harakati bilan bog’liq edi. SHuning uchun ham oy-quyosh kalendarlari tuzila boshlandi. Oy- quyosh kalendarining tuzilishi Oy va Quyosh kalendarlariga qaraganda anchagina murakkabdir. Hozirgi kunga kelib, Quyosh kalendari jahonda xalqaro kalendarь sifatida tan olingan. www.arxiv.uz

ADABIYOTLAR: 1. Kudryavtsev P.S. Kurs istorii fiziki". M. 1982 g. 2. Irisov va boshk. "O’rta Osiyolik yirik olimlar", T. "Fan". 1976 y. 3. Dororman Ya.G., "Vsemirnaya istoriya fiziki". M. "Nauka". 1974 g. 4. Raximov O. "Vatanimiz fiziklari". T., "O’qituvchi". 1994 y. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Fizikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Kinetika asoslari. Moddiy nuqtaning to'g'ri chiziqli harakati

Qattiq jism fizika elementlarining rivojlanish tarixi

7 - sinfida fizikaning “Kinematika asoslari” bo’limini o’qitishni tashkillashda didaktik materiallarning roli

Optika fanining rivojlanish tarixi

Nisbiylik nazariyasi. Harakatning nisbiyligi