Elektr maydoni. Elektr zaryadlar - Fizika - Slaydlar

Elektr maydoni. Elektr zaryadlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2793.5 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. Jismlarning elektrlanishi 2. Elektroskop haqida ma’lumot 3. Atom tuzilishi 4. Elektr zaryad 5. Elektr zaryadlarning o’zaro ta’siri. Kulon qonuni 6. Elektr maydon www.arxiv.uz

Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy ayrim jismlar bir-biriga ishqalanganda yengil jismlarni o’ziga tortish xossasiga ega bo’lib qolishini bayon qilib, elektrni kahrabo, ya’ni somon tortuvchi, yunoncha -”Elektron” deb izohlaydi. Ipga osilgan yengil buyum-ga plastmassa tayoqcha va quruq mo’ynani navbatma-navbat yaqinlashtiramiz. Bunda buyum qanday osiqlik turgan bo’lsa, shundayligicha harakatsiz turaveradi. Tayoqchani mo’ynaga ishqalab, uni ya-na buyumga yaqinlashtiramiz. Bunda buyumning tayoqchaga tortilganini sezamiz. Tajribani takrorlaymiz, lekin endi buyumga plastmassa tayoqchaga ishqalangan mo’ynani yaqinlashiramiz. Buyum mo’ynaga ham tortiladi. Tajriba shuni ko’rsatdiki, plastmassa tayoqcha mo’ynaga ishqalanganidan so’ng, tayoqcha ham, mo’yna ham yengil buyumlarni o’ziga tortish xossasiga ega bo’lib qoladi. Bu hodisa elektrlanish deb ataladi. Demak ikki jism bir-biriga tekkanda (ishqalanganda), ularning ikkalasi ham elektrlanadi. www.arxiv.uz

Elektrlangan jismlar faqat yengil buyumlar- nigina emas,balki barcha buyumlarni ham o’ziga tortadi. Bunga ishonch hosil qilish uchun o’tkir uchli tayanchga uzunligi taxminan 2 m bo’lgan metall nay o’rnatamiz. (Nay o’rtasining past tomonida tayanch uchun teshik ochilgan.) Nayga elektrlan-gan tayoqcha yaqinlashtirib, uning asta–sekin tayoqcha tomon burilganini sezamiz. Elektrlangan jismlarga faqat qattiq jismlargina emas, balki suyuqliklar ham tortiladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun idishdan oqib chiqayotgan ingichka suv tizimiga elektrlangan tayoqchani yaqinlashtiramiz. Suv tizimi elektrlangan tayoqcha tomonga og’ganini sezamiz. Elektrlangan jismlar gazlarni ham o’ziga tortadi: sham yoki gaz alangasiga elektr- langan tayoqchani yaqinlashtirsak, alanga- ning ham tayoqcha tomon tortilishini seza- miz. Elektrlangan jismlarning xossalari ularga boshqa jismlarning tortilishi bilan cheklan- maydi. Biror jism kuchli elektrlansa va u boshqa jismga yaqinlashtirilsa, ular orasida uchqun chaqnaydi va chirsillagan ovoz chiqadi.Jism qancha kuchli elektrlansa, uchqun shuncha yorqin, chirsillagan ovoz esa shunchalik kuchli bo’ladi. www.arxiv.uz

• Elektrning ikki turi. Ikkita bir xil plastmassa tayoqcha olamiz. Tayoqchalardan birining o’rtasini chuqur parmalaymiz va uni mo’ynaga ishqalab, o’tkir uchli asosga o’rnatamiz. Ikkinchi tayoqchani ham mo’ynaga ishqalaymiz va birinchi tayoqchaga yaqinlashtiramiz. Bunda uchli asosga o’rnatilgan tayoqcha qo’limizdagi tayoqchadan itarilganini sezamiz. Endi uchli asosga o’rnatilgan tayoqchaga ishqalangan mo’ynani yaqinlashtiramiz. Tayoqcha mo’ynaga tortiladi. Bir bo’lak elektrlangan mo’ynani uzun ipga osamiz va unga ikkinchi bir elektrlangan mo’yna bo’lagini yaqinlashtiramiz. Birinchi mo’yna bo’lagi ikkinchisidan itariladi. Tajribani o’zgartiramiz: osilgan mo’yna bo’lagiga mo’ynaga ishqalab elektrlangan tayoqchani yaqinlashtiramiz. Mo’yna tayoqchaga tortiladi. Tajribada ko’rganlarimiz haqida o’ylab ko’raylik. Tayoqcha bilan mo’yna bir-biriga tegishi elektrlanadi. Elektrlangan tayoqchalar bir-biridan itariladi, biroq elektrlangan mo’ynaga tortiladi. Elektrlangan mo’yna bilan o’tkazilgan tajribada ham shunday bo’ladi: elektrlangan mo’ynalarning bir bo’lagi ikkinchisidan itariladi, lekin elektrlangan tayoqchaga tortiladi. www.arxiv.uz

• Elektrlanishni payqash uchun max-sus asboblar–elektroskoplar yaratil-gan. Quyidagi rasmlardan birida maktablarda ishlatiladigan zamona-viy elektroskopning tuzilishi ko’r-satilgan. O’tkazuvchi sterjen 1 ga deyarli muvozanatlangan strelka 2 mahkamlangan. Sterjen va strelka tashqi ta’sirlardan metall g’ilof 3 bi-lan himoya qilingan. Elektroskopning old va orqa tomon-lari oyna bilan berkitilgan bo’lib, ichida shkala o’rnatilgan. Strelka-ning shkalaga nisbatan vaziyatiga qarab elektrlanish darajasi haqida fikr yuritish mumkin. Sterjen metall g’ilofdan izolyator 4 bilan ajratilgan. Bunday elektroskopni elektrometr deb ham ataladi. • Agar elektrlangan jism elektrometr sterjeniga tekkizilsa, u holda sterjen va strelka bir xil elektr bilan elektr-lanadi va strelka sterjendan itarila-di. Sterjen va strelka qanchalik kuchli elektrlangan bo’lsa, strelka shunchalik katta burchakka og’adi. www.arxiv.uz

• “ Atom” so’zi yunonchadan olingan bo’lib, “bo’- linmas degan ma’noni anglatadi. Olimlar fan-ning keyingi taraqqiyotida atom murakkab tuzi-lishga ega ekanligini isbotlab, tajribada atom ham bo’linishini aniqladilar. 1911-yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford bilan uning xodimlari tajribalar asosida atom tuzilishining quyidagi modelini va xulosalarni taklif qildi: • 1. Hamma moddalar atomlardan tashkil topgan. 2. Atom musbat elektrlangan yadrodan va man-fiy elektrlangan berk qobiqdan tuzilgan. 3. Atomning massasi uning yadrosida mujas- samlashgan bo’lib, qobig’iga nisbatan juda ki-chik ko’rinadi. 4. Yadro atrofida o’lchovlari atom o’lchovlarini ifodalaydigan elektron qobiqlarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. Demak, tajribada aniqlanishi bo’yicha atom musbat yadrodan va manfiy elektrondan tashkil topgan ekan. • Atom yadrosi tuzilishi. Atom yadrosi mavjudligi-ni isbotlab bergan E. Rezerfordning barcha taj- ribalari atom yadrosi protonlar va neytronlar-dan iboratligini ko’rsatdi. Quyidagi rasmlardan birida atom yadrosining proton va neytronlar-dan tashkil topganligi ko’rsatilgan. www.arxiv.uz

• Vodorod, geliy va litiy atomlarining tuzilishi. Rasmda ba’zi modda atom-larining tuzilishi ko’rsatilgan. Atomning markazida musbat elektrlangan yadro turadi: yadro tarkibi protonlar va neytronlardan iborat. Yadro atro-fida berk orbita bo’ylab elektronlar harakatlanadi. Atomdagi elektronlar soni atom yadrosidagi protonlar soniga teng. a rasmda eng yengil modda –vodorod atomi tasvirlangan. Vodorod atomining yadrosi faqat bitta pro-tondan iborat bo’lib, yadro atrofida bitta elektron harakatlanadi. b rasm-da geliy atomi tasvirlangan. Geliy atomining yadrosi ikkita proton va ik-kita neytronga ega. Yadro atrofida esa ikkita elektron harakatlanadi ( d rasm). Litiy yadrosida uchta proton va uchta neytron bo’ladi, yadro atrofida esa uchta elektron harakatlanadi. • Atom tarkibida musbat va manfiy elektrlangan zarralar bo’ladi, am-mo musbat va manfiy elektrlanishning teng bo’lishi atomni elektr jihatidan neytralligini ta’minlab turadi. www.arxiv.uz

• Elektr miqdorini harakterlash uchun maxsus kattalik – elektr zaryad kiritiladi. Elektr zaryadni Q yoki q (qu) harfi bilan belgilash qabul qilingan. Zaryad jismni tashqiy sirtida to’plangan bo’lib, uchli joylarida ko’proq taqsimlangan bo’ladi. Elektr zaryad manfiy (kahraboniki) va musbat (mo’ynaniki) bo’lishi mumkin. Zaryad miqdori ko’p va oz bo’lishi mumkin. Ikkita bir xil metall shar olamiz va ularni elektrometr sterjenlariga kiydiramiz. Chap tomondagi sharni elektrlaymiz. Uning zaryadi ko’p yoki ozligi haqida elektroskop strelkasining og’ishiga qarab bilish mumkin. Elektrlangan sharni elektrlanmagan shar bilan o’tkazgich yordamida (izolyatsiyalan-gan dastasidan ushlab) tutashtiramiz. Elek-trometrlar strelkalarining ko’rsatishiga qa-rab, birinchi sharning zaryadi ikki marta ka-mayganini, ikkinchi shar zaryadi esa shun-cha marta ortganini ko’ramiz. Sharlardan o’t-kazgichni olib, ikkinchi elektrometrni yerga ulab zaryadsizlaymiz. • Tajribani takrorlaymiz. Elektrometrlarni yana o’tkazgich bilan tutashtiramiz. Birinchi shar-ning zaryadi yana ikki marta kamayadi. O’t-kazilgan tajribalar elektr zaryad bo’linishi mumkinligidan dalolat beradi. www.arxiv.uz

3.Bir xil radiusli sharlar tekkizilganda zaryad teng taqsimlanadi. 4.Kulon qonuni Ikki ya nuqtaviy zaryad o’rtasidagi ta’sir kuchi zaryad modullari ko’paytmasiga to’g’ri, ular o’rtasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional. K-proporsionallik koeffitsenti bo’lib,jihatdan 2 ta bir kulondan bo’lgan zaryadning 1 m masofadagi ta’sir kuchiga teng. Zaryadlar vakuumdan muhitga zaryad miqdorlari va orasidagi masofa o’zgartirmay ko’chirilganda ularning o’zaro ta’sir kuchi marta kamayadi.1 .Zaryad va Kulon qonuni. Zaryad jismni tashqiy sirtida to’plangan bo’lib, uchli joylarida ko’proq taqsimlangan bo’ladi. 2 .Yopiq sistemaning zaryadlarini algebraik yig’indisi o’zgarmas saqlanadi. const q q q q q n       ... 3 2 1 +7 + -3 = +4 +4 + +7 + +1 = +2+ +2 0 4 1   k 2 2 12 0 10 85,8 m N Kl         0 0 F F F F   www.arxiv.uz

• Kulon qonunini formulasi: • Qo’zg’almas zaryadlar bir-biri bilan maydon orqali ta’sirlashadi. Uni elektrostatik maydon deyiladi. Elektr maydoniga kiritilgan birlik musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuchga son qiymat jihatidan teng bo’lgan kattalikka elektr maydon kuchlanganligi deyiladi. • Kuchlanganlik maydonning kuch xarakteristikasi bo’lib hisoblanadi. Nuqtaviy zaryad maydon kuchlanganligi: • - zaryadlarning sirt zichligi • Cheksiz katta zaryadlangan tekislik hosil qilgan maydon kuchlanganligi: • Cheksiz katta qarama-qarshi zaryadlangan ikkita tekislik orasidagi maydon kuchlanganligi: • Elektr maydon kuchlanganligi har doim musbat zaryadli zarraga ta’sir qiluvchi kuchning yo’nalishi bilan mos keladi va yana u ekvipotensial sirtga perpendikulyar bo’lib, potensialni kamayish yo’nalishini ko’rsatadi.q F E      C N E  2 r q k E  S q     2 m С   0 2   E 0    E 2 2 1 R q q k F   www.arxiv.uz

• Elektr xossalariga ko’ra moddalar o’tkazgichlarga va dielektriklarga bo’linadi. Barcha metallar, tuzlar va kislotalarning suvdagi eritmalari, ho’l yog’och, yer, beton, nam matolar, ko’mir va boshqalar elektr o’tkazgichlardir. Inson tanasi ham elektr o’tkazadi. O’tkazgichlarda hajm birligidagi erkin elektronlar soni bo’lib modda ichida erkin ko’cha oladi. Metallar o’tkazgichlarga kiradi. • O’tkazgichlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularda hamma vaqt katta miqdorda harakatchan erkin zaryad tashuvchilar mavjud bo’ladi. O’tkazgich ichida bu zaryad tashuvchilar tartibsiz harakatlanadi. Agar o’tkazgich elektr maydonga joylashtirilsa, erkin zaryad tashuvchilar elektr kuchlar ta’sir etayotgan tomonga qarab tartibli harakatlanadi. O’tkazgichda harakatlanuvchi erkin zaryad tashuvchilar soni katta bo’lganligi uchun ular maydon ta’sirida o’tkazgich ichida maydon nolga aylangunga qadar tartibli harakatlanadi. • Elektr maydoniga kiritilgan metall plastinada elektr zaryadlari ajralib, plastinaning qarama-qarshi tomonlarida to’planadi. Buhodisaga elektrostatik induksiya hodisasi deyiladi. • Elektr zaryadlari o’tkazgichning faqat sirtida bo’ladi. Uchlik joylarida ko’p, botiq joylarida kam bo’ladi.    E                       | E                      www.arxiv.uz

• Dielektriklarda hajm birligidagi erkin elektronlar juda kam bo’ladi. Ularga shisha, havo, plastmassa va h.k.lar kiradi. a) musbat va manfiy zaryadlarining markazi ustma-ust tushadigan atom va molekulalardan tashkil topgan dielektrik qutblanmagan dielektrik deyiladi. b) musbat va manfiy zaryadlarining markazi ustma-ust tushadigan atom va molekulalardan tashkil topgan dielektrik qutblangan dielektrik deyiladi. Dielektriklar elektr maydoniga kiritilganda atom yoki molekulalar maydon bo’ylab buriladi. Bu hodisaga dielektrikning qutblanishi deyiladi. Dielektrik ichida burilgan atom va molekulalar hosil qilgan maydon kuchlanganlik chiziqlariga qarama- qarshi yo’nalgan. Shunga ko’ra dielektrik elektr maydonni marta susaytiradi.  muhit vakuum EE   + -                   - + - + - +- + - + - +                               E  www.arxiv.uz

Elektrostatik maydon kuchlarining bajargan ishi. Potensial va potensiallar ayirmasi 1. Elektr maydoniga kiritilgan q zaryadga F kuch ta’sir etib, uni ko’chiradi va A ish bajariladi. Bunda, S – ko’chish. Elektr maydonining ma’lum nuqtasiga kiritilgan q zaryad W potensiyal energiyaga ega bo’ladi. W=-A 2. Elektrostatik maydonda bajarilgan ish ko’chirilgan trayektori-ya shakliga bog’liq emas. 3. Maydonning biror nuqtasiga kiritilgan birlik musbat zaryad ega bo’lgan potensial energiya bilan o’lchanadigan skalyar kattalik, maydonning shu nuqtasidagi potensiali deyiladi. q W p   A=F S=qES     volt V C J    www.arxiv.uz

d A U     21   • Potensial elektrostatik maydonning energetik harakteristikasi. Nuqtaviy zaryadning potensiali: ga teng. Maydondagi ikkita nuqta potensiallari orasidagi farq potensiallar ayirmasi yoki kuchlanish deyiladi. Bunda, - nuqtalar orasidagi masofa. Potensiallari bir xil bo’lgan nuqtalarni birlashtiruvchi sirt ekvipotensial sirt deyiladi. Maydon kuchlanganlik chiziqlari ekvipotensial sirtga perpendikulyar yo’nal- gan bo’ladi. Ekvipotensial sirtda bajarilgan ish A =0. Zaryadlangan shar hosil qilgan maydon potensiali: a) shar ichidagi istalgan nuqtada ; Bunda, R – shar radiusi; b) shar sirtidan naridagi nuqtalarda r – shar markazidan berilgan nuqtagacha bo’lgan masofa. Kuchlanish voltmetr yordamida o’lchanadi. Voltmetr zanjirga parallel ulanadi. d E U   d      voltV C J U  r q k   www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar: • 1. D. Sh. Shodiyev , N. M. Shaxmayev “Fizika”. • 2. A. S. No’monxo’jayev, R. Y. Komilova, K. A. Tursunmetov , A. X. Yunusov, B. Normatov , A. M. Xudoyberganov “Fizika II”. • 3. N. Sh. Turdiyev, D. Turdiyeva “Fizika” ma’lumotnomasi. • 4. “Yosh texnik” jurnali. “Elektroenergiya hu- susiyatlari” mavzusidagi maqola. Moskva. “Yosh gvardiya” redaksiyasi 2002-yil. • 5. www.texnika.uz – internet sayti. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Vakumdagi elektr maydoni . Elektr zaryadi va uning saqlanish.qonuni. Kulon qonuni

Elektr toki, magnit maydoni, elektr maydon tasirida yuzaga keladigan asosiy xodisalar

8-sinfida fizikaning “Elektr zaryadlar. Elektr maydon” bobini o’qitishni didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

Elektr maydon

Elektr zanjirlari