Тафаккур мантиқий шакллари ва қонунлари. Ҳукмнинг таркиби ва хусусиятлари - Falsafa - Slaydlar

Тафаккур мантиқий шакллари ва қонунлари. Ҳукмнинг таркиби ва хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

31.08.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1443.357421875 KB

Ko'chirib olish

МАНТИҚ Мавзу: Тафаккур мантиқий шакллари ва қонунлари. Ҳукмнинг таркиби ва чусусиятлари

Режа:  Тафаккур мантиқ илмининг ўрганиш объекти сифатида.  Тафаккур шакллари ва қонунлари ҳақида тушунча.  Формал мантиқнинг асосий қонулари.  Мантиқни ўрганишнинг аҳамияти.

«Гносеология» - соф фалсафий категория. Унинг номи юнонча gnosis – билим, илм ва logos – таълимот, фан сўзларидан келиб чиққан. Сўзма-сўз маъноси - «билиш ҳақидаги таълимот (фан)», «онг ҳақидаги таълимот (фан)». «Гносеология» - соф фалсафий категория. Унинг номи юнонча gnosis – билим, илм ва logos – таълимот, фан сўзларидан келиб чиққан. Сўзма-сўз маъноси - «билиш ҳақидаги таълимот (фан)», «онг ҳақидаги таълимот (фан)».

so Гносеология нима: билишнинг билмасликд ан билим сари юксалиши, инсоннинг ўзликни англаш жараёни; 1)инсоннинг дунёни билиш имконияти; билимлар табиати ва уларнинг мазкур билимларда акс этувчи нарсалар билан ўзаро нисбати ўрганилади. 01 02 08020403 0E

ИККИ ОҚИМ -Рационализм (рационалистлар) инсонда туғма ғоялар, адолат, инсонийлик, уйғунлик ғоялари ва тажрибадан олиниши мумкин бўлмаган бошқа ғоялар мавжудлигидан келиб чиқади . ( АҚЛГА ) -Эмпиризм (э мпиристлар, Ф. Бэкон, Ж. Локк, Т. Гоббс, Д. Юм, Л. Фейербах), аксинча, инсон, инсоният шахсий ёки ижтимоий тажрибага эга бўлгунга қадар бирон-бир ғоя мавжуд бўлишини инкор этадилар .(ТАЖРИБАГА)

Инсон билишини шартли равишда ОДДИЙ БИЛИШ- ҲАММА КИШИЛАРГА ХОС ОДАТДАГИ, КУНДАЛИК ҲАЁТЛАРИДА БОРЛИҚДАГИ ПРЕДМЕТ-ҲОДИСАЛАРНИ БЕВОСИТА ЎЗ СЕЗГИ АЪЗОЛАРИ ВА ОДДИЙ ТАФАККУР ҚИЛИШЛАРИ ОРҚАЛИ БИЛИШДИР. У КИШИЛАРНИНГ ҲАЁТИЙ ТАЖРИБА, МАЛАКА ВА АМАЛИЙ ИШЛАРИ ОРҚАЛИ ҲОСИЛ БЎЛИБ, ОДАТДА «СОҒЛОМ ФИКРЛАР»ДА ЎЗ ИФОДАСИНИ ТОПГАН БЎЛАДИ. ИЛМИЙ БИЛИШ- БОРЛИҚДАГИ ПРЕДМЕТ-ҲОДИСАЛАРНИНГ ҚОНУНИЯТЛАРИ, УЛАРНИНГ МОҲИЯТИНИ БИЛИШ, ОДАТДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ВА ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР ОЛИБ БОРИШ АСОСИДА АМАЛГА ОШАДИ. ИЛМИЙ БИЛИШ УЗОҚ ДАВОМ ЭТАДИГАН, МУАЙЯН УСУЛЛАР БИЛАН АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН МУРАККАБ ЗИДДИЯТЛИ БИЛИШДИР.

Ҳиссий билиш , одатда, инсоннинг ҳис қилиши, сезги аъзолари орқали предмет-ҳодисалар, уларнинг ташқи томон, белги ва хусусиятларини бевосита идрок қилиш. Бу деярли барча тирик мавжудотга хос. Мантиқий билиш инсоннинг предмет-ҳодисаларни тафаккур орқали умумлаштириб, мавҳумлаштириб ва конкретлаштириб, фикрда билишидир. Интуитив билиш ҳеч бир бевосита ҳиссий идроксиз ва мантиқий муҳокамасиз бирор янги тасаввур ёки фикрнинг бирданига, кутилмаганда туғилишидир. Билишнинг пайдо бўлишига кўра 13 1801 01 0C 24 160943 12 01 01 0C 1C0C 0C 3D22 01 16 01 1F0B08 0C 1A

Ҳиссий билиш – инсон билишининг дастлабки босқичи. Мияда предмет-ҳодисаларнинг ташқи томон, белгилари акс этиб, сигнал ва ҳиссий образлари ҳосил бўлади. У ҳис қилиш, сезги, идрок ва тасаввур каби шаклларда содир бўлади. Ҳис қилиш – киши ўзи, атрофдаги нарса, ҳодиса, киши ёки кишиларга муносабатида ўзининг муайян ҳолатга кириши. Сезги эса инсон сезги аъзоларига предмет- ҳодисаларнинг бевосита ёки билвосита таъсири натижасида юзага келадиган ҳиссий образлардир. Сезги аъзолари: кўриш, таъм, ҳид, тери ва эшитиш сезгиси. Идрок борлиқдаги предмет-ҳодисаларни яхлит ҳолда, уларнинг ҳамма асосий ташқи белги ва хусусиятларини умумлаштирган ҳолда инъикос эттирувчи ҳиссий образидир. Тасаввур – илгари идрок этилган, аммо айни вақтда бевосита идрок этилмаётган предмет- ҳодисаларнинг инсон миясидаги қайта ишланиб, тикланган ҳиссий образдир.

Билиш - воқеликнинг, шу жумладан, онг ҳодисаларининг инсон миясида субъектив, идеал образлар шаклида акс этишидан Ақлий билиш - воқеликни умумлаштириб ва мавҳумлаштириб, ички қонуниятларини ҳам акс эттиришдир . Ҳиссий билиш – инсоннинг сезги органлари ёрдамида нарса - ҳодисаларнинг ташқи хусусиятларини билишдир

БИЛИШ ЖАРАЁНИ БОСҚИЧЛАРИ ҲИССИЙ БИЛИШ АҚЛИЙ БИЛИШ СЕЗГИ ИДРОК ТУШУНЧА ҲУКМ ТАСАВВУР ХУЛОСА 1E

Ҳиссий билиш шакллари Сезги - предметнинг бирорта ташқи хусусиятини (ҳиди, таъми, шаклини ва ҳ.к.з.) акс эттирувчи яққол образдир Идрок – предметнинг яхлит ва яққол образи бўлиб, у мазкур предмет тўғрисидаги турли хил сезгиларни синтез қилиш натижасида ҳосил бўлади Тасаввур – аввал идрок этилган предметнинг образини маълум бир сигналлар таъсирида мияда қайта ҳосил қилишдан иборат жараён 14 0C260C0C 2A 1C 2B 2C 16 24 29 1F14 0C 2E0C 2A 1F 181C0F 10 12202F0F 12 1E 1E 11 24181E 1E 0C2E0C0708 13 2A 181C0F 10 1E 12 10 24181E 13

Ақлий билиш шакллари Тушунча – предмет ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим белгиларини яхлит ҳолда акс эттирувчи тафаккур шакли Предмет ва ҳодисаларга маълум бир белги (хосса, муносабат)нинг хослиги ёки хос эмаслигини ифодаловчи тафаккур шакли Хулоса чиқариш – бир ва ундан ортиқ чин мулоҳаза лардан маълум қоидалар ёрдамида янги мулоҳазани келтириб чиқаришдан иборат тафаккур шакли 2E 35 1204 0B 11 15 170F 0F 38 1204 0C 11 0C0B0A 1D 17 08 0F 34 190211 0410 0C0B 0C 1C 0C0B 09 14 08 0E0D

МАНТИҚ ФАНИНИНГ ЎРГАНИШ ОБЪЕКТИ  Тафаккурдир. У тафаккур шакллари, қонунлари - ва усуллари тўғрисида баҳс юритади

Мантиқ  Диалектик мантиқ  Математик мантиқ  Формал мантиқ

«Мантиқ»  Арабча сўз бўлиб, «сўз, фикр» маъноларини англатади. Юнонча logika сўзига мувофиқ келади

Мантиқ илмининг ривожланиш босқичлари  Қадимги дунёда мантиқий қарашлар ривожи (мил ав III-I минг йилликлар)  Ўрта асрларда мантиқ илми тараққиёти (милодий аср бошларидан XV асргача)  Янги давр Ғарбий Европасида мантиқий илмлар ривожи (XV-XIX асрлар)  Ҳозирги кунда мантиқ илми тараққиёти

Мантиқ қонунларининг фикрлаш жараёнидаги ўрни  Фалсафада қонун тушунчаси нарса ва ҳодисаларнинг муҳим, зарурий, умумий, нисбий барқарор муносабатларини ифодалайди.формал иантиқ илмида эса қонун тушунчаси фикрлаш элементлари ўртасидаги ички, муҳим, зарурий алоқадорликни ифодалайди.

ҚОНУНЛАР Амал қилиш доирасига кўраАмал қилиш кўламига кўра Энг муҳим қонунлар Табиат қонунлари Жамият қонунлариУмумий қонунлар Хусусий қонунлар Тафаккур қонунлари

 Формал мантиқ қонунлари (ёки тафаккур қонунлари) дейилганда фикрлашга хос муҳим, зарурий боғланишлар тушунилади.  Тафаккур қонунларига амал қилиш тўғри, тушунарли, аниқ, изчил, зиддиятсиз, асосланган фикр юритишга имкон беради.

Тўғри фикрлашн инг асосий белгилари Фикр аниқлиги Фикр нинг зиддиятсиз лиги Фикр изчиллигиФикрнинг асослилиги

Тафаккур қонунлари Нозидлик қонуни Айният қонуни Етарли асос қонуниУчинчиси мустасно қонуни

 Айният қонунига кўра, муҳокама доирасида маълум бир нарса - ҳодиса ҳақида айтилган фикр айни бир вақтда ва айни бир нисбатда ўз-ўзига тенгдир (формуласи – «А – А дир»)  Нозидлик қонунига кўра, бирор нарса- ҳодиса ҳақидаги икки қарама – қарши айни бир вақтда ва айни бир нисбатда бирданига чин бўла олмайди (формуласи – «А – А эмас»)

 Учинчиси истисно қонунига кўра, нарса - ҳодисанинг мазмунини тўла қамраб олувчи икки зид мулоҳазадан бири албатта, чин бўлиб, иккинчиси хатодир. Учинчи фикрнинг бўлиши мумкин эмас (формуласи – «А ёки В, ёки В эмас»)  Ҳар қандай нарса-ҳодисанинг реал асоси бўлгани каби уларнинг инъикоси бўлган фикр – мулоҳазалар ҳам албатта, исботланган бўлиши керак. (формуласи – « Агар В мавжуд бўлса, унинг асоси сифатида А ҳам мавжуд»)

Тилнинг иккита тури мавжуд. Табиий ёки миллий тил Табиий ёки миллий тиллар тарихан шаклланган товушлар (нутқ) ва графика (ёзув) нинг ахборот белгилари системасидан иборат. Табиий тилнинг алоҳида олинган ҳар қандай белгиси ўз холича ҳеч нарсани ифода қилмайди. Сунъий тил Сунъий тил табиий тил негизида яратилган ёрдамчи ахборот белгилари системасидан иборат бўлиб, у мавжуд баён қилиш ва узатиш учун хизмат қилади. Сунъий тилда сунъий йўл билан яратилган махсус белгилар, яъни символлар-рамзлар ишлатилади. Сos2  +Sin2  = хабарларни аниқ ҳамда тежамли 1

• - билимларнинг мавжуд бўлим шакли сифатида олиб қараш зарур. Чин, ишончли билимлар ҳосил бўлгунга қадар қўйилган муаммолар, масалалар ҳақидаги фикр- мулоҳазалар кузатиш, эксперимент натижаларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришга асосланган бўлиб, улар турли хил тахминлар, фаразлар шаклида қурилади ва мавжуд бўлади.Гипотеза ни, 03 30 1F 0C 0B 1F 16 3D 16 1B1C0F 0D 3E0B 42 09 10 46 3E42 1F 15 0D0B18

Назар ия • -маълум бир предмет соҳасига оид тушунчалар, қонунлар, гипотезалар, ғояларни системага солиб, у ҳақида яхлит тасаввур ҳосил қиладиган, янги фундаментал умумлашмалар яратишга олиб келадиган, шу соҳадаги ҳодисаларни тушунтириш, олдиндан кўриш имконини берадиган ишончли билимдан иборат.

Баҳс, мунозара юритишнинг  чин фикрларни исботлай билишнинг, хато фикрларни рад этишнинг ўзига хос қонун қоидалари мавжуд.  Бу қоидаларни билиш ҳар бир инсонга, шу жумладан талабаларга чин фикрни хато фикрдан ажрата билиш, тўғри тафаккурлаш маданиятини шакллантириш имконини беради.

Далиллаш * бирор фикр, мулоҳазани ёки мулоҳазалар тизимини воқеликка бевосита мурожаат қилиш йўли билан (кузатиш, тажриба-эксперимент ва ҳоказо асосида) ёки чинлиги аввалдан тасдиқланган бошқа мулоҳазалар ёрдамида асослаб беришга айтилади.

Далиллашнинг бевосита ёки воситали турлари. Бевосита далиллаш  ҳиссий билишга, яъни кўриш, тажриба- эксперимент орқали амалга оширилади. Воситали далиллаш эса, чинлиги аввалдан тасдиқланган бошқа мулоҳазаларга асосланади ва хулоса чиқариш кўринишида намоён бўлади.  Далиллашнинг биринчи усули эмпирик, иккинчи усули назарий билимларга асосланади.

Далиллашнинг хусусий кўриниши мантиқий исботлашдир.  бирор фикр, мулоҳазанинг чинлигини, чинлиги аввалдан тасдиқланган бошқа мулоҳазалар орқали асослашга айтилади.  Исботлашдан мақсад-бирор фикрнинг чинлигини аниқлаш бўлса, далиллашдан мақсад ҳам фикрнинг чинлигини аниқлаш, унинг аҳамиятини ва муайян фаолият учун қўллаш мумкинлигини асослашдир.

Реципиент  ( лот - қабул қилувчи) – тингловчиларга бирор фикрнинг тўғри ёки хатолиги асослаб берилади ва уларда шу фикрга нисбатан ишонч туйғуси шакллантирилади.  Далилловчи шахснинг сўз санъатини қай даражада эгаллаганлиги, яъни нотиқлик маҳорати тингловчиларда ишонч-эътиқоднинг шаклланишида муҳим рол ўйнайди.

Исботлаш ва унинг структураси, исботлаш турлари.  Исботлаш бир ҳукмнинг чинлигини у билан боғланган бошқа чин ҳукмлар ёрдамида асослашдан иборат бўлган мантиқий амалдир. Унинг таркиби уч элементдан ташкил топган: * Тезис * Аргументлар (асослар) * Исботлаш усули-демонстрация.

Тезис  Тезис-чинлиги асосланиши лозим бўлган ҳукм, у исботлашнинг марказий фигураси ҳисобланади; бутун диққат-эътибор унинг чинлигини кўрсатишга қаратилади.  Тезис бир мулоҳазанинг ўзидан, ёки мулоҳазалар тизимидан, ёки теоремалардан, ёки аниқ фактларни умумлаштириш натижаларидан ёки ҳодисаларнинг сабабини кўрсатувчи мулоҳазалардан ва шу кабилардан иборат бўлади.

Аргумент  тезиснинг чинлигини асослаш учун келтирилган ҳукмлар.  фактларни қайд қилувчи ҳукмлар, таърифлар, аксиомалар, теоремалар, қонунлар ҳамда бошқа эмпирик ва назарий умумлашмалар хизмат қилади.

Демонстрация  Исботлаш усули-демонстрация тезис билан аргументлар ўртасидаги мантиқий алоқадан иборат.  У хулоса чиқариш шаклида бўлади, яъни тезис аргументлардан хулоса сифатида мантиқан келтириб чиқарилади.

Раддия, рад этиш усуллари. Раддия - исботни бузишга қаратилган мантиқий амалдир.)a )b ((a b) (а    

Раддия уч хил усул билан амалга оширилади: * тезисни рад этиш; * аргументларни рад этиш; * демонстрацияни рад этиш.

Тезисни рад этишнинг қуйидаги усуллари мавжуд: Фактлар орқали рад этиш.  Бу энг ишончли ва самарали усулдир. Бунда бўлиб ўтган воқеаларга, статистик маълумотларга асосланиб тезис рад этилади.

Тезисдан келиб чиқадиган натижаларнинг хатолигини (ёки зиддиятли эканлигини) кўрсатиш орқали рад этиш .  Бунда тезисдан келиб чиқадиган натижаларнинг чин эмаслиги асослаб берилади. Бу усул «бемаъниликка олиб келиш», деб аталади. Рад этилаётган тезис вақтинча чин деб тан олинади, ундан келиб чиқадиган натижалар аниқланиб, бу натижаларнинг хақиқатга зид, нотўғри эканлиги исботланади. Чин асосдан хато натижа келиб чиқмайди, акс холда бу бемаънилик бўлади.

Аргументларни рад этиш.  Тезисни исботлаш учун оппонент томонидан келтирилган аргументлар танқид қилиниб, уларнинг хатолиги ёки тезисни исботлаш учун етарли эмаслиги аниқланади.  Аргументларнинг хатолиги тезиснинг ҳам хато эканлигини исботламайди, бунда тезис чин бўлиши ҳам мумкин:  Аргументларни рад этиш орқали тезиснинг исботланмаганлиги асослаб берилади.

Исботлаш ва рад этиш қоидалари, уларни бузганда келиб чиқадиган мантиқий хатолар. Тезисга алоқадор қоидалар; * Тезис мантиқан аниқ ва равшан бўлиши керак. Бу қоида бузилса, исботлаш ёки рад этиш ўзининг аниқ предметига эга бўлмай қолади, уни амалга оширишга уриниш беҳуда иш ҳисобланади. * Тезис исботлаш ёки рад этишнинг бошидан охиригача ўзгартирилмаслиги керак. Бу қоида бузилса «тезисни алмаштириш» деган хато келиб чиқади.

Аргументларга нисбатан қоидалар: * Тезисни асослаш учун келтирилган аргументлар чин ҳукмлар бўлиши ва бир-бирига зид бўлмаслиги лозим. * Аргументлар тезисни асослаш учун етарли бўлиши керак. * Аргументлар тезисдан мустақил ҳолда чинлиги исботланган ҳукмлар бўлиши лозим.

уйга вазифа  Моҳият ва ҳодиса  Бутун ва қисм  Мазмун ва шакл  Сабаб ва оқибат  Зарурият ва тасодиф  Имконият ва воқелик

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Мантиқ илмининг предмети асосий қонуниятлари. Тушунча тафаккур шакли сифатида

Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari. Hukmning tarkibi va xususiyatlari. Falsafa tarixida bilishga oid qarashlar evolyutsiyasi

Ҳиссий, эмпирик, назарий, мантиқий ва интуитив билиш даражалари

Эстетик тафаккур

Фалсафий тафаккур тараққиёти босқичлари. Шарқ ва Ғарб фалсафаси