Qadimgi Yunoniston falsafasi - Falsafa - Slaydlar

Qadimgi Yunoniston falsafasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

366 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Yunoniston falsaf a si. Reja:  1. Yunonis t onda dastlabki falsafiy ta ’l imotlar.  2. Geraklit , Suqrot, Arastu va Pifagor falsafasi.  3. Eley falsafiy maktabi.  4. Sofistlar falsafasi.  5. G`o yalar dunyosi va soyalar dunyosi ta ’lim otining mohiyati.  WWW.ARXIV.UZ

Yevropaliklar Uyg‘onish davridan boshlab, besh yuz yil mobaynida Qadimgi Yunoniston tarixini «insoniyatning oltin asri», deb atab kelmoqdalar. Chindan ham, antik madaniyatda hozirgi zamon kishilarini ham rom etayotgan ko‘plab jozibali jihatlar bor. Bular — jamiyatning oqilona tuzilganligi, inson va tabiat uyg’unligi, kuchli diniy hissiyotdir. Yunonlar g’oyat dindor bo‘lishgan. Ularda xudolar ko‘p sonli bo‘lib, bu xudolarga, misrliklardan farqli o‘laroq, insoniy xususiyatlar baxsh etilgandi. Bu xudolar mag‘rur va hasadgo‘y, sadoqatli va do‘stparvar bo‘lishgan. Bir so‘z bilan aytganda, ular o‘zlarini o‘ylab topgan odamlarga o‘xshash bo‘lishgan. Yunonlar ilmiy bilimlarni g‘oyat qadrlashgan, bu holat hatto ularning avlodlarini ham hayratga solgan. Yunonlar, ayniqsa, astronomiya bilan qattiq qiziqishgan. Eng mashhur yunon olimlaridan biri Arximed bo‘lgan. U jismlarning suzish qonunini kashf etdi va bu qonun keyinchalik uning nomi bilan «Arximed qonuni» deb yuritila boshlagan. Pifagor (sharqda — Fisog‘urs) eng yirik matematik, yoki o‘sha davr tili bilan aytganda, geometr bo‘lgandi. WWW.ARXIV.UZ

 Eramizdan avvalgi butun beshinchi asr davomida yunonlar orasida bilimga chinakam intilish mavjud bo‘lgan. Geometriya va perspektiva qonunlaridan ibodatxonalar qurilishida foydalanilgan. Shuning uchun ham keyinchalik yashab o‘tgan me’morlar ularning ishlarini klassik, ya’ni namunali ish deb e’tirof etishgan.  Qadimgi yozuvchilar — Esxil, Sofokl va Yevripidlarning ham asarlari mashhurdir. Ular o‘z pyesalari bilan shuhrat topishgan. Buyuk yunonlar orasida tarixchi Gerodot ham bor edi. Avlodlar unga «tarix fanining otasi» deb nom berishgan.  Qadimgi yunon faylasufi Suqrot (Sokrat) insoniyatga o‘z- o‘zini anglab yetishni tavsiya etgandi. Uning tadqiqotlarini shogirdi Aflotun (Platon) davom ettirgan. Arastu (Aristotel) ham qadimgi davrning Buyuk faylasufi bo‘lgan. WWW.ARXIV.UZ

 Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunonislonga tegishlidir.Bu davrdagi falsafiy qarashlar - antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maklabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy, tabiiy - ilmiy, ijtimoiy - ahloqiy ta’limotlari o`rganiladi. Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimenlardir. Uning asoschisi Fales (eramizdan avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yunon fani va falsafasining asoschisi bo’lib, o`z davrining yetuk siyosiy arbobi, geogrofi, faylasufi bo`lgan. Fales ta’limotiga ko`ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o`zgarishda bo`ladi, Anaksimandr (Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o`rtalarida yashab ijod etgan. WWW.ARXIV.UZ

 U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Fales olamning asosiga suvni qo`ygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo - cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik va ovuqlik, quruqlik va namlik apeyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta'minlaydi, deb hisoblagan. Uning ta’limotni zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom ettirdi. Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) havo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa otov paydo bo’lgan. Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning G`arbiy qirg`og`idagi Efes shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan. Uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir. WWW.ARXIV.UZ

Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo`ladi. «Kurash hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ekan Geraklit. Bundan Geraklit kishilar o`rtasida urushlarni targ’ib qilgan ekan-da, deya xulosa chiqarish noto`g`ri. Geraklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish —jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog`liq. Masalan, dengiz suvi inson iste’moli uchun yaroqsiz bo`lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta'sir ko`rsatgan, Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o`tgan. U qadimgi Yunonistonda diniy- mafkuraviy falsaily maktab, ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko`chib kelgan, o`sha yerlarda o`z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. WWW.ARXIV.UZ

 Pifagorchilarning ta’limotiga ko`ra, olamning asosida modda bam, tabiat ham emas, balki ideallashgan raqamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir. Pifagorchilar birinchi bo’lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi, Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo’lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U «tartib» . to`g`risidagi ta'limotini yaratib, faqat aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol o`ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir. WWW.ARXIV.UZ

 Suqrot chindan ham donishmand odam ideali hisoblanadi. Lekin Suqrotning o‘zi, chinakam donishmandlik o‘zining sariqchaqaga arzimasligini anglashdadir, deb uqtirgandi.  U Yunonistonda, Afinada taxminan eramizdan avvalgi 470- yillarda tug’ilgan. Uning bolaligi va ota-onasi to‘g’risida ma'lumot juda kam. U o‘zidan keyin hech qanday asar qoldirmagan. Biroq uning shogirdi, qadimgi yunon faylasufi Aflotun Suqrot ta'limoti va g’oyalarini ustozi hayotidan olingan lavhalar bilan uyg’unlashtirib, muloqot shaklida bayon qilib bergan. WWW.ARXIV.UZ

 Aflotun ta'kidlashicha, Suqrot butun vaqtini Afina bozorlarida, o‘z so‘zlarini tinglashga rozi bo‘lgan har qanday odam bilan gaplashib  o‘tkazardi. U, ayniqsa, biron-bir masalada o‘zining qat'iy fikriga ega bo‘lganlar bilan suhbatlashishni yoqtirardi. Suqrot bunday odamlarga yo‘l-yo‘lakay savollar berib, ularni gaplashishga majbur qilar, so‘ng esa ular bu qadar ishonch bilan fikr yuritayotgan masalada johil ekanliklarini ko‘rsatib berardi. Shu bois savollar berish orqali bahs olib borish — uslubi Suqrot uslubi, degan nom oldi. Uning asosiy hayotiy qoidasi «O‘z-o‘zingni anglab yet» qoidasi bo‘lgan. WWW.ARXIV.UZ

Afinaliklar o‘zlaryning olam to‘g‘risidagi asosiy g’oyalarini Suqrot rad etganligi tufayli uni yoqtirishmasdi. Ular Suqrotga u xudolarga, haqiqatga va adolatga ishonmasligini aytishardi. Eramizdan avvalgi 399- yilda dushmanlar uni Afina yoshlarini buzishda hamda diniy majburiyatlarini mensimaslikda ayblab, sudga chaqiradilar. Bunday ayblovlarga hech kim ishonmasdi. Buni Suqrot ham yaxshi bilardi. Uning sudda o‘zini himoya qilib so‘zlagan, keyinchalik Aflotun tomonidan yozib olingan nutqi mardona, hazil va istehzoga boy edi. U o‘ziga o‘lim jazosini tayinlashlarini bilgani holda, o‘zini haqiqatni topishga bagishlab, avvalgidek yashayverishi darkorligini bayon etadi. Suqrot o‘zining so‘nggi kunini ham do‘stlari bilan jonning abadiyligi to‘grisidagi masalani muhokama qilgan holda hibsda o‘tkazdi. U o‘ziga berilgan, og‘u solingan idishni dadil qo‘lga olib, aslo ikkilanmay, sipqarib yuboradi. Do‘stlari ko‘z yosh qilishadi, ammo Suqrot ulardan sukut saqlashni iltimos qiladi hamda mamnun — lablarida tabassum bilan jon taslim qiladi. WWW.ARXIV.UZ

 Arastu (Aristotel) Qadimgi Yunonistonda buyuk kishilardan bo‘lgan. U hamma davrlarda yashab o‘tgan buyuk faylasuflar sirasiga kiradi.  Arastu faylasuf Aflotun huzurida yigirma yilga yaqin ta'lim oladi. Aflotun vafot etgandan so‘ng Arastu o‘z ta'lim uslubini rivojlantira boshlaydi. U amalda inson duch keladigan barcha muammolar bilan qiziqardi. Aql qay tarzda ishlaydi? Haqiqat qayerda-yu yolg‘on qayerdaligini qanday ajratib olishimiz mumkin? Hokimiyatning qanday shakli afzalroq?  Arastu atrof muhitni kuzatgan va dalillar to‘plagan holda bu savollarga javob topishga intildi. U har bir hodisa o‘zining mantiqiy izohiga ega deb hisoblagan hamda tadqiqotlar va kuzatuvlardan hu$sm chiqarib, uni ta'riflab bergan ilk olimlar qatorida turadi. ARASTU WWW.ARXIV.UZ

 Arastu o‘z maktabiga asos soladi va unga «Liseum» deb nom beradi. U har bir kishi yaxshi va foydali yashab o‘tish imkoniyatini bilish yo‘li bilan olamda o‘z o‘rnini egallashi mumkinligiga ishontirishga harakat qiladi. U yoshlik va qarilik oralig‘idagi umrga — «oltin o‘rtalik»ka ishonardi.  Guvohlik berishlaricha, Arastu astronomiya, fizika, poeziya, zoologiya, notiqlik san'ati, biologiya, mantiq, siyosat, boshqaruv, axloq ilmi bo‘yicha to‘rt yuzga yaqin asar yozgan.  Arastu asarlarini butun jahonda odamlar yuzlab yillar davomida o‘qib- o‘rganishmoqda. Hyech bir olim shuncha uzoq davr mobaynida odamlar tafakkuriga bu qadar ta'sir kursatmagandi.  Hozirgi olimlar Arastuning ikki ming yildan ziyodroq vaqt ilgari olib borgan kuzatishlari bugungi kun nuqtai nazaridan ham to‘g‘ri  ekanligini tasdiqlashmoqda. U har bir fikr isbotlanishi darkorligini hamda bilimlar asosi dalillar ekanligini bizga anglatadi. WWW.ARXIV.UZ

 Qadimgi Yunoniston ko‘plab buyuk zotlar vatanidir. Ular orasida eng e'tiborlilaridan biri eramizdan avvalgi VI asrda yashab o‘tgan mashhur olim Pifagordir.  Pifagor g‘oyaviy targ‘ibotchi — ya'ni voiz; matematik va faylasuf bo‘lgan. O‘z g‘oyalari va e'tiqodi tufayli u Yunonistonni tark etib, janubiy Italiyaga ko‘chib ketishga majbur bo‘lgan.  Pifagor ta'limoti nimasi bilan bu qadar g‘ayriodatiy bo‘lgan? U ruhning o‘lmasligi va «ko‘chishi»ga ishongan. Boshqacha aytganda, uning fikricha, o‘limdan so‘ng jannatga kirmagan ruhlar boshqa odamlar va hayvonlar taniga o‘tadi. Shu bois u o‘z shogirdlariga go‘sht yeyish hamda xudolarga jonliq qurbon qilishni taqiqlagan.  Pifagor izdoshlari, pifagorchilar boshqa qat'iy qoidalarga ham rioya qilishgan. Masalan, ular sukut saqlashi va sharob ichmasligi shart edi. PIFAGOR WWW.ARXIV.UZ

 Pifagor g‘oyalarining ba'zilari sodda va hatto bema'niga o‘xshab ko‘rinishi mumkin, albatta. Biroq u fanga katta hissa qo‘shganini unutmaslik kerak. U torlar tovushining past-balandligi matematik jihatdan uning uzunligiga bog‘liqligini kashf etadi. Shundan kelib chiqib, uyg’unlik nazariyasini rivojlantirdi hamda koinotda mavjud bo‘lgan jamiki narsa-hodisaning asosida sonlar yotadi, degan fikrni ilgari suradi.  Pifagorchilar Quyosh sistemasiga oid nazariyani ham yaratishdi. Ularning bu sohadagi g‘oyalari haqiqatdan yiroq emasdi. Ular Yer yoritqich atrofida aylanuvchi shardan iborat, deb hisoblashgandi. Albatta, Pifagorning to‘g’ri burchakli uchburchak tomonlarining nisbatini belgilovchi mashhur teoremasini hamma biladi. WWW.ARXIV.UZ

 Arximed qadimgi grek olimi, fizik va matematik bo ` lib, fanga katta hissa qo ` shgan. Arximed taxminan miloddan avvalgi 287 qadimgi yunon mustamlakasi bo ` lgan Sirakuzadagi Sitsiliya orolida tug ` ilgan. U juda mohir matematik bo`lib, Misrning Aleksandriya shahridagi Muzeume maktabida ta`lim olgan. U ko`pincha jismlarning suvda suzishi va suyuqliklarni o`rganish bilan shug`ullanadi. Arximedning ochgan qonunlari uning yanada mashhur bo`lishiga olib keldi. Ko`pchilikka ma`lum bo`lgan Arximed kuchi yoki Arximed qonuni deb nomlangan qonun fizika fanida alohida o`rin egallaydi. U yana Richag qonunlarini ochgan. Miloddan avvalgi avvalgi 212 yilda Rimliklar Sirakuzani bosib olgandan so`ng Arximed o`ldirilgan. WWW.ARXIV.UZ

 Arximed, itarib chiquvchi kuch jism hajmi qadarli suyuqlik og`irligiga teng, degan xulosaga qanday kelgani haqida afsona bor.  U Sirakuza podshosi Gieron (eramizdan 250 yil oldin) tomonidan o`ziga berilgan masala ustida fikr yuritdi. Gieron podsho oltin toj yasagan ustaning to`g`riligini tekshirishni Arximedga buyurdi. Tojning og`irligi uni yasashga berilgan oltin og`irligiga teng bo`lsa ham, podsho tojni oltinda arzon metallar qorishmasidan yasalgan va uni unga berilgan sof oltin og`irligiga teng bo`lishi uchun kattaroq qilgan, deb shubhalangan. Arximedga esa tojni sindirmay uning takibida aralashma bor yoki yo`qligini aniqlash vazifasi berilgan edi. Arximedga qanday usuldan foydalanish aniq ma`lum emas edi. Dastlab u bir bo`lak oltinning og`irligidan 19,3 marta ortiqligini aniqladi. Boshqacha aytganda, Oltinning zichligi suv zichligidan 19,3 marta katta. WWW.ARXIV.UZ

 Arximed toj yasalgan modda zichligini topishi kerak edi. Agar bu zichlik suv zichligidan 19,3 marta katta bo`lsa, u holda toj sof oltindan bo`ladi, aks holda undan katta yoki kichik qiymat chiqsa toj sof oltindan qilinmagan, degan xulosaga keladi. Tojni og`irligini topish oson, ammo uning hajmini qanday topish kerak? Toj shakli juda murakkab bo`lgani uchun Arximedni shu narsa qiynadi. Bu masalada Arximed ko`p kunlar bosh qotirdi. Kunlardan bir kun u hammomda suvga to`la vannaga tushganda bir qancha suv vannadan tashqariga to`kiladi, birdan masalani yechishga imkon beradigan fikr keladi. O`zining kashfiyotidan shodlangan Arximed: Evrika!!!, Evrika ya`ni Topdim ! Topdim ! deb xitob qiladi. Uning topgan narsasi shundan iborat edi: har qanday jism suvga botirganda o`zining hajmiga teng bo`lgan suvni siqib chiqaradi. Arximed dastlab tojni suvga to`la idishga botirib tojning hajmini aniqladi. tojning og`irligini shu tojning hajmiga teng bo`lgan suvning og`irligi bilan taqqosladi. Agar toj og`irligi uning hajmiga teng bo`lgan suv og`irligidan 19,3 marta katta bo`lsa u sof oltindan bo`lishi kerak. Boshqacha aytganda, tojning zichligini aniqlab, uni sof oltin zichligi bilan solishtirdi. Natijada podshoning savoliga javob topib, tojning zichligi sof oltin zichligiga teng emasligini aniqlagach. Shu bilan ustaning aldagani fosh etildi, fan esa ajoyib kashfiyot bilan boyidi. WWW.ARXIV.UZ

 Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi VI — V asr) shoir  va faylasuf bo’lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayobat qilib, umrining so`nggi yillarini Faley shahrida o`tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqfda» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. u ko`p xudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o`simlik dunyosiga daxlgor deb biluvchi ta'limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan, uning falsafiy ta'limotiga ko`ra, tabiat – o`zgarmas va harakatsizdir, «IIamma narsa erdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi», Biz hammamiz erdan tug`ilganmi va erga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoscologiyasining rivojiga turtki bo`ldi. WWW.ARXIV.UZ

 Xulosa  Xulosa qilib, G`arb manaviy sivilizatsiyasi shaxsning borlig`iga, uning o`zlikni anglash tuyg`usiga va moddiy dunyodan uzoqlashish orqali o`zini o`zi kamol toptirishiga murojaat э tish ruhi bilan sug`orilgan bo`lib, bu G`arb xalqlarining turmush tarzida va madaniy qadriyatlarni o`zlashtirish usullarida o`z aksini topgan. G`arb manaviy sivilizatsiyasi o`zgarishlarga, haqiqatning tagiga yetish yo`lidagi izlanishlarga ochiq bo`lgan. Bu izlanishlar turli, shu jumladan ateistik, intellektual va amaliy yo`nalishlarda kechgan. Bu falsafalarni o`rganishda, Geraklit , Suqrot, Arastu va Pifagor qarashlari alohida muhim o`rin tutadi.  Umuman olganda qadimgi dunyo falsafasi keyingi davrlardagi falsafiy tafakkur va madaniyatga, kishilik jamiyatining rivojlanishiga ulkan tasir ko`rsatgan. WWW.ARXIV.UZ

Adabiyotlar:  1. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. -T.: Manaviyat, 2008.-174 b  2. Manaviy yuksalish yo`lida.-T.: Manaviyat, 2008. -140 b.  3. Falsafa asoslari. Q .Nazarov tahriri ostida. - T. : Sh arq, 2005  4. Falsafa M.Axmedova tahriri ostida. -T.: O`FMJ, 2006.  5. Qahharova SH. Falsafag a kirish. -T.: Universitet, 2005.  6. Vvedenie v filosofiyu: Uchebnoe posobie dlya vuzov / I.T.Frolov i dr. 3-e izd., pererab. i dop. -M.: 2003.  7. Velikie filosofskie ucheniya / Red. i per. I.S.Vdovinoy. -M.: AST, 2005.  8. Shermuxamedova N.A. Scientizm va antiscientizm// Falsaf va fan metodologiysi -T.: Axborot texnologiylari. 2008  9. Qambarov A.A. Jamiyatning manaviy yangilanishi jarayonida ilmiy qadriyatlarning roli: Falsafa fan. nomzodi... Avtoref/ A. A. Qambarov; Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy un-ti.-Toshkent, 2006.- 27 b.  10. Voronina T.P. Filosofskie probleme obrazovaniya v informatsionnom ob`estve : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk : Moskva, 1995.  11. Bresina T.N. Soznanie v mire : Metodolog. ontolog. sots.-filos. aspekte analiza : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk : Moskva, 1996. WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi

Zardushtiylik falsafasi

Borliq falsafasi

Ingliz falsafasi

Global muammolar falsafasi