Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish - Ekologiya - Slaydlar

Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3169 KB

Ko'chirib olish

Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish

REJA • 1. Suv va uning tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati. • 2. Suvlarning ifloslanishi va isrof qilinishi.

Suv va uning tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati Astronomlar o`zga sayyoralarda hayot bor yoki yo`qligini bilmoqchi bo`lsalar, avvalambor o`sha sayyorada suv bor yoki yo`qligini aniqlashga kirishadilar. Chunki, hayot bo`lishi uchun eng avvalo suv mavjud bo`lishi kerak. YErda hayot dastlab suvda paydo bo`lib, undan quruqlik – havo va tuproqqa o`tganligini fan allaqachon isbotlagan. Suv o`zining erituvchanlik hususiyati bilan tabiatdagi barcha tirik organizmlarning hayotini ta`minlab turadi. Rus geologiya fanining otasi akademik A.P.Karpinskiy "Suv eng qimmatbaho boylik bo`lib, usiz yashash mumkin emas", deb yozgan edi.

• Kishilar suvning ahamiyatini bilib, qadimdan daryo yoki ko`l bo`yida uylar, shaharlar qurib yashaganlar, ko`chmanchi xalqlar doimo suv bor joyni izlaganlar. Kishilar dam olish uchun doimo suv bo`lgan joylarga intiladilar. Suvda cho`milib turish kishi salomatligini saqlashda va chiniqishda eng asosiy vositadir. Nemis olimi G.Libman aytganidek, "Bizning planetamizda kishilarning salomat qolishlari uchun texnikaning mo``jizalari emas, balki toza, ichish uchun yaroqli suv etarli bo`lishi kerak". Suv barcha tirik mavjudotlarning yashashi uchun tabiat tomonidan in`om etilgan oliy ne`matdir. Biz kundalik hayotimizni suvsiz tasavvur eta olmaymiz. Suv inson salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir.

• Bilamizki, odam tanasining 75-80% i suvdan iborat. Agarda, tanasidagi suvni 6- 8% ini yo`qotsa, harorati ko`tariladi, yurak urushi , nafas olishi tezlashadi, boshi aylanadi va oriy boshlaydi. Suv yanada ko`proq yo`qotilsa, odam halok bo`lishi ham mumkin. Shundan ko`rinib turibdiki, suv-hayot tiriklik manbaidir. Uni tejash, asrab avaylash har bir fuqaroning muqaddas burchiga aylanmoi kerak.

Ma`lumki, suv sayyoramizning 70% ni tashkil etib, u okeanlar, dengiz, daryo, ko`l va er osti suvlaridan tashkil topgan. Sayyoramizdagi mavjud suv zahirasining o`rtacha 1 foizini ichimlik suvi, qolgan qismini dengiz va okeanlarning sho`r suvlari tashkil etadi, qaysiki, ular ichishga, o`simlik va hayvonlarni suorishga yaramaydi. Ammo, okean va dengiz suvlari ham iqlimni hosil qilishda, suvni aylanma harakatida, ulardagi barcha o`simlik va hayvonlarning yashashi uchun hamda suv transporti vositalarini yurishi uchun katta ahamiyatga ega.

• Afrikadagi Klimandjaro toi muzliklari erib tugagan, Antraktidadagi muzliklardan aysberglar hosil bo`lib, okean suvlariga erib ketmokda. Deyarli har yili YEvropaning ko`p mamlakatlarida, Rossiyaning ko`p viloyatlarida suv toshqinlari sodir bo`lmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa XXI asrda Dunyo okeani sathi 1-5 metrga ko`tariladi, quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi.

O`zbekistonlik mutaxassislarning hisob-kitobiga ko`ra, atmosfera havosining isishi davom etaversa 2000-2030 yillarda Respublikadagi suv resurslari 15-25% kamayadi; atmosfera havosi isiganda suvni parlanishi kuchayib, ekinlar rivojlanish davrida ko`p marta suorishni talab qiladi. Ekinlarga suv etishmasligidan hosildorlik kamayadi.

• Suvlarning ifloslanishi va isrof qilinishi. • Suvsiz hayot yo`q lekin inson o`zining befarq faoliyati tufayli suvni shunchalik ifloslantirganki, endilikda bunday suv tabiatdagi barcha tiriklikni emiruvchi manbaga aylandi. Buning natijasi esa tuproq tarkibining buzilishiga, hayvonlar va insonlarning har xil kasalliklariga chalinishiga olib keldi. Suvga nisbatan bunday noto`ri munosabatda bo`lish faqat ekologik falokat emas, balki ma`naviy fojea hamdir.

Suvlarni ifloslovchi manbalar juda ko`p: va xilma-xildir. Bularga sanoat korxonalari va maishiy xo`jalikdan chiqadigan oqova suvlar, qazilma boyliklarni ishlab chiqarishdagi oqovalar: neftni qayta ishlash korxonalaridan chiqadigan suvlar; kasalxonalardan oqib chiqadigan, chorvachilik komplekslardan oqib chiqadigan tozalanmagan suvlar va boshqalar kiradi .

• Dunyo okeanlariga tashlanayotgan neft mahsulotlari, sanoat-maishiy chiqindilar, okova suvlar, radioaktiv va turli zaharli kimyoviy moddalar salmoi yil sayin ortmoqda. Dunyo okeani suvlariga yiliga taxminan 10 mln. tonna neft mahsulotlari qo`shilmoqda. Dengiz ostidan neft qazib olish oqibatida yiliga 100-200 ming tonna neft quduqlaridan chiqib okean suvini ifloslantirmoqda. Yaqinda Portugaliya qiroqlarida avariyaga uchragan Gresiya tankeridan 11 ming tonna neft Atlantika okeaniga oqib suvni ifloslantirgan.

Oqibatda Portugaliya, Ispaniya yaqinidagi okean suvidagi hayvon va o`simliklar dunyosi ancha talofat ko`rdi. Okean suvlariga neft to`kilganda suv yuzasini parda qoplab, okean va atmosfera o`rtasida issiqlik, gaz almashinuvi jarayonini buzadi. Oqibatda tabiatda suvning aylanma harakati, okean yuzasining radioaktiv hususiyatlari o`zgarib, suvdagi hayvon va o`simliklarning nafas olishi, hayotini qiyinlashtiradi. Okean suvlariga yilida bir necha yuz ming tonna pestisidlar daryolar va atmosfera havosi orqali tushadi.

• Dunyo okeaniga simobning 30-35% (9-10 ming tonna), qo`roshinning 2 mln.tonnasi tushayapti. Yakinda (2005 yil) Xitoydagi zavod avariyasidan Amur daryosiga oqqan nitrobenzol, kadmiy va boshqa moddalar undan Tinch okeaniga oqib o`tdi. Bulardan tashqari kemalardan yiliga taxminan 7 mln.dona turli metal buyumlar, 500 ming donadan ziyod shisha idishlar, 1 mln.dan ortiq qooz va plastmassa qutichalar okeanlarga chiqindi sifatida tashlanmoqda. • Okean suviga tashlangan pestisidlar undagi o`simliklarni fotosinteziga zararli ta`sir etadi, hayvonlarni oir kasalliklar va o`limga mahkum etadi. Okeanga tashlangan oir metallar esa hayvon mahsulotlari orqali kishilarni zaharlaydi.

• Okean suvlari ifloslanganligi uchun ba`zi kurort shaharlari yaqinidagi joylarda hatto cho`milish taqiqlangan. Okean suvlarini ifloslanishi tufayli ularda baliq ovlash 15-25 mln.tonnaga kamayib ketdi, faqat baliq ovlashdan Yaponiya yilida 100 mln.dollar, AQSh da okean suvlari ifloslanishining barcha yo`qotishlari 10 mlrd.dollardan ortiqni tashkil etadi. Agar okean suvining ifloslanishini oldini olish borasida barcha mamlakatlar keskin choralar ko`rmasalar mashhur fransuz okeanologi Jak Kustoning bashoraticha "Sanoat va turizm rivojlangan yirik davlatlar zaharlashni to`xtatmas ekanlar, asrimizning so`ngidayoq okeanlarda hayot yo`qoladi".

• Hozirgi davrda sayyoramizda ichimlik suvi etishmasligidan 2 mlrd.kishi qiynalyapti. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning bosh kotibi Kofi Annanning fikricha, 2015 yilda sayyoramizdagi aholining yarmi ichimlik suvi etishmasligidan qiynalib qoladi, 2025 yilda esa sayyoramiz aholisini uchdan ikki qismiga ichimlik suvi etmay koladi. Odam soni hozirgi darajada ko`payib borsa, bu 7,5 mlrd.kishini tashkil etadi.

Hozirgi vaqtda dunyo bo`yicha 1 trillion dollar miqdorda ichimlik suvi idishlarga solib sotilmoqda. Yana 10 yildan sung, ichimlik suvini sotilishi 15 trillion dollarga ko`payadi. Bu neft mahsulotlarini sotishdan olinadigan daromadni 40 foizini tashkil etadi. Shuni ta`kidlash kerakki, suvni neftga o`xshash qayta ishlash zarurati bo`lmaydi. Kelgusida ichimlik suvi zapasiga ega bo`lgan mamlakatlar suvni sotib, katta daromad ko`radilar, ammo ichimlik suvi kam bo`lgan mamlakatlar katta iqtisodiy zarar ko`radilar.

• O`zbekiston Respublikasida, shuningdek viloyatimiz sharoitida yildan-yilga, ayniqsa, yoz oylarida ichimlik suvining etishmayotganligi sezilmoqda. Bundan tashqari mamlakatda aholining ko`payishi xam yuqori darajada. Yaqin yillarda uning soni 30 mln.ga etishi ko`zda tutilmoqda. Ya`ni suvga talab oshib bormoqda, suv esa kamaymoqda.

• Viloyatimizda yagona bo`lgan Qashqadaryoning viloyat aholisi uchun ahamiyati benihoya kattadir. Ushbu daryo atrofida kishilar ming-ming yillardan buyon dehqonchilik, bodorchilik va chorvachilik bilan shuullanib, tirikchilik o`tkazib kelishgan. Bir so`z bilan aytganda, Qashqadaryo vohasi xalqlarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy-madaniy taraqqiyoti bevosita ushbu daryo bilan bolangan. Viloyatning nomi ham undagi xalqlarning hayot-manbai bo`lgan daryo nomi bilan atalgan.

Suvning tarkibida normadan ortiq ko`payib ketgan xlor, sulfat, kalsiy tuzlari, neft mahsulotlari, radioaktiv elementlari chiqindilaridan hayvonlar va kishilar har xil kasalliklarga chalinmoqdalar, nobud bo`lib ketmoqdalar. Ayniqsa, Orol dengizi atrofidagi aholi suv sho`rlanishidan buyrak va oshqozon-ichak kasalliklariga ko`p duchor bo`lmoqda. Suvga nisbatan noto`ri munosabat tufayli sodir bo`lgan noxush ahvol bu faqat ekologik falokat emas, balki bizning ma`naviy fojiamizdir. Chunki, tabiatga qaratilgan zo`ravonlik ortida kelgusini ko`ra olmaydigan ma`naviy basir kishilar turadi.

Viloyatimizning yuqori zonasidagi mavjud er osti suvi xalqimiz uchun katta omaddir, chunki banday toza ichimlik suvi hamma joyda ham topilmaydi. Viloyatning pastki zonasida joylashgan er osti suvining ko`p qismi sho`rlanib, iste`mol qilishga yaroqsiz holga kelib qolgan. Yuqori zonadagi sifatli er osti suvi bugungi kunda minglab quduqlar orqali surilib olinayapti. Ushbu quduqlardan chiqqan suvning bir qismi suorish ishlariga sarflanayotgan bo`lsa, qolgan qismini Muborak gazni kayta ishlash zavodi va Sho`rtan gaz konlari ishlatmoqdalar. Dunyo bo`yicha er osti suvidan foydalanish yildan- yilga ko`paymokda. YEr osti suvini ko`p olinaverishi, uning sathini pasaytirib, erni cho`kishiga olib keladi.

Masalan, AQSh ning Texas shtatida er osti suvini ko`p olinaverishidan er sathi 2-3 metr cho`kkan; Yaponiyaning Tokio, Osaka shaharlarini tuproq yuzasi yilida 18 sm cho`kayapti; Meksikaning Mexiko shahrida er osti suvini ko`p olinaverishidan, ba`zi joylarda 8-9 m cho`kkanligi haqida ma`lumotlar bor. Eng yomoni shundaki er osti suvi ko`p olinaversa, uning o`rni to`lib ulgurmaydi. Oqibatda AQSh ning Texas shtatidagi ko`p quduqlaridan suv chiqmay qolgan. Artizan quduqlari suv bermay qolsa, shaharlar suvsiz qoladi, qishloq xo`jaligi xarob bo`ladi. Bunday holat bizda ham bo`lishi mumkin. Shuning uchun er osti suvini ham tejab, me`yorida olish kerak.

Buning asosiy sabablaridan biri o`tgan asrning birinchi yarmilarida tolardagi o`rmon-daraxtlarning, ayniqsa, archazorlarning qirqilib yuborilganligi, tolarning yalonoch bo`lib qolganligidir. Viloyatimiz tolaridagi o`rmonlarning 50 foizidan ko`proi qirqilib yuborilgan. Buning oqibatida suv kamayib, ko`p buloqlar qurib ketdi. Bahor oylarida tushgan nam xam tez bulanadi, shamol va yoingarchilik ta`sirida er eroziyaga uchraydi. Oldingi avlodlar yo`l qo`ygan xatoning jabrini keyingi avlodlar tortayapti. Hozirgi kunda bu borada yo`l qo`yilgan xatolar tuzatilmasa, kelajak avlodning ahvoli bundan ham tang bo`ladi.

BMT ning tashabbusi bilan 22 mart kunini "Butun jahon suv zaxiralari kuni" deb e`lon qilingan. Bu bilan butun dunyo mehnatkashlarini suv zaxiralarini muhofaza qilishga chaqiriladi. Respublikamizda tabiiy suv zaxiralari nihoyatda cheklangan. Shu sababli ham ichimlik suvi mamlakatimizda qadrli hisoblanadi. Biroq keyingi yillarda suvdan foydalanishda jiddiy nuqsonlarga yo`l qo`ydik va qo`ymoqdamiz. Suvni isrof va iflos qilish hollarini ko`plab uchratish mumkin.

• 2005 yil ma`lumotlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatida ham bu borada ko`pgina kamchilik va nuqsonlarga yo`l qo`yilgan. Hozirgi kunda viloyatimizda 69 ta tashkilot bo`lib, ulardan 45 tasi suv havzasiga 24 tasi esa relefga 21 mln. oqindi suvlarni tashlaydilar. Jumladan, misol qilib, Muborak gazni qayta ishlash zavodini, Sho`rtan gaz konlarini, Qarshi shahar “Suv oqova” tashkilotini va Sho`rtan-Kimyo majmuasini ko`rsatishimiz mumkin.

ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O` zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. T o` xtayev A. Xamidov A . Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza q ilish. T. O`qit. 1997. 6 . T o` xtayev A. Ekologiya. T. O`q ituvchi,1996. 7. ulomov .N. Inson va tabiat. T.O`qituvchi, 1990. 8. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T. O`q ituvchi, 1995. 9. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O`q ituvchi, 1994. 10. Rafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T. O`qituvchi, 1997.

O'xshashlar

Suv resurslarini muhofaza qilish

Tuproq resurslarini muhofaza qilish

Tuproq resurslarini muhofaza qilish 2

Rekreatsiya resurslaridan unumli foydalanish va ularni muhofaza qilish

Tabiiy resurslar va ulardan oqilona foydalanish