Sarez ko’li - Ekologiya - Slaydlar

Sarez ko’li

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

744.5 KB

Ko'chirib olish

Sarez ko’liSarez ko’li — Tojikiston Respublikasi Tog’li — Tojikiston Respublikasi Tog’li Badaxshon muxtor viloyati hududidagi ko’l. Badaxshon muxtor viloyati hududidagi ko’l. Pomirda, Shim. Alichur va Muzqo’l tizmalari orasida, Pomirda, Shim. Alichur va Muzqo’l tizmalari orasida, 3239 m balandlikda joylashgan. Mayd. 79,6 km², 3239 m balandlikda joylashgan. Mayd. 79,6 km², suv sig’imi hajmi 16,07 km³, uz. 55,8 km, eng keng suv sig’imi hajmi 16,07 km³, uz. 55,8 km, eng keng joyi 3,3 km. O’rtacha chuq. 190 m gacha, eng joyi 3,3 km. O’rtacha chuq. 190 m gacha, eng chuqur joyi 500 m. 1911 y.dagi zilzila chuqur joyi 500 m. 1911 y.dagi zilzila oqibatida Murg’ob daryosining chuqur vodiysini oqibatida Murg’ob daryosining chuqur vodiysini Usoy qishlog’i yaqinida tog’ jinslari to’sib qo’yishi Usoy qishlog’i yaqinida tog’ jinslari to’sib qo’yishi natijasida paydo bo’lgan. O’rta Osiyodaginatijasida paydo bo’lgan. O’rta Osiyodagi eng katta eng katta uyumli suv havzasi. uyumli suv havzasi. Sarez ko’li www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Suv to’plash mayd. 18 ming km². Murg’obdan tashqari ko’lga 16 doimiy va 20 dan ziyod vaqtincha suv oqimlari quyiladi. Asosan, muz suvlaridan to’yinadi. Ko’l ga quyiladigan o’rtacha ko’p yillik suv miqdori 1,48 km³. Uyum orqali suvning sizib o’tishi sodir bo’lmoqda. Buloklar ko’rinishida suvning ko’ldan ko’p yillik o’rtacha oqib chiqish mikdori 1,46 km³ni tashkil qiladi. Suvi chuchuk. Ko’l sathi o’zgarib turadi. Keyingi 60 yil mobaynida suv sathining o’rtacha o’sishi yiliga 20 sm ni tashkil qildi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Yil orasidagi suv sathi o’zgarishining eng katta amplitudasi 12 m, eng kami 2 m ni tashkil qiladi. Ko’l suvi dek. oxiri — yanvarning 1-yarmida muzlaydi, mart oxiri — may boshlarida muzdan bo’shaydi. Bugungi kunda inson va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, tabiatdan oqilona foydalanish masalasi har qachongidan ham dolzarb bo‘lib bormoqda. Chunki tabiatga noto‘g‘ri, noo‘rin aralashishimiz oqibatida abadiy muzliklar erimoqda, suv toshqinlari ko‘paymoqda, o‘rmon yong‘inlari sodir bo‘lmoqda, atmosfera ifloslanib, kislotali va sho‘r yomg‘irlar yog‘moqda, atmosferaning ozon qatlamiga shikast yetayotir... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Bu kabi global muammolar Markaziy Osiyo mamlakatlarini ham chetlab o‘tmayapti. Orol dengizining qurishi, Tojikiston alyuminiy zavodining nafaqat O‘zbekiston tabiatiga, aholisiga, qolaversa, butun mintaqadagi, shu jumladan, Tojikiston hududining ekologik vaziyatiga yetkazayotgan halokatli ta’siri o‘z qo‘limiz bilan o‘zimizga choh qazayotganimizni ko‘rsatib turibdi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Bu esa jahon hamjamiyati e’tiborini ham o‘ziga qaratishi, bir so‘z bilan aytganda, butun insoniyatni bezovta qilishi, o‘ylashga undashi, har bir ishni, harakatni mulohaza bilan hal etishni taqozo etmoqda. Bu ham yetmaganday, bugun Tojikistonda tiklanayotgan yana bir xavf-xatar — Rog‘un GESi mintaqa xalqlari uchun yangi xavotir o‘chog‘iga aylandi. Shuning dek, ushbu respublika hududidagi Sarez ko‘li ham mintaqa xalq lari boshiga xavf solib turganini unutmaslik kerak. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Bu ko‘l masalasi dastlab o‘tgan asrning 80-yillarida ko‘tarilgan edi. O‘shanda mutaxassislar uni O‘rta Osiyo uchun juda katta xavf-xatar de yishgandi. Ma’lumotlarga qaraganda, roppa-rosa bir asr muqaddam — 1911 yilning 18 fevralida Pomirda dunyodagi eng kuchli zilzilalardan biri sodir bo‘lgan. Zilzila tektonik jarayonlarning faollashuvi va Bartang — Pishart yer yorig‘i bo‘yicha yer po‘sti qatlamlarining keskin siljishi natijasida vujudga kelgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Magnitudasi 7,4, kuchi 9 ball bo‘lgan bu zilzila o‘chog‘idan tarqalgan seysmik to‘lqinlar yer ustini larzaga keltirgan. Dahshatli silkinishdan so‘ng, shu hududdagi Sarez, Usoy qishloqlari tog‘ ko‘chkilari ostida qolib, yo‘q bo‘lib ketdi. Olimlarning ma’lumotiga ko‘ra, o‘pirilish vaqtida 200 nafarga yaqin kishi halok bo‘lgan. Shu bois bu fojia «Usoy ko‘chkisi» nomini olgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• O‘sha mudhish — 18 fevral kuni 10 milliard tonnaga yaqin ko‘chki talay hududni o‘z komiga tortgan. O‘pirilish vaqtida Afg‘oniston poytaxti Kobul shahrida 300 dan ziyod uy vayron bo‘lib, talay kishi hayotdan ko‘z yumgan... • Zilzila dunyoning ko‘p jo yida sezilgan bo‘lishiga qaramay, uning epitsentri uncha katta bo‘lmagan joyni egallagani aytiladi. Ko‘chki ta’sirida Murg‘ob daryosi yo‘li to‘silgan. Natijada shu kundan boshlab Sarez ko‘li hosil bo‘la boshlaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• — Pomir tog‘laridagi ulkan Sarez ko‘li dengiz sat hidan 3269 metr balandlikda joylashgan, — deydi geograf olim Abdusamad Sattorov. — Uning uzunligi 80 kilometr dan ortiq. Eng keng hududi 3 kilometr, o‘rtacha kengligi esa 1,44 kilometrni tashkil etadi. Eng chuqur joyi 500 metr, o‘rtacha chuqurligi 200 metrdan ziyod. Umumiy maydoni qariyb 80 kv. km. Ayni kunlarda Sarezda 16 kub km. suv bor... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Sarezga Murg‘obdan tashqari, Langar, Marjonsoy va bosh qa daryolar ham quyiladi. Ularda faqat bahor oylarida suv ko‘paya di, qishda esa muz qalinligi 50-60 santimetrga yetishi mumkin. Bulutlardan ham balandda joylashgan yirik ko‘lni mahalliy aholi «Oybaliq ota» deb ataydi. Dunyo da esa «Pomirdagi Boyko‘l» nomi bilan tanilgan. Suvi tiniq, musaffo, chuchuk... Azim tog‘ ustida bino bo‘lgan ko‘l va uning atrofi o‘ziga xos tabiatga ega. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• — Sarez tabiiy ko‘llarning eng yoshi hisoblanadi, — deydi tarixchi olim Bahodir Turg‘unov. — Pomirdagi bu ko‘l taqdiri ko‘p yillardan beri insoniyatni qiziqtirib kelmoqda. Toshqin, sel, zilzila, ko‘chki va boshqa tabiiy ofatlar ro‘y berganda, Sarez albatta eslanadi. Shu bois, bu yerda ko‘plab tadqiqot va izlanishlar olib borilgan. Dastlab 1911 yilda gidrolog olimlar ko‘lni o‘rgangan bo‘lsa, 1913 yilning yozida mutaxassislar tomonidan suv sathining tinimsiz oshib borayotgani aniqlangan. O‘sha yilning kuzida G.Shpilko rahbarligida ekspeditsiya tashkil qilinadi. Ular birinchi bo‘lib Sarezni xaritaga tushiradilar. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Shunda uning uzunligi 28 kilometr, o‘rtacha kengligi 1 ming 300 metr va chuqurligi 279 metr ekanligi ma’lum qilingan. 1915 yilda I.Preobrajenskiy ko‘lning chuqurligi 353 metrga yetganini qayd qilgan. 1923 yilda professor N.Korje nevs kiy to‘g‘onda tadqiqot ishlarini olib borib, chuqurligi 413 metr, uzunligi esa 60 km.ga yetganini ta’kidlagan bo‘lsa, 1925 yilga kelib chuqurligi 447 metr, uzunligi esa 61 km.ni tashkil etgan . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• 1926 yilda Usoyga yana ekspeditsiya yuboriladi. Asosiy vazifa to‘g‘onning mustahkamligini aniqlash edi. Ekspeditsiya yaqin orada uning buzilish xavfi yo‘q, shuningdek, ko‘ldan suv sizib, sat hi pasayib borishi ham mumkin, degan fikrni aytgan. 1934 yilga kelib, Sarezning uzunligi 63 km., keng ligi 3 ming, chuqurligi esa 500 metr ga yetgandi. 1946 yilda taniqli alpinist V.Ratsek ko‘l to‘g‘oni buzilib ketmaydi, degan fikr ni ilgari suradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• O‘sha yili geograf olim V.Akulov ham Sarez ko‘lini tekshirib, kengligi 3180-3380 metr, umumiy maydoni 88 kvadrat kilometr, deb ma’lumot bergan. Ko‘lning eng chuqur joyi 505 metr, g‘arbiy qismi to‘g‘ondan 1 ming 500 metr uzoqlikda ekanligini belgiladi va xatarli degan to‘xtamga keladi. 1987 yilda mo‘‘jizaviy ko‘l yana tilga olina boshladi. O‘shanda 11 metr balandlikdan 18 million kub metr tog‘ jins lari o‘pirilib tushadi. Oqibatda ko‘l sathida qattiq chayqalish yuz bergan... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• O‘tgan asr oxirigacha Sarezda suv sathi ko‘tarilib borgan. Bundan xavotirga tushgan mahalliy aholi qishloqlarni butunlay tark etadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Mutaxassislar shu paytgacha Usoy to‘g‘onida yig‘ilgan suvni chiqarib yuborish masalasini bir necha bor qo‘yishgan. Biroq borish qiyin bo‘lgan hududda buni amalga oshirish imkoniya ti bo‘lmagan. Hozir ham Sarez Markaziy Osiyodagi eng chuqur ko‘l hisoblanadi. U bugungi kunda Orol dengizidan — 7,5 marta, Zarafshon daryosining o‘rta oqimida qurilgan Kattaqo‘rg‘on suv omboridan esa 300 marta chuqur. Bag‘ridagi obi-hayot hajmi Chorvoq suv omboriga nisbatan 8,5 marta, Janubiy Surxon suv omboridan 22 marta ziyod. Unda bir nechta qo‘ltiqlar hosil bo‘lgan. Eng ulkani, shubh asiz, Langar daryosining qu yilish joyidir. Uzunligi 6 km.dan ortiq, kengligi 1 ming 100 metrga yaqin, chuqurligi esa 400 metrdan oshiq... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• — Ushbu hudud seysmik zonaga kiradi, — deydi geografiya fanlari nomzodi Qilich Allanov. — Shuni ta’kidlash lozimki, Pomirda tog‘ hosil bo‘lish jarayoni tugamagan. Shu sababli, kutilmaganda (xuddi 1911 yildagi kabi) kuchli zilzila bo‘lishi mumkin. Tektonik qatlamlar yoriqlarga boy ekanini mutaxassislar yaxshi bilishadi. Agar tabiiy ofat ro‘y bersa, uning dahshatli talafotini tasavvur qilish qiyin. Katta hajmdagi (16 mlrd.kub. metr) suv 500 metr baland likdan 60- 80 km/soat tezlik bilan Bartang, so‘ng Panj va Amudaryo bo‘ylab past ga qarab oqa boshlaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ko‘ldan Termiz shahrigacha 936 kilometr masofa bo‘lib, to‘lqin bu yerga 35 soatda, 17 metr balandlikda yetib kelishi mumkin. Nukus shahriga 124 soatda, Orol dengiziga 149 soatda borishi aniqlangan. Natijada Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg‘oniston, Turk manistonning katta qismi, Surxon vohasining janubiy, Buxoro viloyatining g‘arbiy qism lari, Xorazm viloyati, Qoraqalpog‘iston Respublikasining daryo bo‘ylari — jami 69 ming kv. km. maydon katta zarar ko‘rishi mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• — Amudaryo o ‘ z davrida Kaspiy dengiziga qarab oqqan , yana bir vaqtlar Orol dengizining g ‘ arbiy qismlarigacha kishilarga hayot baxsh etgan , — deydi tarix fanlari doktori , professor Sho po ‘ lat Shaydullayev . — Bu esa ilgari ham turli tabiiy hodisalar sodir bo ‘ lganidan dalolatdir . Sarez ko ‘ li to ‘ g ‘ oni buzilgudek bo ‘ lsa , Amudaryo oqimining bir qismi Qoraqumdagi O ‘ zboy orqali yana Kaspiy dengiziga qarab oqishi mumkin . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ma ’ lumki , 2008 yilda Xitoyning Sichuan hududida ro ‘ y bergan kuchli zilzila natijasida tektonik yoriq ustidagi suv omboridan 320 million metr kub suv chor tarafga yoyilgan hamda 80 mingdan ortiq kishi hayotdan ko ‘ z yumgan . 1963 yilda Italiyadagi Vayont , Hindistondagi Koyna tumanlaridagi falokatlarga ham aynan seysmik zonalarda o ‘ ylanmay qurilgan to ‘ g ‘ onlar sabab bo ‘ lgan . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• — Tojikiston Respublikasi mutasaddilari katta mablag ‘ sarflab Rog ‘ un GESini qurish o ‘ rniga , Sarez muammosini o ‘ ylashi lozim , — deydi iqtisod fanlari doktori Ochildi Hotamov . — Buning uchun avvalo , rivojlangan davlatlar mutaxassislari ko ‘ magida ko ‘ l atrofi va shu hududni zamonaviy asbob - uskunalar bilan jihozlash vaqti keldi . Zotan , bu kelajak daxlsizligini saqlash , tabiatni asrab qolish , hayotimiz xavfsizligini ta ’ minlashga xizmat qiladi ... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Mutaxassislarning mulohazalaridan ham ko ‘ rinib turibdiki , Sarez ko ‘ li borasida xotirjamlikka berilishga hech kimning haqqi yo ‘ q . Demak , ogohlik va oqillik bilan masalaning yechimi xususida bosh qotirish vaqti allaqachon keldi ... www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi hududida kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqibatlari

O’zbekiton ko’llari orol muammolari va kelajagi

Ekologik ekspertizani baholash

Ekologiya

O`zbеkistоnning trаnschеgаrаviy ekоlоgik muаmmоlаri vа ulаrni hаl etish yo`nаlishidаgi sа`y-hаrаkаtlаr