Ўрта Осиёнинг геоэкологик муаммолари - Ekologiya - Slaydlar

Ўрта Осиёнинг геоэкологик муаммолари

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

18989.5 KB

Ko'chirib olish

Ўрта Осиёнинг геоэкологик муаммолари

Режа : 1. Геоэкологик муаммоларга тавсиф. 2. Ўрта осиёда чўлланиш билан боғлиқ геоэкологикмуаммолар 3. Орол муаммоси- глобал муаммо 4. Ўрта осиёда табиатни муҳофаза қилиш борасида олиб борилган ишлар. 5. Хулоса

• 1.ГЕОЭКОЛОГИЯ — экологиянинг юқори босқичдаги экосистемаларини, шу жумладан биосферани ўрганувчи фан. Геоэкология (ландшафт экологияси, географик экология) 20-а. 30- й.ларида немис олими К.Тролль томонидан таклиф қилинган, лекин тармоклараро фан сифатида 90-й.лардан шакллана бош-лади. Геоэкология табиий ва инсон томонидан ўзгартирилган юқори босқичдаги эко системаларнинг таркиби, структураси, мавжуд бўлиш қонуниятлари ва эволюциясини ўрганади. Ернинг экологик муаммолари тўғрисидаги барча билим-ларни жамлайди ва табиий фанлар, хусусан биол., геогр., геол. фанлари тадқиқот натижаларидан фойдаланади. Асосий мақсади Ерда ҳаётни таъминловчи муҳитни сакдаб қолишга қаратилган. • Геоэкология ҳудудда тирик организм (шу жумладан инсон)нинг атроф муҳит билан бўлган ўзаро алоқасини ўрганади. Бу жиҳатдан Геоэкология географик (ҳудудий) ва экологик (системали субъект — муҳит) тадқиқот турини ўз ичига олади. Ҳудудларда экологик вазиятлар қаноатланар-ли даражадан фалокат даражасигача ўзгариши мумкин. Ушбу муаммоларнинг ечимида Геоэкология фани бошқа табиий фанлар билан биргаликда катта аҳамият касб этади.

• ЧЎЛЛАШИШНИНГ САЙЁРАМИЗ БЎЙЛАБ ҲУЖУМИ • Қуруқ иқлим минтақасида чўллар майдонининг 60-йиллардан бошлаб кескин кенгайиши, аввало ривожлана ё тган мамлакатларда ахоли сонининг тўхтовсиз ошиб бориши мамлакатларнинг кўпчилиги шу даврдан бошлаб мустақилликка эришиб, қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга киришганлиги ва маълум маънода қурғоқчиликнинг тез-тез содир бўлганлиги билан боғлиқ д ир. БМТ нинг атроф мухит масалалари билан шуғулланувчи ташкилоти маълумотига қараганда ҳозирда қуруқ иқлим минтақасидаги 95% майдон чўлга айланиш хавфи остида турибди. • XX аср тарихида Саҳрои Кабирнинг жанубидаги Соҳил минтақасида 1968-1974 йилларда бўлиб ўтган фалокатли чўллашиш ходисаси ўчмас из қолдирди. Ҳудуддаги энг катта Чад кўли сатҳининг 2/3 қисми қуриди, Нигер ва Сенегал дарёларининг ўзанларида сув бўлмади, барча жойларда қудуқлар ва вақтинчали сув хавзаларининг қуриб қолиши кузатилди. Нам етишмаслиги туфайли табиий яйловлар маҳсулдорлиги кескин камайиб кетди, бута, ярим бута ва дарахтлар қуриди. Оқибатда суғорма деҳқончилик, яйлов чорвачилиги катта зарар кўрди, аҳоли ўртасида очлик ва ўлим содир бўлди. Соҳил минтақасининг жанубий чегараси 100-150 км га сурилди, яъни чўл минтақаси саваннани эгаллади.

ЧЎЛЛАНИШ

• Мустақилликдан кейин Ўзбекистон ҳукуматининг теварак атроф муаммоларига муносабати • Бугунги кунда Республика ҳудудининг 27% ва мамлакат аҳолисининг 11 миллионигина ҳаво, сув ва тупроқ сифати бўйича теварак атроф стандартларига мос келадиган шароитларда яшамоқда. Шубҳасиз, экологик муаммолар ҳар бир вилоятда мавжуд, бироқ, бу соҳада жуда қийин шароитлар қайд этилган зоналар аниқ белгилаб олинган. Булар Қорақалпоғистон Республикаси, Хоразм, Фарғона ва Навоий вилоятларидир. Умумлаштириб олганда, Ўзбекистонда учратиш мумкин бўлган энг муҳим экологик муаммолар қуйидагилар: • - ичимлик суви билан етарлича таъминланмаганлик; • - сув заҳираларининг камлиги ва ифлосланганлиги; • - тупроқнинг шўрланганлиги ва эрозияси; • - катта шаҳарларда ва саноат марказларида ҳавонинг ифлосланганлиги; • - табиий йўл билан чириб кетмайдиган қаттиқ чиқиндиларнинг йиғилиб қолганлиги; • - озиқ-овқат маҳсулотларининг заҳарланиши; • - экин майдонларининг чўлга айланиши ва биохилмахилликнинг камайиши.

• ЙИЛИГА ЕР ЮЗИДАН 13 МЛН. ГА. ЎРМОНЗОР ЙЎҚОЛИБ КЕТАДИ. • АМАЗОНИЯ ЎРМОНЛАРИ ОХИРГИ 40 ЙИЛДА 20%ГА ҚИСҚАРГАН. ТАСАВВУР ҚИЛИНГ, ТАНАНГИЗ 20% ҚИСҚАРИБ ҚОЛСА.

ЁҒОЧ ИСТЕЪМОЛИ 14 МАРОТАБАГА ОШДИ.

• Ўзгидромет хизмати, Табиатни муҳофаза қилиш миллий қўмитаси ва Соғлиқни сақлаш ва эпидемиология Республика маркази билан ҳамкорликда Ўзбекистон ҳудудида атмосферанинг ифлосланишини ўрганиш мақсадида жуда катта ишлар олиб бормоқда. Шундай қилиб, заҳарли моддаларнинг йиғилиб қолаётгани, теварак атрофга ташланаётганлиги жуда долзарб масала. Бунинг устига Орол денгизининг қуриётганлиги ҳам заҳарли моддалар билан атмосферанинг ифлосланиш даражасини ошириб юборди. Орол денгизининг қуриган қисмида пайдо бўладиган чанг ва туз бўронлари нафақат Ўзбекистон миқёсида, балки бутун дунё миқёсида атмосферани ифлосламоқда. • Шу билан бирга Ўзбекистонда ҳавонинг ифлосланиши , асосан, саноат фаолиятига (кимё ва металлургия саноати), катта шаҳарларда автомобиллар миқдорига ва электр ишлаб чиқаришда ёқилғининг кўп ишлатилишига ҳам боғлиқ. • Атмосферанинг ифлосланиши инсон соғлиғига жиддий зарар етказиши туфайли Ўзбекистон ҳукумати бор кучини оғир саноатни замонавийлаштириш чораларини кўришга қаратди. Бу чора бир вақтнинг ўзида ўзбек корхоналарининг жаҳон бозорида рақобатбардошлигини ҳам оширишга хизмат қилади.

Ер юзида ишлатиладиган сувнинг 70% қишлоқ хўжалиги ҳиссасига тўғри келади.

Сўнгги 40 йил давомида балиқ овлаш йилига 18 млн. тоннадан 100 млн. тоннага ошди. Балиқ захираларининг 75%и йўқолиб кетди, тугаб бўлди ёки йўқолиш арафасида турибди. Шунга қарамасдан Ер юзида яшовчи инсонларнинг ҳар бешинчисининг овқатланиш рационига балиқ киради .

• Тупроқнинг ифлосланишига келсак, Ўзбекистондаги географик шарт-шароит (ёзнинг жуда иссиқ келиши ва суғориладиган катта ер майдонлари) заҳарли кимёвий моддаларнинг парчаланишини ва тарқалишини тезлаштиради. Шундай қилиб, ўзбек олимларининг таъкидлашича, 1983 йилдан буён ишлатиш таъқиқланган бўлса ҳам ДДТ миқдори экин майдонларининг ярмидан кўпида меъёрдан юқори даражада. • Ҳосилдорликни оширувчи моддалар, пестицид ва зарарли ҳашаротларга қарши моддаларнинг ортиқ даражада ишлатилиши ҳам турли туман жиддий касалликларни келтириб чиқаради. Ҳукумат биохилмахилликни сақлаш, заиф экосистемани, табиий бойликларни асраб-авайлаш, айниқса, ёш авлод учун соғлом ва қулай ҳаёт тарзини яратиш йўлида катта ишларни амалга оширмоқда. Агар атроф-муҳитни муҳофаза қилиш маданияти одамлар онгига сингдирилмаса, атмосфера ифлосланишининг олдини олиш соҳасида қилинаётган қаттиқ чораларнинг ўзигина кифоя эмас. Худди ана шу ғоя мактаб ва олий таълим муассасаларида ўқувчиларга етказиб берилиши керак. Ўз навбатида оммавий ахборот воситалари ҳам келгусида иқлим ўзгаришларига мослашиш йирик инвестицияларни талаб қилишини тушунтириб боришлари керак. • Келажакда пахтачилик ва, ҳатто, пировардида нисбатан кам даромадли сектор бўлмиш ғаллачилик каби баъзи қишлоқ хўжалик секторларида маҳсулот етиштиришни камайтириш каби стратегик тадбирлар амалга оширилиши керак. Ғаллачиликда умумий маҳсулот миқдори ошгани билан, маҳсулдорлик унча кўтарилмади.

• Қурғоқчилик билан изоҳланадиган континентал иқлим • Ўзбекистон иқлими континентал иқлим ҳисобланиб, ёз жуда иссиқ (баъзан ҳарорат 40°дан ошади), қиш ойларида эса ўртача ҳарорат -2°, баъзан қаҳратон совуқ -40°дан ҳам тушиб кетиши мумкин. • Умумий олиб қаралганда, мамлакат иқлими жуда қуруқ, чунки ёғингарчиликлар кам (йиллик ёғин миқдори ўрта ҳисобда 100- 200 мм). Ёғинларнинг асосий қисми қиш ва баҳор ойларига тўғри келади. Ёғингарчиликларнинг камлиги туфайли мамлакат ер майдонининг атиги 3% ўрмонлар билан қопланган ва доимий экин майдонлари эса 1% ташкил этади. Умумий ер майдонининг 45%ни ташкил этувчи яйловларнинг асосий қисми чўл яйловларидир.

• 3. Орол муаммоси- глобал муаммо. • Ўзбекистонда сув заҳиралари камайиб бориши сабаби, асосан, экин майдонларининг суғорилишига бориб тақалади. Дарҳақиқат, сув заҳираларининг масъулиятсизлик билан ишлатилиши, экин майдонларини ҳаддан ортиқ суғориш, суғориш тармоқларининг етарли даражада таъмирланмаганлиги сувнинг ҳаддан ортиқ исроф бўлишига сабаб бўлади. Шунингдек, қишлоқ жойларда дренаж тармоқларининг ёмон аҳволдалиги, чорвачилик ва қишлоқ хўжалиги чиқиндилари туфайли сув ифлосланган. • Шунинг билан бирга сув масаласи халқаро аҳамиятга эга муаммодир . Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов БМТ Бош Ассамблеясининг 48 ва 50-сессияларида қилган нутқида шундай деган эди: «Орол денгизи инқирози инсоният тарихида энг катта ижтимоий фожиалардан бири бўлиб, шу ҳудудда яшайдиган ўнлаб миллион аҳоли ҳаётини хавф остига солади.» • Умуман олганда, Марказий Осиёдаги барча сув заҳиралари « Сирдарё ва Амударё ҳавзалари сув заҳираларидан фойдаланиш схемаси » доирасида тақсимланади. Ўзбекистоннинг ёлғиз ўзи минтақадаги сув заҳираларининг камида 50%ини ишлатади. Бу заҳираларнинг 85% эса республикадан ташқарида, асосан, Тожикистон ва Қирғизистонда ҳосил бўлади. • Хайриятки, Марказий Осиё давлатлари Орол денгизи ҳавзасидаги барча сув заҳиралари умумий ва давлатлар ўртасида ўзаро келишувчилик асосида тақсимланади, деган принцип асосида бир битимга келиб олишган

• Амударё ва Сирдарё минтақанинг йиллик сувга эҳтиёжининг 70%нигина таъминлай оладиган бир шароитда бу битим жуда катта аҳамиятга эга. Бу, албатта, сув заҳираларининг оқилона ишлатилиши муаммоларини ҳал этишда ўзаро келишувчилик асосида иш кўриш масалаларини мураккаблаштиради. Шундай қилиб, дарёлардан фойдаланишга доир барча қарорларни қабул қилишда, жумладан гидроэнергетика иншоотларини барпо этишда минтақа экологияси ва дарёнинг қуйи томонида истиқомат қилувчи халқлар манфаатлари инобатга олиниши лозим. Оддий бир мисол, Амударё ва Сирдарё қуйи қисмларида бугунги кунда яшайдиган аҳоли сони 7 миллиондан ортиқ. Демак бундай ҳолатларда халқаро ҳуқуқ нормаларига амал қилиниши лозим. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президенти 2007 йил 16 августда бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар раҳбарлари кенгашининг мажлисида қуйидаги таклифлар билан чиқди: • - Ўрта Осиёдаги трансчегара дарёлар ресурслари ва сув оқимларидан фойдаланиш минтақадаги олти давлатда яшаётган 50 миллиондан ортиқ кишининг манфаатларига дахлдордир. • - Мазкур трансчегара дарёлар устида амалга ошириладиган ҳар қандай ҳаракат минтақа сув заҳиралари барқарорлигига путур етказмаслиги керак. • - Трансчегара дарёлардан фойдаланишда БМТнинг 1992 йил 17 мартда қабул қилинган Трансчегара сув оқимлари ва халқаро кўлларни ҳимоя қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги конвенциясига, БМТ Бош ассамблеяси томонидан 1997 йил XXI майда қабул қилинган Халқаро сув оқимларидан фойдаланиш ҳуқуқи тўғрисидаги конвенцияга амал қилиниши лозим. • - Янги гидроэлектр станцияларининг барпо этилиши тузатиб бўлмас экологик оқибатларга олиб келмаслиги, ушбу дарёлар бўйида жойлашган барча давлатларнинг сув оқимидан фойдаланиш бўйича мавжуд табиий мувозанат бузилмаслиги кафолатланиши шарт. • - Зарар етказилган тақдирда бундай зиённи бартараф этиш ёки камайтириш учун барча чоралар кўрилиши, зарурат туғилганда эса, уни қоплаш тўғрисидаги масала қўйилиши лозим. • Ана шу сабаблардан келиб чиққан ҳолда трансчегара дарёлар ҳавзасида қуриладиган янги гидротехник иншоотларнинг техник-иқтисодий асослари бетараф халқаро аудиторлик ташкилотлари томонидан муқаррар тарзда холисона текширилиши лозим. Инвестор давлатлар, шунингдек, Жаҳон банки ва Осиё тараққиёт банки ушбу шартларнинг қатъий эканлигини унутмасликлари керак.

• Орол денгизи муаммоси. 1961 йилдан эътиборан Турон ўлкасининг улкан сув ҳавзаси — Орол денгизига Амударё ва Сирдарё орқали аввал мунтазам қуйилиб турган сув ҳажми тобора камайиб кета бошлади. Бу Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистондаги қўриқ ерларни ўзлаштириш, сиғими катта бўлган сув омборларини қуриб ишга туширилиши, кенг тармоқли коллектор-зовур тизимларини фойдаланишга топшириш каби кўп йилларга мўлжалланган улкан ирригация ва мелиорация дастурини амалга ошириш ишлари билан бевосита боғлиқ. Орол денгизига қуйиладиган сув миқдорининг ўзгариб боришини 6- жадвалдан аниклаш мумкин. • 1911—1960 йиллар давомида Оролга ҳар йили ўртача 52 куб км сув қуйилиб келган ва унинг сатҳи мунтазам равишда 53 м мутлақ баландликда, акваторияси 66 минг кв. км, сув ҳажми 1061 куб км га тенг эди, сувнинг ўртача шўрлик даражаси ҳар литр сувда 9,5—10 г атрофида бўлиб, денгизнииг ўртача чуқурлиги 16 м ни ташкил қилган. • Орол сатҳи 1961 йилдан бошлаб пасая бошлади. 1961— 1970 йиллар мобайнида пасайиш ўртача 21, 1971—1980 йилларда 68, 1981—1985 йилларда 80 см ни ташкил қилди. Айрим йилларда сув сатҳининг пасайиши ҳатто 1 м га етди. 1960—1993 йилларда денгиз сув режимининг ўзгариши қуйидагича бўлган (7- жадвал). • Денгиз сувининг шўрлик даражаси барқарор ортиб бормо қ да. Ҳозирда (2000 й.) бу ми қ дор ҳар литр сувда 45 -47 г ни

• Орол денгизи сув режимининг ўзгариши • А. Е. Асарин маълумотлари бўйича • Та в сиф Йи л бошига тегишли бўлган маълумотлар 1 9601965197019751980198519891999 С атҳи, м53,3 52,551,549,446,342,238,635,0 Ҳажми, куб км10901040975845675470329231,3 Майдони, минг кв. км67,664,461,257,452,145,036,5280 • ташкил қилади. Сувнинг фақат буғланишга сарф бўлиши, дарёлар орқали келаётган сув миқдорининг ниҳоятда камлиги Орол сувида туз миқдорининг мунтазам кўпайишига сабаб бўлмоқда.

• Орол денгизи қуриган қисмининг табиий шароити. Оролнинг қуриган қисми (майдони 3 млн га дан ортиқ) табиий шароити ўзига хос, эски қирғоқ (1961 й.) дан ичкари томон 10—15 км (шарқ томонда бундан ҳам кўпроқ) масофада сидирғасига қумли минтақа мавжуд, мазкур қуриган қисм асосан дўнг-барханли рельеф шакллари билан банд. Марзали қумлар шакли таркиб топмоқда. Қумли минтақада асосан сийрак (баъзи жойларда умуман йўқ) черкез, қора саксовул, юлғун, бир йиллик шўралар ва бошка ўсимликлар мавжуд. Мазкур минтақадан сўнг тақирсимон шўрхоклар (асосан бир йиллик шўралар билан мажмуали ҳолда сарсазан ва юлғун кенг тарқалган) катта майдонларни эгаллаган, баъзан қум уюмлари учрайди. Грунт сувлари сатҳининг 5— 7 м дан пастга тушиши туфайли аввалги қатқалоқ ва бўрсилдоқ шўрхоклар эндиликда қолдиқ шўрхокларга айланган. Ушбу минтақанинг майдони денгиз томон йил сайин кенгайиб бормоқда, чунки грунт сувлари сатҳи ҳам Орол чекинган сари пасайиб бормоқда (23- расм).

“ Орол инқирози – инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар фожиалардан биридир. Денгиз ҳавзасида яшовчи ўнлаб миллион инсонлар унинг таъсири остида қолдилар.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ БМТ БОШ АССАМБЛЕЯСИДА ГИ СЎЗЛАГАН НУТҚИДАН Бир неча йиллар мобайнида биз дунёдаги энг йирик ёпиқ сув ҳавзаларидан бирининг йўқолиб кетишига гувоҳ бўлдик. Бир авлод кўзи ўнгида бутун бир денгизнинг йўқ бўлиб кетиши каби ҳодиса ҳали содир бўлмаган”.

1960 й.: - Орол денгизи майдони 68,9 минг км. кв. га тенглашган. - сув ҳажми 1083 км. кубни ташкил қилган. Манбалар - Амударё ва Сирдарё

• Ҳозирдаёқ Оролнинг қуриган қисмида шамол таъсирида • 23- расм. Орол денгизи қуриган қисмининг табиат комплекслари ва жараёнлари (1995 й, сатҳ 17 м га тушгандати ҳолат). • Ден з шнинг қуриган қ исмидаг и қ ия текисликларда: • 1. Барханли дўнг қумларнинг мажмуаси, бир йиллик шуралар кора саксовул. черкез, кандин ва юлғун билан ўзаро алмашиб келади, қумликлар баъзиди қум шўрҳоклари билан биргаликда учрайди. • 2. Аллювиал денгиз қумли ил ва галли текисликлардаги қолдиқ тақирли шўрхокларда бир йиллик шўрали юлғунлар қорабароқлар билан ўзаро алмашиб келади. 3. Аллювиал денгиз қумли ил, жойларда яланг қумли текисликлардаги типик шурхокларда сийрак қизил ва қора шуралар узаро алмашиб келади, қирғоқ бўйлаб ўсимликсиз маршли шўрхоклар тарқалган. 4. Аллювиал денгиз қумли текисликлардаги қумли шурхокларда қизил ва қора шурхоклар тарқалган. • Табиий-географик жараёнлар: 5. Эол қум ҳаракатлари. 6. Қу м ту з ва чангн и нг атрофга шамол таъсирида учиб кетишн. 7. Туз туплан и ши. 8. Чу қ урлат и ш эр оз ияс и . • қум, чанг ва туз зарралари турли томонларга тўзимоқда. Жанубий Оролбўйида денгизнинг қуриган қисмидан кўтарилган туз ва шўр чангларнинг тушиши САНИИРИ маълумотларига кўра ҳар га майдонга 90—1000 кг дан тўғри келади. Аммо денгизнинг эски қирғоғидан жануб томон бу миқдор камайиб бориши аниқланган, чунончи, Мўйнок атрофида ҳар га майдонга 1242 кг дан туз ёғилса, Нукус атрофида бу миқдор 100—150 кг ва ундан камроқ.

1964 1964 йил – майдони йил – майдони 64800 км64800 км 2 2 2001 2001 йил – майдони йил – майдони 21100 км21100 км 2 2 2009 2009 йил – майдони йил – майдони 8730 км8730 км 22 100% 100% 33 2,5%2,5% 11 3,5 %3,5 %ОРОЛ ДЕНГИЗИНИНГ ҚУРИШИ ОРОЛ ДЕНГИЗИНИНГ ҚУРИШИ СУРЪАТИ СУРЪАТИ

• Амударё ва Сирдарё дельталарида гидроморф ландшафтларнинг ўзгариши. Оролбўйида денгиз сатҳининг тушиб бориши, Амударё ва Сирдарё орқали дельталарга сувнинг мунтазам келмай қўйганлиги, энг ёмони, сув шўрлигининг муттасил ортиб бориши ҳамда унинг юқори даражада турли заҳарли чиқиндилар билан ифлосланиши туфайли 60- йилларнинг бошларидан эътиборан чўллашиш жараёни кучая бошлади. Натижада ўтган 35 йил мобайнида дельталардаги аввалги гидроморф шароитда асрлар давомида тараққий қилиб келган кўл-ботқоқ ва ўтлоқ табиий комплексларнинг аксарият қисми қуриди ва типик шўрхок геотизимларга айланди. Чунки кўл ва кўлоблар, ясси дельта текисликларидаги ер бетига яқин жойлашган грунт сувлари асосан буғланишга сарф бўлиши туфайли тупроқ таркибида, хусусан унинг юқори қатламларида тузнинг жуда кўплаб тўпланишига олиб келди. Шунинг учун ҳам шўрхокларнинг майдони 2—3 марта кенгайди, кайирли аллювиал ўтлоқ, ботқоқли тупроқларнинг майдони ботқоқ, ўтлоқ ва типик шурхоклар билан алмашди. • Дарё этакларидаги дельталарнинг асосий ўсимлик турлари — тўқайзорлар (қамишли ва дарахт-бутали) тупроқ ва сув режимининг кескин даражада ўзгариши натижасида катта майдонларда қурий бошлади. Қуриб қолган кўлоб ва ботқоқлар ўрнида шўрали юлғунзорлар, сал баландроқ текисликларда турли ўтли, шўрали юлғунзорлар, жуда кучли шўрланган жойларда шўрали қорабароқзорлар таркиб топди, дарё тармоқларининг икки соҳилини эгаллаган дарахтли тўқайзорлар (туранғил, жийда, турли баргли тол) сувнииг йўқлиги, грунт сувлари сатҳининг тушиб кетганлиги ва шўрлигининг ортиб бориши натижасида бугунлай қуриди ва улар ўрнини юлғунзорлар эгаллади.

Амударё дарёси дельтасида юзлаб кўллар йўқ бўлиб кетди.

• Орол денгизи муаммосини ҳал қилиш йўллари. Орол муаммоси ўзига хос кўп қиррали ва кўп функцияли муаммо, у йирик ҳудудий миқёсда мавжуд бўлганлиги туфайли унинг ечими Амударё ва Сирдарё хавзаларидаги ер-сув масалаларини тўлиғича ижобий ҳал қилиш билан боғлиқ. Орол муаммосининг табиий, экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ниҳоятда улкан; аввалги қулай шароитни қайта тиклаш умуман мумкин эмас. • Орол муаммоси икки қисмдан иборат: 1)денгиз сатҳини маълум даражада сақлаб қолиш ва 2) Оролбўйида экологик ҳолатни оптималлаштириш. Орол сатҳини маълум бир қулай мутлақ баландликда сақлаб қолиш учун ҳозирги сув танқис бўлиб турган шароитда энг минимал миқдорга асосланиш мақсадга мувофиқ. Ҳисоб-китобларга қараганда, денгизга мунтазам равишда йилига камида 20 куб км дан сув қуйилиб турса, унинг сатҳини 33 м мутлақ баландликда сақлаб қолиш мумкин бўлади. Агарда дарёлар орқали келадиган сув шу миқдордан 10 куб км гача камайса, унинг юзаси 27,3 м мутлақ баландликкача тушади. Бу ҳолда Катта денгиз икки қисмга бўлиниб кетади, унинг шарқий қисми унчалик чуқур бўлмаган шўрхокли қумликка айланади, ғарбий қисми эса анча чуқур бўлгани учун (туби минус 16 м да жойлашган) чуқурроқ кўлга айланади. Бинобарин, Оролни денгиз сифатида сақлаб қолиш учун унга йилига камида 20 куб км сув қуйилиб туриши керак.

Очиқ сув оқимлари бўлган давлатлар ўз ҳудудлари чегарасида трансчегаравий сув оқимларидан: • адолатли ва оқилона асосда; • халқаро ҳуқуқ тамойиллари ва меъёрлари бўйича фойдаланиши шарт.

• Оролбўйи, хусусан Амударё ва Сирдарё дельталарида экологик вазиятни соғломлаштириш учун энг аввало аҳолини тоза ичимлик суви билан тўла таъминлаш, қуриб қолган ўзанлар, кўлларга мунтазам равишда сув юбориш ва улар орқали яйловлар ҳамда пичанзорлар, тўқайзорларга сув чиқаришни амалга ошириш, денгизнинг қуриган қисмида шамол ҳаракатини тўсиш учун қумларни фитомелиорация йўли билан мустаҳкамлаш, суғориладиган зонада сувни куп истеъмол қилувчи экинзорлар майдонини камайтириш ва бошқа донли, полиз ва мевали экинлар майдонини кенгайтириш, ем-хашак экинлари экиладиган далаларни кўпайтириш, ерларнинг мелиоратив холатини тубдан яхшилаш ва бошқа тадбирлар амалга оширилиши керак. • Оролбўйида, хусусан Қорақалпоғистон, Хоразм, Тошховуз воҳаларида Туямўйин сув омборидан (Капарас бўлими) ёзда жамғарилган, шўрлиги нисбатан камроқ бўлган ичимлик суви қувурлар орқали барча туман марказлари, йирик қишлоқларга ҳозирда етказиб берилмоқда. Баъзи аҳоли пунктларида чет элдан келтирилган сувни чучуклаштириб берувчи курилмалар ишлаб турибди. Бу борада тегишли дастурлар амалга оширилмоқда. Аҳоли тиббий кўрикдан ўтказилиб, касалларга соғломлаштириш марказларида ёрдам берилмоқда. • Оролбўйида чўллашишга қарши курашиш учун муҳандислик лойиҳалари ишланиб, улар асосида комплекс тадбирлар амалга оширилиши даркор.

ОРОЛ ДЕНГИЗИНИНГ ҚУРИГАН ТУБИДА ОРОЛ ДЕНГИЗИНИНГ ҚУРИГАН ТУБИДА ИҲОТА ДАРАХТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШИҲОТА ДАРАХТЗОРЛАРИНИ ЯРАТИШ

Orol dengizi s u v resursini nooqilona foydalanish

• 4. Ўрта Осиёда табиатни муҳофаза қилиш борасида олиб борилган ишлар. • Қўриқхоналар табиатни муҳофаза қилиш ишида алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, ландшафтларни, табиий ёдгорликларни, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини, тупроқларни муҳофаза қилишда, уларни илмий жиҳатдан ўрганишда, кўпайтиришда, ўсимлик ва ҳайвонлар наслини сақлашда алоҳида роль ўйнайди. Қўриқхоналарнинг табиатни муҳофаза қилишдаги вазифасини қуйидагича гуруҳларга бўлиш мумкин:

• 1. Бирор ўлка ва табиат зонасининг характерли ландшафтларини табиий ҳолда сақлаш учун бунёд этиладиган қўриқхоналар. Бундай қўриқхоналарда ҳар бир табиий зонада, баландлик минтақасида табиий ландшафтлар намунаси ёки ландшафт элементлари, масалан, характерли манзара, рельеф шакллари, табиат ёдгорликлари, айрим тур ўсимлик ва ҳайвонлар сақланиб қолинади. • 2. Сони камайиб ва тури йўқолиб бораётган ўсимлик ҳамда ҳайвонларни қўриқлаш ва уларни кўпайтириш учун ташкил этиладиган қўриқхоналар. Ҳозирга вақтда халқ хўжалагининг, хусусан, қишлоқ хўжалигининг ривожлантирилиши, кўплаб янги ерларни ўзлаштириб, ишга солиниши натижасида, саноат корхоналарининг таъсири оқибатида табиий ҳолда тарқалган айрим хил ўсимлик ва ҳайвонлар турлари тобора камайиб, баъзиларнинг йўқолиб кетиш хавфи туғилмоқда. Маълумки, инсон барча маданий ўсимлик ва хонаки ҳайвонларни табиатдаги ёввойи турларини тарбиялаш, чатиштириш йўли билан вужудга келтиради. Агар табиий ўсимлик ва ҳайвонлар йўқолиб кетса, биз янги турлар яратиш имконидан маҳрум бўламиз. Ёки ҳозирча фойдасиз ва ҳатто зарарли ҳисобланган айрим ўсимлик ва ҳайвонлар келажакда жуда фойдали бўлиб чиқар. Шунинг учун йўқолиб ва камайиб бораётган ҳар қандай турларни ҳам сақлаб қолиш зарур. • 3. Қўриқхоналар табиатни, унинг элементларини, табиат билан организмлар ўртасидаги алоқаларни, экологик шароитни асл ҳолича ўрганиш учун табиий лаборатория вазифасини бажаради. Қўриқхоналарда илмий тадқиқот ишлари олиб борилади. Чунки тараққиёт қонунларини, табиий жараёнлар характери ва йўналишларини фақат қўриқхоналардагина табиий ҳолда ўрганиш мумкин. • 4. Қўриқхоналар халқ хўжалиги нуқтаи назаридан ҳам ғоят катта аҳамиятга эга. Қўриқхоналарда ўрмон ва ўтлоқ ўсимликларини, ов ҳайвонларини, айниқса, мўйнали ҳайвонлар, сув паррандаларини, балиқларни кўпайтириш ва улар яшаш жойларини яхшилаш борасида катта ишлар амалга оширилади. Ҳозирги вақтда мамлакатимиздаги қўриқхоналар ноёб ҳайвон ва ўсимликлар кўпайтириладиган манбага айланиб қолган. • 5. Қўриқхоналар маданий, эстетик ва истироҳат жиҳатдан ҳам аҳамиятлидир. Қўриқхоналарда табиатнинг гўзал манзаралари, табиат ёдгорликлари, эстетик аҳамиятга эга бўлган ўсимлик ва ҳайвонлар намойиш қилинади. Бу эса кишиларда эстетик завқ уйғотади, табиатни муҳофаза қилиш ишининг зарурлигини ҳис этишга ва кишиларни она табиатга муҳаббат руҳида тарбиялашга ёрдам беради. Бу вазифаларни бажаришда халқ хиёбонлари алоҳида ўрин тутмоғи керак. Чунки халқ истироҳат боғларининг вазифалари қўриқхоналар вазифаларига қараганда анча кенг.

• Жумҳуриятимизда дастлабки қўриқхона - ЗОМИН тоғ- ўрмон қўриқхонаси 1926 йилда ташкил этилган. Ўзбекистон мустақил бўлгандан кейин табиатни муҳофаза қилиш ва қўриқхоналар ташкил этиш борасида бир қанча қарорлар қабул қилинди. 1973 йилдан бошлаб жумҳуриятимизда барча қўриқхоналар д а в л а т қў р и қ х о н а л а р и деб аталадиган бўлди. Лекин ҳали ҳам қўриқхоналар масаласига етарлича эътибор берилмайди. • Жумҳуриятимизда 9 та қўриқхона, 1 та халқ хиёбони бор. Булар: • ЗОМИН тоғ ўрмон, ЧОТҚОЛ тоғ ўрмон, ҚИЗИЛҚУМ, БОДАЙТЎҚАЙ, НУРОТА, ЗАРАФШОН, ҲИСОР, КИТОБ, СУРХАНДАРЁ қўриқхоналари. • (3 жадвал) • Жумҳуриятимизда 1977 йилда биринчи халқ хиёбони — ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ХИЁБОНИ ташкил этилди. У Сирдарё вилояти Зомин ноҳияси ҳудудида Туркистон тоғ тизмасининг шимолий ёнбағрида, денгиз сатҳидан 1000 - 4030 м баландда жойлашган. Майдони 47,47 минг гектар. • Ўзбекистон халқ хиёбони релъефи тоғли, жуда хушманзара бўлиб, меҳнаткашларнинг дам олиши, спорт машғулотлари ва туризм билан шуғулланиш учун шароит жуда қулай. Халқ хиёбони ерида тоғ баргли сийрак ўрмонлари, бутазорлари, арчазорлари, субальп ўтлоқлари ландшафтлари комплекслари муҳофаза қилинади.

• Қўриқхона, мил лий боғ, буюрт ма ва парвариш хоналар номи. Географик ўрниТашкил этилган йилиМайдон гектар ҳисобида Муҳофаза қилинадиган объектлар.123451.Қўриқхоналар.Чотқол тоғ-ўр мон қўриқхо насиЗомин тоғ-ўрмон қў риқхонасиНурота тоғ ёнғоқ зор-мева қўриқхонаси.Ҳисор (собиқ Мироқи ва Қи зилсув) тоғ арча қўриқханаси.Зарафшон қў риқхонасиҚизилқум қўриқ хонасиБодайтўқай қўриқхонасиСурхондарёКитоб давлат геологик қўриқхонасиТошкент вилоятидаги Чотқол тизмасидаЖиззах вилоятига қа рашли Туркистон тиз масининг Гуралаш довони атрофида.Жиззах вилоятига қа рашли Нурото тизма сида жойлашган.Қашқадарё вилоятига қарашли Ҳисор тизма сининг ғарбий ёнбағ рида жойлашган.Самарқанд вилоятига қарашли Зарафшон дар ёсининг қайирларида жойлашган.Бухоро вилоятига қа рашли Амударёнинг ўнг соҳилида.Қорақалпоғистонга қа рашли Қуйи Амударё нинг ўнг соҳилидаСурхондарё вилоятига қарашли Пайғамбар орол қўриқхонаси би лан Кўҳитанг буюрт маси ҳудуда жойлаш ган Қашқадарё вилоятида, Ҳисор тоғ тизимининг ғарбий қисмида.194719261975(1975,1976),198519751971197119601979350001050022500768002500350065003043 5600Тоғ ландшафти ва у ердаги ўсимликлар (арча, ёнғоқ, хандон писта, қайин, жирға ноқ) ҳамда ҳайвонлар (тоғ такаси, оқ тирноқли айиқ, тўнғиз, тулки, Мензбир су ғури, қор қоплони) муҳо фаза қилинади.Тоғ ландшафти ва ердаги арчазорлар ҳамда тоғ эчки си, тоғ қўйи, оқ тирноқли айиқ, Сибирь такаси каби ҳайвонлар муҳофаза қили нади.Тоғ ландшафти ва ердаги ўсимликлар (ёнғоқзорлар, олма, олича, тут) ҳамда ҳай вонлар (Сибирь қўйи-муф лон, тўнғиз, тулки, жайра, каклик, бургут) муҳофаза қилинади.Баланд тоғ ландшафти ва ар ча, зирк, неъматак, итбу рун, айиқ, қор қоплони, си ловсин, тоғ такаси, тўнғиз, жайра, қизил суғур муҳо фаза қилинади.Тўқай ландшафти ва у ердаги ўсимликлар (жийда, туранғил, жирғаноқ, май мунжон) ва ҳайвонлар (За рафшон тустовуғи, тулки, шоқул, қуён) муҳофаза қилинади.Тўқай ва чўл ландшафти ундаги ўсимлик ва ҳай вон лар (Бухоро буғуси-хонгул, тўнғиз, қирғовул) муҳофаза қилинадиАмударё қайирларидаги тўқай ландшафти ва у ерда ги ҳайвонлар (Хива қирғо вули, тўнғиз, бўрсиқ, қуён, олачипор, қизилиштон, Бухоро буғуси) муҳофаза қилинади.Тўқай ландшафти ва у ерда ги яшовчи хонгул, тўнғиз, тўқай мушуги; X - XI асрга оид архетектура ёдгорлик лари. Собиқ Қўҳитанг бу юртмаси қисмида эса тоғ ландшафти ва у ердаги мар хар, Бухоро тоғ қўйи, бур гут ҳамда Зароудкамар архе ологик ёдгорлиги ҳимоя қи линади.Юра даврига хос бўлган жинсларнинг табиий ҳолда очилиб қолган жойларини сақлаш.2.Халқ (миллий ) боғлари. • Жиззах халқ (миллий) боғиЧотқол – Угом халқ боғиЖиззах вилояти, Зо мин тумани ҳуду дида Тошкент вилояти нинг Бўстонлиқ ту манида жойлашган1977199231503Рекреация ҳудуди.Тоғолди ва тоғ табиий комплексларини сақлаш ва рекреация ҳудуди.

Табиатни ва унинг компонентларини муҳофаза қилиш тўғрисида бир қанча қонунлар қабул қилинди. 1 «Та-биатни муҳофаза қилиш тўғрисида»1992 й. 9 дек 2 «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»1993 й. 6 май 3 «Ер ости бойликлари тўғрисида»1994 й. 23 сент.; 2002 й. 12 дек.да янги таҳ-рирдаги 4 «Атмосфера ҳавосини муҳо-фаза қилиш тўғрисида»1996 й. 27 дек 5 «Ҳайвонот дунёсини муҳо-фаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»1997 й. 26 дек 6 «Давлат кадастрлари тўғрисида»2000 й. 15 дек 7 «Ўрмон тўғрисида» 1999 й. 15 апр. 8 «Чиқиндилар тўғрисида» 2000 й. 5 апр

• 5. Хулоса • Ҳозирги даврда кишилик жамиятининг табиий шароит ва ресурслардан фойдаланиш ниҳоятда жадал суръатларда олиб борилмоқда, келажакда бу жараён бундан ҳам кучаяди. Фан ва техниканинг ривожланиши билан инсониятнинг табиатдан фойдаланиши ва унга таъсир этиш воситаси кучайиб бормоқда. Инсоннинг табиатга таъсири шу даражага кучайиб кетадики Ер шарини катта майдонларида ландшафтларни ўзгартириб бормоқда. Экологик шароит кўп жойда ёмонлашиб кетмоқда. Баъзи жойларда экологик ҳалокат бошланмоқда. Жамиятда ўлим айниқса болалар ўлими кўпайиб бормоқда. Буни республикамиз мисолида Амударё этакларидаги айрим районларда кўриш мумкин. Агар табиатдан фойдаланиш тезлик билан тартибга солинмаса, тегишли чоралар кўрилмаса, оқибатида нима бўлишини тасаввур қилиш қийин эмас. • Табиат ишлаб чиқаришнинг табиий негизи, инсоният рухий тетиклиги, жисмоний куч- қувватининг манбаидир. Шунинг учун ҳам эхтиётлик билан муносабатда бўлиш, уни бойликларини муҳофаза қилиш ва кўпайтириш, атроф муҳитни соғлом сақлаш бутун инсоният, шу жумладан мамлакатимиз ҳалқи олдида турган энг зарур масаладир. • Ўзбекистон конституциясининг 50-моддасида шундай деб кўрсатилган: “Ўзбекистон ҳозирги ва келажак авлодларнинг манфатларини кўзлаб ер ва ер ости бойликларини сув ресурсларини, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини қуриқлаш ва улардан илмий асосда оқилона фойдаланиш, ҳаво ва сувни тоза сақлаш, табиий бойликларни узлуксиз кўпайтириб боришни таъминлаш ва инсоннинг атроф муҳитини яхшилаш учун зарур чоралар қурилади.” • Бунга амал қилиш ҳар бир кишининг муқаддас бурчи бўлмоғи даркор. • Ҳозирги вактда табиатдан тўғри фойдаланиш масаласи шу даражада мураккабки, уни ҳал этишда ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ фанлар ҳамда, фалсафа, ҳуқуқшунослик, тиббиёт, сиёсий фанлар ҳам иштирок этиши зарур. Табиатдан тўғри фойдаланиш масаласини ўрганиш объекти сифатида табиий фанлар билан боғлиқ бўлган, география фани алоҳида ўрин тутади. • Ҳозирги география фани табиатдан фойдаланиш масалаларини ўрганиш ва ишлаб чиқаришда жуда катта имкониятга эга.

• Табиий муҳитни сақлаб қолиш, табиий бойликлардан омилкорлик билан фойдаланиш, жаҳон халқлари олдидаги асосий муаммоларнинг бирига айланди. Бу муаммо кейинги йилларда қатор табиий, техник ҳатто гуманитар фанларнинг энг асосий вазифалари дан бирига ҳам айланмоқда. • Экология грекча сўз бўлиб, экос-яшаш жойи, уй, муҳит, логия-фан маъносини англатади. Бу сўзни фанга биринчи марта 1869 йили немис зоологи Э.Геккель киритган бўлиб, у кўп вақтгача фақат биология фанида ишлатилиб келинган. Инсониятни табиатга нисбатан салбий таъсири ошиб, ҳаво, сув, тупроқ таркибининг ўзгаришига, инсон саломатлигини ёмонлашишига сабаб бўла бошлагандан сўнг экология сўзини луғавий маъноси кенгайиб, у ҳозирги вақтда табиий муҳит ва ундан омилкорлик билан фойдаланишни ўргатувчи фан маъносини англатмоқда. • Гидрометеоэкология ер устки сувлари ва атмосферадаги ўзгаришларни, уларнинг тозалигига таъсир этувчи омилларни ўрганади.Табиий муҳитни ифлосланиши аксарият ҳаво ва дарё сувлари орқали бораётгани сабабли, уларни тозалигини, табиий мутаносиблигининг бузилмаслигини назорат қилиб туриш, бундан тегишли ташкилотларни хабардор этиб чора кўриш, бу соҳа вазифаларининг асосий ташкил этади. • Геология фанида геоэкологияга энг яқин соҳа геологик муҳит ҳақидаги йўналиш муҳандислик геологиясидир. Проф. И.В.Попов таъбирича «Муҳандислик геологияси» - Ер қобиғи юқори қисмини ҳозирги ҳолатини ва уни инсоннинг муҳандислик фаолияти таъсирида ўзгаришини ўрганадиган фандир». Уни асосий вазифаси халқ хўжалиги учун ўзлаштирилади, иморат ва иншоотлар қурилади ҳудудларни ҳозирги ҳолатини ўрганиб, қурилиш ва иншоотларни ишлаш жараёнида бўладиган ўзгаришларни башорат этиш, табиий ва техноген имкониятлардан омилкорлик билан фойдаланишни геологик асослашдир.

• Гидрогеоэкологик ер ости сувларининг табиий ҳолатини, инсон фаолияти таъсирида бўлаётган ўзгаришларни ва муҳофазалашни ўрганадиган фандир. Табиатдан фойдаланишни географик асосларини ўрганиш ва ишлаб чиқаришда анча муҳим илмий ишлар қилинади, тажрибалар тўпланади. Бироқ илмий география билан мактаб географиясининг орасида мавжуд бўлган катта узилиш туфайли кенг омма жуда катта илмий аҳамиятга эга бўлган олий географик билимлардан баҳраманд бўлиб келмоқда.

? ? ? ? ? ? Йўқолиб кетган ? Йўқолиш хавфи остида

Great white pelican Ring-tailed Fish (Pallas) Eagle Dalmatian pelican Marbled Teal Squacco Pond Heron Desert Monitor? ? ?? ? ? ? Йўқолиш хавфи остида

Lepidium Subcordatum Botch. et Vved Malococarpus crithmifolius Tulipa Sogdiana Bunge Tulipa buhseana Euphorbia sclerociathium KorovSalsola chiwensis M.Popstipa aktaunesis Roshev ?? ? ? ? Йўқолиш хавфи остида Йўқолиб кетган

• Фойдаланилган адабиётлар рўйхати • 1.Ғуломов П.Н. География ва табиатдан фойдаланиш. Т., Ўқитувчи . Т., 1985. • 2 .Ғуломов П.Н. Ўзбекистонда табиатдан фойдаланишнинг географик асослари. Т., Университет. 1990. • Баратов П., Маматқулов М., Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий географияси. Т., Ўқитувчи., 2002. • 3. Зокиров Ш.С. Антропоген ва амалий ландшафтшунослик. Т., Университет . 1998. • 4. Назаров А.А. Табиатдан фойдаланишни карталаштиришнинг асосий йўналишлари. География фанининг долзарб назарий ва Амалий муаммолари, респ.илмий-амал.конф. Т., 2006. 70 б . • 5.Ғуломов П.Н. Инсон ва табиат (Ўқув қўлланманинг электрон версияси) Т., “Ўқитувчи”,1990. • 6.Ғ уломов П.Н. Табиатдан фойдаланишнинг географик асослари (Маърузалар матнининг электрон в е р с и яс и) Т., 2000. • 7. www.gwpcacena.org • 8. www.Ziyo.net

O'xshashlar

Орол ва Орол бўйи экологик муаммолари

Ўзбекистон хавосини саклаш муаммолари

Ҳозирги замон глобал экологик муаммолари

Атроф мухит муаммоларининг хозирги замон муаммолари

Биологик хилма хилликни мухофаза килиш муаммолари