Одам экологияси ва биосфера - Ekologiya - Slaydlar

Одам экологияси ва биосфера

Yuklangan vaqt:

04.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2622.416015625 KB

Ko'chirib olish

Одам экологияси ва биосфера

Маъруза № 18 Мавзу: Одам экологияси ва биосфера. Маърузанинг мақсади: 1. Талабаларда одам экологияси фани, унинг вазифалари, одамнинг экологик омил сифатида ва унинг яшаш муҳитининг ўзига хосликлари ҳақида, инсоннинг атроф-муҳитга таъсири унинг зарарли оқибатларини олиш чоралари ҳамда генетик мониторинг ҳақида билимларни шакллантириш. 2. Талабаларни биосферанинг ҳозирги замон тушунчалари билан таништириш. Талабаларга биосферанинг ҳозирги замон муаммоларини ўргатиш. Биосферанинг тирик моддаси, структураси ва биосфера чегаралари ҳақида маълумотлар бериш. Биосфера эволюциясини ўргатиш. Ноосфера ҳақида маълумотлар бериш, биосфера ифлосланишини тушунтириш, уларнинг олдини олиш чораларини ўргатиш.13 13 0F0B 13 18 06 2203 08 2103 27 20 2312 26 2B 20

Маърузада ўрганиладиган саволлар : 1. Экология, унинг предмети ва вазифалари, экологик омиллар. Экологияни ўрганиш методи. Организмларнинг ўзаро муносабатлари. 2. Одам экологияси фанининг асосий вазифалари, инсонларнинг экологик дифференциацияланиши. Инсон фаолиятининг табиатга таъсири. 3. Биосфера ҳақидаги таълимот, бу таълимотни ривожланишида В.И. Вернадский ва В.В. Докучаевнинг роли. Биосферанинг функциялари ва концепциялари. 4. Биосферада моддалар ва энергиянинг айланиши. Биоген миграция. Биосфера эволюцияси, ноосфера.1303 1A 010203 04 120C0D 1E02031B 1805 13 230203 28 17 2B0203 1209

Экология – организмларнинг ўзаро бир – бири билан ва яшаш муҳити билан ўзаро муносабатларини ўрганадиган фан. Экология, генетика, эволюцион таълимот, физиология ва этология фанлари билан ўзаро боғлиқ комплекс фан ҳисобланади. Экология предмети бўлиб, популяциялар, турлар, биогеоценозлар ва биосферани ўрганиш ҳисобланади. Экология, унинг предмети ва вазифалари. Экологиянинг вазифалари: Тирик организмлар ва муҳитнинг ўзаро муносабатини ўрганиш Биосфералардан рационал фойдаланиш ва табиий жараёнларни бошқаришнинг унумли услубларини ишлаб чиқиш Зараркунандаларга қарши курашнинг биологик усулларини ва чиқиндисиз технологиялар ишлаб чиқиш0405 19 13 25 0405 1D 04 0405 14 30 12 12 2409 17 27 0C0D 2A 32150F150F05 05 14 09

Экологиянинг қуйидаги бўлимлари мавжуд: Аутэкология – алохида индивидларнинг физиологияси, ҳулқи ва яшаш шароитини ўрганади Популяциялар экологияси – туғилиш, ўлим, миграция ва тур ичи ўзаро муносабатларини ўрганади Синэкология – турлараро ўзаро муносабатларни, моддаларнинг даврий айланиши ва энергия оқимини ўрганади Муҳит - организмга таъсир этувчи элементлар йиғиндисидир: Муҳитнинг алохида элементи экологик омиллар бўлиб, абиотик ва антропоген омиллар тафовут қилади Муҳит омиллари даврий ва даврий бўлмаган, бирламчи ва иккиламчи омилларга бўлинади, уларнинг ичида чегараловчи омиллар муҳим ҳисобланадиОрганизмларнинг ҳар хил муҳитни ўзлаштириш ҳусусияти экологик валентлик дейилади. Стенотоп организмлар – тор экологик валентлиликка, эвритоп организмлар эса кенг экологик валентлиликка эгаОрганизмларнинг чидамлилик ва оптимизм чегараси мавжуд04 26 1D190709 12 2C 2D 17 19 2D 2D 12 19 2F 2D 12 06 34 06 1813 1F092E 34 18 06 14 13 34 11 1D 09 1D 09 06 2509 1B 12 25 14 36 18 18 05 14 1B 2A 060E 12

Тирик оганизмларга таъсир кўрсатувчи муҳитнинг ҳар қандай таркибий қисмлари экологик омиллар дейилади. Ҳамма экологик омиллар учта гуруҳга бўлинади: Абиотик омиллар – анорганик табиат шароитининг йиғиндиси. Буларга тупроқ, иқлим, топографик ва бошқа физик омиллар киради Биотик омиллар – буларга тирик организмларнинг бир – бирига ва яшаш муҳитига таъсири кирадиАнтропоген омиллар – буларга инсон фаолиятига боғлиқ бўлган омиллар киради30 13 120C2509 13 18 11 06 1D 2C 2D03 150D 1A 1F 13 13 17 28 2D03 1D 06 1D 12 2C 08 1D 09 1D 06

О м и л н и н г ф о й д а л и д а р а ж а си Қ у й и ч е га р а О п т и м у м Ю қ о р и ч е га р аЧидамлилик чегараси Нормал хаёт фаолияти чегараси Хаётнинг пасайиш чегараси Ўлим Ўлим Омилнинг интенсивлигиОрганизмга экологик омилларнинг таъсири Хаётнинг пасайиш чегараси 01

Муҳитнинг биотик омиллари. Организмларнинг ўзаро муносабатлари. Биотик омилларга бир – бирига таъсир кўрсатувчи ва ўзаро муносабатда бўлган ҳамма тирик организмлар – микроорганизмлар, ўсимликлар ва одам киради Оганизмларнинг ўзаро муносабатлари уч турга ажратилади: Нейтрализм – бунда бирга яшайдиган организмлар бир – бирига хеч қандай таъсир кўрсатмайди Антибиоз – бирга яшайдиган иккита организмнинг биттаси ёки иккаласи таъсир остида бўлишидир. Антибиознинг ўзаро рақобат, паразитизм ва йиртқичлилик шакллари мавжуд Симбиоз – бунда икки организмнинг ҳар иккаласи ёки биттаси бирга яшашдан ўзига фойда олади. Симбиознинг мутуализм, синойкия ва комменсализм шакллари мавжуд Антибиоз ва симбиоз боғланишларининг табиий танланишда аҳамияти жуда катта13 04 24 2515 1B08150D 2B 1D 13 2C 03 13 1F 2F 03 0A 05 380D 05

Экологиян и ўрганиш методи: Дала методи– бу метод ёрдамида популяция, муҳит омиллари йиғиндисининг таъсири, маълум шароитда турнинг ривожланиши ва яшашининг умумий ҳолати ўрганилади Экологик тажрибалар методи ёрдамида айрим омилларнинг организм ривожланишига таъсири ўрганилади Математик моделлаштириш методи экосистеманинг яшовчанлиги ва келажагини олдиндан аниқлашга имкон беради. Бу методни амалга оширишда ЭҲМ(электрон хисоблаш машиналари)дан фойдаланилади04 09 12 3203 12 0E 1F 1A 0A 190F08 33 12 310F 06 13 1303 04 12 18 05 150D 12 04 12 17

* Биогеоценозлар - тириклик биогеоценотик даражасининг элементар бирлигидир. • Биогеоценозлар доимий равишда ўзаро муносабатда ва атмосфера, гидросфера, литосфера компонентлари билан бевосита боғлиқ бўлган ўсимликлар ҳайвонлар ҳамда микроорганизмларнинг динамик турғун жамоасидир. • Биогеоценоз биотик (биоценоз) ва абиотик (экотоп) қисмларидан иборат бўлиб, улар бир-бирлари билан моддалар алмашинуви ҳисобига бевосита боғлиқ бўлган очиқ системасидир. • Биогеоценознинг доимий компонентлари: - абиотик, муҳитнинг анорганик ва органик моддалари; - автотроф организмлар – продуцентлар; - гетеротроф организмлар – консументлар; парчаловчи организмлар – редуцентлар.

• Биогеоценозлар доимий равишда ўзаро муносабатда ва атмосфера, гидросфера, литосфера компонентлари билан бевосита боғлиқ бўлган ўсимликлар ҳайвонлар ҳамда микроорганизмларнинг динамик турғун жамоасидир. Абиотик муҳит, биоценоз – экотоп (биотоп) нинг шаклланишига шароит яратувчи муҳит Биогеоценоз экосистема бўлиб, у қуйидагилардан иборат

* Биогеоценоз компонентлари-тирик организмлар

ЭКОЛОГИК СИСТЕМАЛАРНИНГ ТАРКИБИ: Абиотик омиллар Автотрофлар (продуцентлар)Гетеротрофлар (консументлар) Деструктор (редуцентлар) Экологик системаларда озиқ занжири мавжуд, улар бир – бирига энергияни узатувчи озиқ даражаларидан иборат; Биомассанинг энергияси продуцентлар, консументлар ва редуцент йиғиндисидан иборат. Озиқ занжирининг ҳар бир озиқ даражасида энергия сарфланишининг ортиши, индивидлар сонининг ва маҳсулдорликнинг тахминан 10 баробарга камайиши кузатилади(экологик пирамида қоидаси).043C 36 30 38 06 38 39 3E 39 29 39 04 0C16 24 09 060F 05

Одам экологияси фани антропоэкологик системаларнинг келиб чиқиши, яшаши ва ривожланиши қонуниятларини ўрганади. Одам экологияси фақат табиий – илмий масалаларини эмас, ижтимоий, фалсафий, географик муаммолар билан шуғулланади Антропоэкологик системалар муҳит билан ўзаро динамик боғланган ва шу туфайли ўз эҳтиёжларини қондирувчи инсонлар уюшмасидир Антропоэкологик системаларда инсонлаар жамияти билан табиий муҳит орасидаги таъсир 2 хил йўналишда боради: Муҳит таъсирида биологик ва ижтимоий кўрсаткичлар ўзгаради Инсонлар эхтиёжини қондириш натижасида муҳитнинг ўзи ҳам ўзгариб боради01 17 0F09 12 38 1916 38 09 13 1E03 34 09 19 21 0D 1916

Одам экологияси фанининг асосий вазифалари:1. Яшаш муҳитини идора қилишнинг усулларини ишлаб чиқиш 2. Табиат заҳираларидан оқилона фойдаланиш чора тадбирларини ишлаб чиқиш 3. Яшаш муҳитларини оптимизациялаш чораларини ўрганиш 4. Инсонларнинг яшаш муҳитига экологик адаптациясини ўрганиш1B 18 1715 15 14 0102 12 2609 0C 09 1E02 16 062609 1706 13 09 23 120C 06 2A 190F 2B02 0A 1805 1511 19

Одамларнинг яшаш муҳити Табиий Сунъий • Табиий ва сунъий яшаш муҳитида одам ижтимоий мавжудот сифатида бўлади. • Табиий ва сунъий муҳит омиллари доимо одамга таъсир кўрсатади. Ер юзининг хилма-хил минтақаларида табиий омиллар таъсирида Ер шари аҳолиси дифференсиацияланиб, ирқларга ва адаптив типларга бўлинади. • Ижтимоий омиллар хўжалик – маданий типдаги одамлар жамоасини ҳосил бўлишини ва алмашиб туришини белгилайди. • Одамнинг яшаш муҳити табиий ва антропоген экологик омилларнинг ўзаро бир-бири билан боғланиб кетишига олиб келади.01 02 2B0C 2C

Инсон биоижтимоий мавжудот бўлганлиги учун унинг яшаш муҳити билан муносабатларида бир қанча ўзига хосликлар мавжуд: Инсон экологик омил сифатида ҳайвонлар каби фақат табиий захиралардан фойдаланибгина қолмайди, балки унинг табиатга таъсири мақсадга мувофиқли, онгли бўлади , табиат устидан ҳукмронлик қилади, табиатни ўз эҳтиёжларига мослаштиради Инсонларнинг табиатга таъсири ўсимлик ва ҳайвонларникига қараганда жуда кучлидир. Ҳайвон ва ўсимликлар фақат фотосинтездан жамланган энергиядан фойдаланса, одамлар қазилма бойлик, сув, атом термоядро энергияларидан фойдаланади. Бу эса одамлар жамиятининг ер юзида кенг тарқалиши ва тез кўпайишига имконият яратадиИнсоннинг экологик омил сифатида яна бир ўзига хослиги – унинг фаолияти фаол ва ижодий характерга эга эканлигидадирИнсонларнинг бошқа тирик мавжудотлардан яна бир фарқи унинг экологик оптимумининг чегараланганлигидир. Инсонларнинг табиатда кенг тарқалиши уларнинг биологик кўрсаткичларининг ўзгаришлари орқали эмас, балки инсон ўзига лойиқ муҳит яратиш туфайли амалга ошади36 0F2309 0415 0F0B 21 1C09 17 16 17 26 13 12 13 250C05 13 12 21 25151F 37 27 26 18 27 05 21 1C09 33 17 18 21 12 17 060E 2A 21 13 1D 05 1916 1D 12 1512

Одамнинг яшаш муҳити иккита таркибий қисмдан ташкил топади: 1. Биологик – табиий(табиий муҳит) 2. Ижтимоий маданий(сунъий муҳит) Ижтимоий омиллар таъсирида инсонлар жамиятининг хўжалик маданий типлари келиб чиқади ва ўша шароитга қараб алмашиниб туради; Хўжалик – маданий типлар: келиб чиқиши билан фарқланадиган, бир хил табиий шароитларда яшайдиган, бир хил ижтимоий–иқтисодий даражада бўлган, хўжалик маданий фаолиятлари ўхшаш бўлган шахслар умумлашмасидир; Инсон ўз фаолияти натижасида хўжалик – маданий муҳитини яратади. Бундай муҳитнинг асосий кўрсаткичлари қуйидагиларидир: 1. Инсонларнинг ҳаёт тарзи 2. Касалликлар структураси 3. Соғлиқ кўрсаткичлари Муҳит сифатининг интеграл мезони инсонларнинг соғлиғи кўрсаткичларидир.1B 26 01 13 1E 12 2127 05 441927 1A 12 210D 24 05 010203 13 1E0203 1C13 2302 05 34

Инсонларнинг экологик дифференциацияланиши. Эволюция жараёнида инсон популяциялари доимо экологик омиллар: иқлим, алиментар омиллар, геокимёвий жараёнлар, биологик омиллар таъсирида ривожланиб келган ва бу омилларнинг таъсирида ҳар хил экологик адаптив типлар шаклланган. Адаптив тип – маълум муҳитга энг яхши мосланишни таъминловчи морфологик, функционал, биокимёвий, иммунологик ва бошқа белгилар ривожланишини таъминловчи реакция нормасидир Адаптив типлар келиб чиқишининг асосий заҳираси ва замини ўзгарувчанликдир Адаптив типлар ирқларга боғлиқ эмас, улар генофонди маълум бир яшаш шароитига мослашган популяциялардир Адаптив типга хос кўрсаткичлар эмбриогенез давридаёқ намоён бўла бошлайди, масалан тана пропорцияси21 0E 27 13 2C 2D03 12 0F0914 38 19 38 1A 38 1D

Одамларнинг асосий адаптив типлари, уларнинг келиб чиқиш шароитлари ва характерли белгилари: Арктик адаптив тип- совуқ иқлим ва истеъмол қиладиган овқатида ҳайвон маҳсулотлари кўп бўлган шароитларда шаклланган одамлар. Бу адаптив типнинг характерли белгилари қуйидагилардан иборат Суяк – мушак системаси яхши ривожланган Кўкрак қафасининг ҳажми кенг Қонда гемоглобин миқдори юқори Суякларда минерал моддалар миқдори кўпҚонда холестерин миқдори кўпЛипидлар яхши оксидланадиТерморегуляция яхши ривожланган1B 33 2C 1C0614 26 12 1A 06 33 26 36 1C 0F09 3C 25 45 12 36 12 12 12 45 12 3D 0605 30 0F

Тропик адаптив тип – жазирама ва нам иқлим шароитида, озиқ рационида ҳайвон маҳсулотлари нисбатан кам бўлган экологик шароитлар хилма-хиллиги бўлганда шаклланади. Бу адаптив тип учун характерли белгилари қуйидагилар: Соматик кўрсаткичлар хилма хиллиги(паст бўйли, баланд бўйли ва ҳоказолар) Мушаклар массаси камлиги Тана массаси камлиги, оёқ – қўллар узунлигиКўп тер ажралишиАсосий ва ёғ алмашинуви сустлигиҚонда холестерин миқдори камлиги1E 2D 27 1A 25 05 33 1A 24 1D 36 3309 1D 34 12 05 30 05 26 0C16 3C 1527 38 15 1C 45 12

Ўзбекистон аҳолисининг кўпчилиги чўл – саҳро адаптив типга мансуб. Бундай адаптив типларга кўпроқ углеводли овқатлар истеъмол қилиш тавсия этилади. Тер билан кўп витаминлар ажратилганлиги учун витаминли овқатлар кўпроқ истеъмол қилиш тавсия этилади. Чўл – саҳро адаптив типлари физиологияси УзРФАнинг физиология институтида академик А.Юнусов раҳбарлигида жуда яхши ўрганилган. Ўртача адаптив тип – иқлим шароитлари мўтадил ҳудудларда шаклланади. Бундай ҳудудларда мавсумий биоритмлар яхши намоён бўлади. Бу адаптив типга кирувчи популяцияларда соматик, моддалар алмашиниш кўрсаткичлари арктик ва тропик адаптив типлар ҳусусиятларининг ўртача кўрсаткичларига эга. Чўл – саҳро адаптив типи – қуёш радиацияси ўта кучли, жазирама, қуруқ, ўта континентал иқлим шароитларида шаклланади: Характерли хусусиятлари қуйидагилар: Иссиқлик узатилиши юқорилиги Тер безлари яхши ривожланганлиги Сув кўп истеъмол қилиниши46 1511 05 18 1505 37 2D03 24 0E 13 38 2D0326 1913 44150F15 33 26 21 30 0F09 36 26

Ўзбекистон аҳолисининг айрим қисмлари тоғли адаптив типларга киради. Тоғ адаптив типи – атмосфера босими паст, кислороднинг парсиал босими кам, гипоксия, совуқ, овқатнинг нисбатан бир хиллиги шароитида шаклланган. Характерли хусусиятлар и: Асосий алмашинув кучайган Кўкрак қафаси кенг Найсимон суяклар узунЭритроцитлар сони, гемоглобин миқдори юқориГаз алмашинуви енгил кечади Қоннинг кислород сиғими юқори20 19 1E 3207 14 1F 1F 2009 0322 34 19 35 19 1A 11 36 0613 2F 37 13 10 19 2F

Антропоген экологик системалар • Шаҳар кўп жиҳатдан ғор, чуқур сув ҳавзалари каби экологик системаларни эслатади. Бу биогеоценозлар уларга асосан ташқаридан озиқ-моддалар ва энергиянинг кириб келиши билан боғлиқ. Шу сабабли, уларда продуцентлар қисман ёки тўлиқ чегараланган, шу ҳисобига уларни гетеротрофлар деб номланади. • Шаҳар кўпчилик табиий экологик системалардан қуйидагилар билан фарқланади: - Ҳар бир майдон бирлигига интенсив метаболизм талаб этилади, бунинг учун биринчи навбатда қуёш энергияси эмас, балки ёқилғи материаллари ва электр энергияси ишлатилади; - Моддалар миграцияси жуда фаол бўлиб, улар ўз ичига металлар, пластмасса ва бошқаларни олади; - Кучли чиқинди оқими мавжуд бўлиб, уларнинг кўпчилиги реутилизация қилинмайди ва улар олинган табиий маҳсулотга нисбатан жуда заҳарли.

Шаҳар одамларнинг яшаш муҳити сифатида • Одам жамиятининг замонавий ривожланиш ҳолати жадал урбанизация билан характерланади. Катта шаҳарларнинг аҳолиси сони кўпаймоқда. • Ҳаёт шароити шаҳарларда ўзига хос бўлиб: бир томондан шаҳарда ишга жойлашиш муаммоси, озиқ-овқат маҳсулотлари таъминоти, тиббий хизмат кўрсатиш муаммолари енгил ҳал бўлади. Бошқа томондан эса шаҳарларда одам томонидан табиат муҳити ўзгартирилади, бу эса кўпинча салбий ҳолатларга олиб келади. • Шаҳарларда аҳолининг зич жойлашиши кўпчилик инфекцион ва паразитар касаллик қўзғатувчилари тарқалишини енгиллаштириб, одамга ноқулай таъсир этади. • Ҳаёт суръатининг юқорилиги, доимий стресслар (руҳий ҳолатлар), гиподинамия ва юқори калорияли озиқланиш шаҳарликларда нерв, юрак-қон томир системаси, моддалар алмашинуви функцияларининг бузилишига олиб келади. • Шаҳарларда касалланиш даражаси қишлоқ аҳолисига қараганда 1,5-2 маротаба кўп. • Шаҳарда туғилиш даражаси паст, аҳоли сонининг ўсиши эса асосан қишлоқ жойларда одамларнинг қўшилиши ҳисобига бўлади.

Агроценозлар • Агроценозлар ёки қишлоқ хўжалиги экосистемалари шаҳарлардан фарқи шундаки, уларнинг асосий компонентлари автотроф организмлар бўлиб, улар органик моддалар ва кислород билан таъминлайди. • Табиий биогеоценозлардан агроценозлар қуйидаги хусусиятлари билан фарқланади: - Агроценозларни қўллаб қувватлаш учун қуёш энергиясидан ташқари қўшимча – ўғит кўринишидаги кимёвий, одам ва ҳайвонлар жисмоний иши кўринишидаги механик ҳамда ёқилғи материаллари ва электр энергияси зарур. - Организмларнинг тур хилма-хиллиги кескин қисқарган ва асосан қишлоқ хўжалик ўсимликларининг алоҳида турлари билан чегараланади. - Ўсимлик ва ҳайвонларнинг доминантлик қилувчи турлари сунъий танланиш назоратида бўлади. - Қишлоқ хўжалик экосистемалари экстенсив ва интенсив агроценозларга бўлинади. Биринчиси, асосан одам ва ҳайвонларнинг механик энергиясидан фойдаланиш ҳисобига мавжуд. Улардан чиққан маҳсулотлар майда фермерларнинг оиласининг озиқланиши ва маҳаллий бозорларга сотиш учун фойдаланилади. Иккинчисида эса кимёвий энергия ва машиналардан кўп фойдаланилади, улардан чиққан маҳсулотлар маҳаллий эҳтиёждан ортиб қолиб четга чиқарилади, шу сабабли иқтисодда муҳим рол ўйнайди.

Агробиоценозлар (қишлоқ биоценозлари) – турлар таркиби чекланган бўлиб, асосан маданий ўсимликлар ва уй ҳайвонларидан ташкил топади. Экологик шароитларнинг: ҳаво, сув, атроф – муҳит омилларининг нисбатан яхши кўрсаткичлари билан характерланади. Тиббиёт нуқтаи назардан бу экосистемаларда антропозоонозлар(эхинококкоз, трихинеллез), геогельминтозлар(аскаридоз, трихоцефалез, анкилостомозлар), биогельминтозлар(шистосомоз, трихинеллез) кўп тарқалган, атроф – муҳит кимёвий ўғитлар, пестицидлар, гербицидлар билан ифлосланганлигини эътиборга олиб, уларнинг профилактикаси, атроф – муҳитни муҳофазалаш чора тадбирларини амалга ошириш талаб қилинади. Антропоген экосистемалар – асосийлари урбанобиоценозлар ва агробиоценозлардир.2C0A 2D03 151C 1A 05 150D 13 13 09 120C250617 38 15

Урбаноценозларнинг салбий томонлари ҳам анчадир:Аҳоли зичлиги юқумли касалликлар кўп тарқалишига омил ҳисобланади. Шовқин, гиподинамия, шаҳар ҳаётининг анча танглиги, кескинлиги асаб, руҳий, юрак – томир касалликлари учун замин ҳисобланади(бу касалликлар шахарда қишлоққа нисбатан 1,5 – 2 баравар кўпроқ учрайди). Атмосферанинг ифлосланганлиги ультрабинафша радиацияси жадаллигини сусайтиради бу эса болалар орасида рахит, Д – авитаминозлари кўпроқ учрашига олиб келади. Туғилиш кўрсаткичлари анча паст.48 1C 15 38 2C 05 13 2509 4B 251531 05 2D0313 16 05 26 1D 38 09 0C 27 18 151409 0C2A 30 05 15

Захарли моддаларнинг озиқ занжири билан узатилиши За х арли моддал ар Озиқ ўсимликлари Яйловдаги ўт Озиқ занжири остидаги тупроқ юзаси Тупроқнинг юза остки қатлами Яйловдаг и тупроқ Сув хавзалари38

Биосфера ва одам. Биосфера – ернинг пўстлоғи бўлиб, унинг таркиби, структураси ва энергетикаси тирик организмлар томонидан белгиланади. Биосфера атамаси 1875 йил Э. Зюсс томонидан киритилган Биосфера ҳақидаги таълимотни яратишда В.И.Вернадский ва В.В. Докучаев ларнинг роли катта Биосферани нг таркиби қуйидагилар дан иборат: Тирик организмлардан; Биоген моддаларнинг – яъни тирик организмлар ҳаёт фаолияти натижасида ҳосил бўладиган – фойдали қазилмалар: нефт, тошкўмир, оҳактош, атмосфера газлариАбиоген моддалар – тирик организмлар фаолиятига боғлиқ бўлмаган табиий жараёнлар таъсирида тупроқнинг ҳосил бўлиши мисол бўладиБиосферанинг таркибида кам миқдорда радиоактив моддалар, тарқоқ атомлар, метеоритлар ва космик чанг заррачалари ҳам учрайдиБиоген ва абиоген йўл билан ҳосил бўлувчи моддаларга тирик организмлар ва органик табиат жараёнлари таъсирида тупроқнинг ҳосил бўлиши мисол бўлади.1D0304 0424170826 1D 32 21 25 27 15 25 2A26 2D 04 1D 0E15 2E 24 2B 09 25 02 15 2A 05 27 17 15 0C 34 15 08 27 0E0C0D 15 15 27 27 25 15 02 0D 02 0C15 02 19 220C 11 25 27 02 09 15 15 2A 27

В.И.Вернадский биосферани – тропосфера, литосфера ва гидросферага бўлади: Тропосфера – атмосферанинг ер юзига тегиб турувчи пастки қавати бўлиб, 20 км баландликкача кўтарилади ва атмосфера массасининг 80% ини ташкил қилади, бу ерда биоген газлар миграцияси ва алмашинуви амалга ошади, озон экрани ҳосил бўлади Тропосферанинг таркибига 78,08% азот, 20,95% кислород, 0.93% аргон, 0,03% карбонат ангидрид ва жуда оз миқдорда гелий, неон, метан кирадиЛитосфера – ернинг қаттиқ қавати бўлиб, унинг чуқурлиги 2-5 км ни ташкил қилади, ундан пастда чўкинди жинслар ётади, аммо Миссисипи дарёси ҳавзасида нефт қудуқлари ковланганда 7,5 км чуқурликда анаэроб бактериялар топилган Гидросфер а – у ернинг сувли қавати ҳисобланиб, абадий музликларни, океанларни, денгизларни, кўлларни ва дарёларни ўз ичига олади. Планетамизнинг 71% ни гидросфера, қолган 29% ни қуруқлик ташкил қилади2A 02 0519 18 15 02 30 3207 0C15 15 17 27 19 0C15 3B 27 02 0C 09 2A 2B 15 40 0C0D 0C05 02 02 3103 3207 17 11 05 11 0E03 4503 2A 17 19 12 27 320324 0C07 13 2A 02 09 0B 21 09 46 05 40 15

Биосфера ҳақидаги таълимотни яратишда В.И. Вернадский ва В.В. Докучаевларнин г роли катта: В.В. Докучаев – ерда тупроқ ҳосил бўлиши фақат иқлимга эмас, балки тирик организмларга ҳам боғлиқ эканлигини исботлаб берди В.И. Вернадский В.В. Докучаев ғояларини давом эттириб, ернинг геологик қаватида тирик организмлар таъсирини ўргатувчи фан биогеокимёга асос солдиВ.И. Вернадский таърифи бўйича: биосфера – бу организмлар билан уларнинг яшаш муҳити шароитини ўз ичига олувчи ҳаётнинг тарқалган жойидирҲозирги пайтда биосферанинг биологик(Зюсс бўйича) ва биогеокимёвий (Вернадский бўйича) тушунчалари кенг ишлатилади25 2A 15 1D 47 47 48 06 47 13 2A 08 23 09 2A 23 03 47 4809 0B 0613 15 15 08 02 0C0F09 0F 47 15 27 09 11 02 03 2A 0E09 49 27 27 27 27 4A 27 15 03

Биосфера тирик моддасининг функциялари :Газ алмашиниш функцияси фотосинте з ва нафас олиш жараёнлари натижасидир. Фотосинтез ва нафас олиш натижасида атмосферада газлар таркиби идора қилинади. Тирик организмлар фаолияти натижасида ҳосил бўлган атмосфера улар фаолияти туфайли сақланиб туради Концентрацион (жамғариш) функцияси – тирик организмларда атроф- муҳитдаги кимёвий элементлар тўпланади. Ўсимликлар тупроқдан, ҳаводан калий, фосфор, азот, водород ва углерод каби элементларни олиб органик моддалар таркибига киритади. Чўкма жинслар, бўр, оҳак жинслари ҳам жамғариш функциясининг маҳсулидир Оксидланиш-қайтарилиш функцияси – ўзгарувчан валентликка эга бўлган кимёвий элементлар – темир,олтингугурт, марганец, азот ва бошқаларнинг айланишларини таъминлайди. Масалан, хемосинтезловчи бактериялар фаолияти натижасида H 2 S, темир рудаси, ҳар хил азот оксидлари пайдо бўлади Биокимёвий функциялар – тирик организмларнинг ҳаёт фаолияти давомида озиқланиши, нафас олиши, кўпайиши, ўлганидан кейин парчаланиши ва чириш жараёнларини амалга оширади1D 0503 08 25 22 32170F 25 08 22 0E0C0D 05 4C 09 0C 15 17 09 08 2A 0C15 08 0F0C17 34 13 25 3207 09 02 23 20 2A 0C22 19 09 15 18 09 0E0C 08 02 37 25 32 21 23 02 0C0A 450C 27 05 40 4E 2A 27 1D 25 3207 09 2A 0B 09 09 28 14 12 0E0C0D 0C02

Биосферанин г концепциялар и:В.И. Вернадский биосферани босими бир атм. атрофида бўлган, +50 0 дан – 50 0 ҳароратлини термодинамик парда деб номлади. Охирги маълумотларга қараганда биосферанинг юқори чегараси денгиз сатҳидан 22км юқорида, океанлардаги ҳаёт чегараси 10кмдан кўп чуқурликда бўлади. Биосферанинг биогео кимёвий концепцияси фотосин тез жараёнида жамланган кимёвий энергия ҳисобига тирик организмларда бўлувчи мураккаб ўзгаришлар билан боғлиқ. Биогеоценотип концепция ҳар хил моддалар алмашинув типига эга бўлган тирик организмлардан таркиб топган биогеоценоз билан боғлангандир. Биогеоценоз ўз ичига органик моддалар продуцентларини (хемо ва фотосинтезловчилар), органик моддалар ҳисобига яшовчи консументларни ва органик бирикмаларни минералловчи – редуцентларни олади.Биосферанинг киберн етик концепцияси тирик табиатда модда, энергия ва ахборотлар трансформацияси билан боғлиқ жараёнларни ташкиллаштириш ва бошқариш принципларини ўрганади.Биосферадан инсон тирик мавжудот маҳсулини оператив ўз фаолияти билан бир вақтда уни ноосфера айлантиради. Бу хусусият билан биосферанинг ижтимои й – иқтисодий концепцияси боғлиқдир .1D 15 06 0322 47 0C15 41 0B 3D 41 2A 0B 17 12 2F 3A 25 02 06 06 08 15 0E0C02 23 15 27 28 27 1D 2A 02 15 27 25 14 08 2A 09 0D 25 06 0D 06 15 15 23 15 27 0E0C 15 27 14 28 25 15 02 08 21 0C 1B 27 0335 2C07 06 27 2D

Сувнинг даврий айланиши Булут Буғланиш Ерости оқимлари Ерга шимилаётган ёмғирДарёлар орқали сувнинг қуйилишиЁмғир ва қор кўринишидаги ёғингарчилик Океан

Углероднинг даврий айланиши Атмосферад а СО2 гази Нафас олиш Сувда эриши оҳактош ўлимфотосинт езфотосинт ез Чўкинди жинсларнинг ҳосил бўлишиЁнилғи жинсларни ҳосил бўлишиТорф, кўмир, нефт, газ парчалани шЎлик қолдиқлар гумусЁнилғинин г ёқилиши

Азотнинг даврий айланиши Чақмоқ Ўсимлик/ дарахтлар Ҳайвон нажас Кимёвий боғлани ш илдиз Завод Тупроқдаги нитратлар микроорганизмл арЎлик органик қолдиқл ар

Биосферада моддалар айланиш суръати

Экологик кризислар • Ҳозирги вақтда одамзод экологик кризис имконияти олдида турибди. • Одам жамиятининг муҳитга таъсири ижобий ва салбий бўлиши мумкин. • Салбий таъсири бу инсон томонидан табиий бойликларни, тупроқни, сув ресурсларидан нотўғри фойдаланиш ва муҳитни ифлослантириш ҳисобланади. • Сайёрамизнинг табиий бойликлари тўлдириладиган ва тўлдирилмайдиган га бўлинади. Тўлдирилмайдиганларига фойдали қазилмалар киради, уларнинг захиралари эса чегараланган. Тўлдирилувчи табиий бойликларни ўрмон мисолида кўрсак бўлади. • Ўрмонларнинг йўқ қилиниши биринчи навбатда сайёрамиздаги сув режимини кескин бузади. Сув захиралари камайиб, дарёлар қуриб қолади. Уларнинг туби лойқа босиб, балиқларнинг сон жиҳатдан камайиб кетишига олиб келади. • Сувнинг камайиш ҳолати Ўрта Осиё ҳудудида ҳам Амударё ва Сирдарё сувларининг камайиши мисолида ҳам кўрилади. Унинг натижасида Орол денгизи суви фожиали тарзда камайиб, тузланиш кескин ошиб кетди. Натижада бу ҳудудда иқлим сув буғланиш камайиши ҳисобига кескин қуруқлашди, ўсимлик ва ҳайвон турларининг кўпчилик қисми йўқолиб кетди, одамларнинг яшаш шароити ёмонлашди.

Экологик кризислар • Яна бир муҳим муаммо иқлимнинг исиб кетишидир. Бу муаммо биосферанинг биологик хилма-хиллигини ва ривожланишини сақлаб қолишда муҳим рол ўйнайди. • Атмосферанинг исиб кетиши инсон саломатлигига бевосита ва билвосита ўз таъсирини кўрсатади. • Ҳозирги вақтда тропик ва субтропик ҳудудлардаги инфекцион ва паразитар касаллик қўзғатувчиларининг ташувчилари хусусан, чивинлар шимолий ҳудудларга ҳам тарқалмоқда. • Биосфера мавжудлигининг ҳозирги босқичдаги яна бир муаммоси атмосферанинг юқори қисмида ҳар хил кимёвий бирикмалар таъсирида озон қатламининг парчаланишидир. • Саноат чиқиндилари пестицидлар ҳар хил радиактив моддалар табиий муҳитни ифлослантиради. • Табиатда биологик хилма-хиллликнинг камайиши экологик тизимларнинг соддалашишига ва атомларнинг биоген миграциясининг бузилишига сабаб бўлади.

Экологик кризислар • Ер юзида аҳоли сонининг ўсиши яқин келажакда энг муҳим муаммолардан бири бўлиши мумкин. • Ҳозирги вақтда Ер юзидаги аҳоли йилига 82 млн.га кўпаймоқда. Бу ҳар 5 кунда 1 млн.га, бир минутда эса 150 кишига кўпайишдир. Масалан, 2000 йили Ҳиндистон аҳолиси 1 млрд. бўлган бўлса, ҳисобларга қараганда у 2050 йилда 1,6 млрд.га етади. • Ер юзида ўсаётган аҳоли озиқ-овқат таъминланиши зарур. Бизга маълумки, озиқ-овқат ишлаб чиқариш, энергия ёки кийим кечак ишлаб чиқаришдан анча орқада кечади. Кам ривожланган мамлакатларда миллионлаб аҳоли озиқ етишмаслигидан қийналмоқда. • Замонавий илм фаннинг ривожланиши нанотехнологияни пайдо бўлишига олиб келди ва унинг ёрдамида янги хусусият ва функцияларга эга бўлган материаллар тайёрланмоқда. • Юқорида кўрсатилган мисоллар саноатда ва илмий изланишда қўлланиладиган нанотехнология ва наноматериалларни комплекс санитар гигиеник назоратда ушлаб туриш зарурлигини кўрсатади. • Шундай қилиб, биосфера таркибидаги одамнинг келажаги унинг ўзига боғлиқ.

Биосфера эволюцияси. Биогенез, ноогенез, ноосфера. Биосферанин г эволюцияси ас осан икки хил муҳим омиллартаъсир ида амалга ошиб келган:Сайёрамиздан геологик ва иқлим ўзгаришлари таъсирида Биологик эволюция жараёнида тирик организмлар турларининг таркиби ва сонининг ўзгаришлариҳисо бига Ҳозирги замонда бу омилларга учинчиси, инсон жамиятининг таъсири қўшилади.1D 0E 1D 15 11 0C0F 090F 02 0902 03 09 2C 06 03 28 15 25 23 0E 090D 15 15 0F 28 2703 4909 0E0C 15

Биосфера эволюцияси 3 та босқичга ажратилади: Иккинчи босқичда биосферанинг биотик таркибий қисми – кўп ҳужайрали организмлар мураккаблашади. Бу давр 0,5 миллиард йиллар олдин, кембрий давридан бошланиб, ҳозирги замон одамлари пайдо бўлишигача давом этадиУчинчи босқич инсоният жамиятининг келиб чиқишига боғлиқ. Бундан тахминан 40 -50 минг йиллар аввал бошланиб, ҳозирги вақтгача давом этмоқда. Биосфера эволюциясининг биринчи ва иккинчи босқичлари фақат биологик қонуниятлар натижасида кечади, шунинг учун бу босқичларни бирлаштириб биогенез даври дейилади Биринчи босқичда биотик даврий айланиш хусусиятига эга бирламчи биосфера пайдо бўлади. Бу босқич тахминан 3 миллиард йиллар олдин бошланиб, палеозой эрасининг кембрий давригача давом этади Учинчи босқич инсоният жамияти келиб чиқиши ва ривожланишига боғлиқ бўлгани учун уни ноогенез даври дейилади.240906 1814 13 15 36 1D 1D 25 12 12 11 06 18 3B 09 05 35 14 18 1D 0D 1D 11 28 1D 151F 1D 13 1D 05 52 0D 0E 070B

Ноогенез босқичи Инсоният жамияти пайдо бўлиши билан биосфера эволюциясининг ноогенез босқичи бошланади. Бу босқичда эволюция инсон онги таъсирида, унинг меҳнат фаолияти натижасида давом этади. Инсоннинг биосфера доирасидаги онгли фаолияти энди уни ноосферага айлантиради. Ноосфера тушунчаси фанга биринчи марта француз геолог олими Э.Леруа томонидан 1927 – йилда киритилган (юнонча “noos” - ақл, “sfera” – шар сўзларидан олинган). В.И.Вернадский таъбирига кўра, ноосфера – инсон меҳнати ва илмий фаолияти таъсирида ўзгарган биосферадир. Инсон ўз ақл – заковати билан биосферада кечадиган биологик қонуниятларни тўғри тушуниб олишга, биосферанинг экологик ривожланишини идора қила олишига ҳаракат қилиши лозим.ХХ асрнинг ўрталарида ноогеника фани вужудга келди. Бу фаннинг асосий вазифаси – техника прогресси натижасида келиб чиққан инсон ва табиат ўзаро муносабатлари бузилишларини тузатишидир.Бошқача қилиб айтганда, ноогеника – бу тинимсиз илмий – техникавий прогресс шароитда экологик танглик келиб чиқишининг олдини олиш чораларини ишлаб чиқадиган фандир. Ноогеника фақат муҳофаза функцияларигина бажариб қолмасдан, Ерда ҳаёт шаклларининг хилма – хиллигини орттириш, микроорганизмлар, ўсимликлар ва ҳайвонларнинг янги турларини яратиш чораларини ишлаб чиқиши лозим2B 0F 31 27 23 27 27 15 08 23 0B 23 0C0A 1A 08 08 36 32 4A 5457 09 15 32 08 28 31 27 27 15 27 0D 09 04 1E 05 19 21 14 19 15 02 27 15 25 0C0A 01 0C 0C 16 0C 19 19 19 1A 02 08 27 2A 32 02 28 2A 15 12 12

Инсоннинг биосферага таъсири. Биосферани ҳимоя қилиш муаммолари. Инсоннинг биосферага таъсири Инсоннинг биосферага таъсирининг бошланиши неолит даврига тўғри келади. Инсоният тарихининг дастлабки босқичларида унинг табиатга таъсири унча сезиларли бўлмаган, у табиатдан нимани олса, уни табиатга қайтарган.Кейинги асрда инсоннинг биосферага кўрсатадиган таъсири жуда кучайиб кетди ва оғир муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Табиий ресурслар тобора камайиб кетмоқда. Кўплаб ўсимлик ва ҳайвонларнинг турлари йўқолиб кетди. Муҳит саноат, турмуш чиқиндилари, заҳарли кимёвий моддалар томонидан ифлосланмоқда ва заҳарланмоқда. Табиий экосистемалар, кўллар, ўрмонлар бузилмоқда. Биосферадаги бундай ноқулай ўзгаришлар ўсимликлар ва ҳайвонот оламига, инсоннинг ўзига ҳам кучли таъсир кўрсатмоқда.Атмосферада карбонат ангидриднинг кўпайиши эса “парник эффектига” олиб келади, бу эса Ер юзаси ҳароратининг кўтарилишига сабаб бўлмоқда. Кейинги 100 йил давомида ер юзасининг ҳарорати ўртача 0.6 0 С гача кўтарилганлиги аниқланган. Иқлим ўзгариши эса чўл – даштлар майдонининг тобора ортиб боришига, тоғлардаги музликларнинг эришига, океан ва денгиз сувлари сатҳининг камая боришига олиб келади.2B 0A 2B 02 05 31 150C 05 31 0B 15 0F13 150C 150C 35 27 15 210C 12 2B 19 28 15 45 12 19 03 22 23 28 25 05 28 09 19 34 0C 54 19 2A 0F0C 0A 2A 41 2C 19 31 0B 09 02 09 0F0C 0904032707

Инсоннинг биосфераг а таъсириФреон лак ва бўёқларни пурковчи сифатида, музлатгичлар ва кондиционерда совутгич модда сифатида кенг қўлланилиб келинмоқда. Сўнгги йилларда Антарктида атмосферасида озоннинг жуда камайиб кетиши натижасида “озон тешиклари” ҳосил бўлиши каби аянчли, хавфли ҳодисалар кузатилмоқда.Ўзбекистонда мевали дарахтлар ҳосилдорлигининг камайиши, узумзорларнинг касалланиб, йилдан – йилга ҳосил беришининг камайишининг асосий сабабларидан бири ҳам кислотали ёмғирларнинг кўпайиб боришидир. Тожикистоннинг Турсунзода шаҳри атрофида қурилган алюминий заводи чиқиндилари ҳам Сурхондарё вилоятидаги машҳур анорзорлар ҳосилининг кескин камайишига, меваларининг майдалашиб кетишига, ҳайвонлар ва одамлар орасида касалликларнинг кўпайишига олиб келди.Навоий шаҳридаги кимё заводлари чиқиндилари ҳам атроф – муҳитни зарарлашда катта роль ўйнамоқда. Суғориш ва саноат корхоналари учун сувдан исрофгарчилик билан фойдаланиш кичик дарёларнинг қуриб қолишига, йирик дарёлар сувининг кескин камайиб кетишига олиб келмоқда. Бундай аянчли ҳодисаларнинг типик мисоли Орол денгизи муаммосидир. Суғориладиган пахта майдонларини ҳаддан ташқари кўпайтириш бу денгизнинг қуриб қолиши хавфини туғдирмоқда.Украинадаги Чернобил АЭСнинг фалокати жуда катта ҳудудларни экологик инқироз ҳолатига олиб келди, ўсимликлар ва ҳайвонот оламига катта зарар етказди. Аҳолининг ўртасида ҳар хил касалликларнинг кўпайиб кетишига сабаб бўлди. Шундай қилиб, одамнинг экологик системаларга кучли таъсири кутилмаган аянчли ҳодисаларга олиб келиши мумкин.2B 02 17 4C 14 02 19 02 17 2C 34 0C15 0E11 05 15 27 1B 19 20 0B 2A 19 11 19 0A 27 19 0F 19 1C 27 2B 2B 0C15 0C04 12 2C 21 0C05 19 02 02 2A 09 19 19 19 1F 220C21 2A 220C 28 2C 19 0F11 27 19 17 0A 0F 19 09 25 2A 02 02 2C 02 15 27 17 15 52 34 19 03 19 2A 22 28 19 19 5F 23 19 0C1D 19

Биосферани муҳофаза қилиш муаммолари. Табиатни муҳофаза қилиш – табиат бойликларидан рационал, оқилона фойдаланиш демакдир. Бу эса табиатнинг хилма – хиллигини ўз ҳолатида сақлашга, аҳолининг турмуш шароитларини яхшилашга олиб келади. Биосферани сақлашда табиий бойликлардан тежаб фойдаланадиган саноат ва қишлоқ хўжалик технологиясига ўтиш катта аҳамиятга эга. Бунинг учун: Қазиб олинадиган табиат бойликларидан тўлиқ фойдаланиш Ишлаб чиқариш чиқиндиларидан қайта фойдаланиш. Чиқиндисиз технологияни йўлга қўйиш Энергия олишнинг экологик тоза манбаларидан – қуёш, шамол энергиясидан, океанлар кинетик энергиясидан, Ер ости иссиқ сувлари энергиясидан фойдаланишни йўлга қўйиш зарур1D 08 07 2B 09 28 09 08 19 2511 11 10 15 15 31 12 08 15 36 02 23 23 23 17

O'xshashlar

Популяциялар экологияси

Популяциялар экологияси 2

Биосфера ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш

Экосистемалар экологияси Табиий ва сунъий экосистемалар

Биосфера ва унинг вазифалари. Табиатдаги моддаларнинг айланма ҳаракати