Ekologiya fan sifatida - Ekologiya - Slaydlar

Ekologiya fan sifatida

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4089.5 KB

Ko'chirib olish

EKOLOGIYA FAN SIFATIDA Reja: 1 Ekologiya fan sifatida 2 Ekologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi 3 Ekologiyaning asosiy bo’limlari 4 Ekologiyaning vazifalari 5 Ekologiyaning rivojlanish tarixi

Ekologiya fan sifatida. «Ekologiya» atamasi va uning ma‘nosi fanga 1866 yilda nemis biologi Ernst Gekkel tomonidan kiritilgan (1834-1919). U ekologiya deganda muhit va organizmlarning o’zaro bog’liqligini tushungan va fanning bu tarmog’iga quyidagicha ta‘rif bergan: «Ekologiya bu butun tirik mavjudotlarning muhitdagi organiq va noorganiq komponentlari bilan o’zaro aloqadorligini o’rganadi, bunda noantogonistik va antogonistik hayvonlar va o’simliklarning o’zaro aloqadorligini hisobga oladi. Bir so’z bilan aytganda, ekologiya-tabiatdagi jami murakkab aloqadorlik va o’zaro munosabatlarni o’rganadigan fan bo’lib, Ch.Darvin fikricha, yashash uchun kurash shartlaridan biridir. Ayniqsa, Ch.Darvinning evolyutsion ta‘limoti, «turlarning tabiiy yul bilan tanlanishidan kelib chiqishi» nomli kitobi (1859) ekologiya fanining shakllanishiga, mustaqil fan sifatida yuzaga kelishiga katta hissa qo’shdi.

«Ekologiya» yunoncha so’zdan olingan bo’lib, «Oykos» «uy-joy, makon» degan ma‘noni anglatadi va qadimiy adabiyotlarda bu so’zning sinonimi «oykologiya»dir. Mazmun jihatdan ekologiya «o’z uyingdan»gi organizmlar haqidagi fandir. Keng ma‘noda ekologiya mazmunini quyidagicha ta‘riflash mumkin: «Ekologiya bir-biri bilan o’zaro bog’liq organizmlar va ularning ekologik muhit munosabati yoki organizmlar guruhining atrof muhitga yoki tirik organizmlarning bir-biri va yashash muhiti bilan o’zaro munosabatlari haqidagi fandir».

Ekologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Ekologiya biologik fan. U «organizm-muhit» tizimida organizmlarni belgilovchi elementlarni tashkil etuvchilardan biridir. Shu bilan bir qatorda bu ma‘lum ma‘noda muhitga bog’liq bo’lgan «kuchsiz» elementdir. Organizmlar uchun muhitning «ob-havosi» muhim ahamiyatga ega, biroq o’z o’rnida «tabiatda noqulay ob-havoning o’zi yo’q». Shunga qaramasdan, yashash muhitining yomonlashishi muhitga nisbatan befarq munosabatda bo’lganda organizmlarga salbiy ta‘sir etadi. Muhit yomonlashishni qabul qilmaydi, ularni faqat organizmlargina qabul qiladi.

Shuning uchun ham ekologiya o’z ishi faoliyati davomida zoologiya, botanika, mikrobiologiya, fiziologiya, genetika, biokimyo, evolyutsion biologiya, geologiya, poleontologiya va boshqa fanlarning ma‘lumotlari va uslublariga tayangan holda ish ko’radi. Bu fanlardan ekologiya ko’pgina izlanish uslublarini va qisman asosiy tushuncha va atamalarni qabul qilgan. Boshqa jihatdan biz «muhit» deb tushunayotgan element geologiya, geokimyo, geofizika, tabiiy geografiya, gidrologiya, tuproqshunoslik va Yer to’g’risidagi boshqa fanlarning asosiy o’rganish manbaidir. Shunday qilib ekologiyani biologiya va Yer to’g’risidagi fanlarning qo’shilishidan hosil bo’lgan, deb qarash mumkin.

Lekin ekologiya va atrof muhit himoyasi vazifalari ko’p hollarda injenerlik va texnologik usullar bilan hal etiladi (chiqindilarni qayta ishlash, kommunal va sanoat oqimlarini tozalash, energiyaning noan‘anaviy usullardan foydalanish va boshqalar). Shuning uchun ham ekologiya ayniqsa, uning tarmog’i hisoblangan amaliy ekologiya, texnik va texnologik fanlar bilan uzviy bog’langan. Hozirgi davrda ayniqsa, antropogen (inson) omil yaqqol sezilmoqda. Shuning uchun ekologik o’rganishning zarur yunalishlaridan biri-jamiyat va tabiiy tizimlar orasidagi munosabatni o’rganishdan iborat.

L.I.Tsvetkova va boshqalar (1999) «Ekologiya hozirgi paytda o’z ildizlari bilan biologiya fani zaminida rivojlangan bo’lsada, uning doirasidan chiqib yangi integrallashgan fanga aylandi va tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlararo ko’prik vazifasini bajarmokda» deb, mutlaqo to’g’ri yozgan (24 bet). Shunga ko’ra, Yer haqidagi fanlarga ham taalluqlidir, desak xato qilmaymiz. Ekologiya nafaqat yuqorida qayd etilgan fanlar bilan balki, ma‘lum darajada iqtisod, matematika, informatika, kibernetika va boshqa qator fanlar bilan ham chambarchas bog’liqdir. Ekologiya va tabiat muhofazasi fani haqida ham to’xtalish lozim. Ekologiya va tabiat muhofazasining vazifalari bir-biriga chambarchas bog’liqligini hisobga oladigan bo’lsak, ularni bir biridan ajratuvchi chegarani aniqlash aslo mumkin emas.

Boshqacha aytganda, ekologiyani tabiat muhofazasining nazariy asosi deb qarash mumkin. O’z navbatida, tabiat muhofazasi – ekologik vazifalarning amaliy tadbirlari va hal etish usulidir. Shu ma‘noda ba‘zi hollarda qo’llaniladigan «Texnik ekologiya», «Sanoat ekologiyasi» va ba‘zi tushunchalar ekologik fan hisoblanmaydi. Ular faqat ekologik masalalarning muhandislik yechimini ta‘minlaydi va dastlab tabiiy muhitning sifatini saqlab qoladi.

Ekologiyaning asosiy bo’limlari. Ekologiya jadal rivojlanayotgan fanlardan biridir. Ko’pgina mamlakatlarning oliy o’quv yurtlari dasturlarida fizika, matematika, kimyo fanlari bilan bir qatorda fundamental fanlar qatoriga kiritilgan. Albatta, ekologiyada barcha nazariy qoidalar yetarli darajada o’z o’rnini topganicha yo’q, u mazmunan fundamental emas. Bu ekologiyaning nisbatan yoshligi hamda yuqorida qayd etilganidek, jadal rivojlayotganligidan dalolat beradi. SHuning uchun ham mualliflar ushbu ma‘ruzalar to`plamida dunyoningbarqaror rivojlanish kontseptsiyasi modellarini, iqtisodiy, ekologik va energetik manbalarni bir tizimga birlashtirish loyihasining bahosini, hayotning kelib chiqish gipotezasi kabi bahsga sabab bo’ladigan, tortishuvga chorlaydigan masalalarni o’rtaga tashladilar.

Bu masalalar ekologik yunalishdagi fanlar bo’limlari qatoriga kiradi. So’zsiz, ekologiya boshqa fanlar singari nafaqat turdosh fanlar g’oyalarini o’ziga singdiradi va uning o’zi ham quyidagi bo’limlarga (1999) bo’linadi. Umumiy ekologiya – o’zaro bog’liq va o’zaro harakatdagi organizmlarning yashash muhiti qonuniyatlari haqidagi fan.

Umumiy ekologiyaning asosiy vazifasi 1954 yili Kievda bo`lib o`tgan ekologlarning III Konferentsiyasi qarorlarida quyidagicha belgilangan: 1) organizmlar va muhit o`rtasidagi ko`p qirrali munosabatlarni aniqlash uchun turlarning muhitga tarixiy moslanish yo`llarini o`rganish; 2) turning yashash shakli bo`lmish tur vakillari hosil qiladigan va rivojlanadigan populyatsiyalarni o`rganish bilan bir vaqtda ularning farqlanishi, son va sifat o`zgarishini o`rganish; 3) ma‘lum joyda, ma‘lum muhit hosil bo`lgan va rivojlanayotgan biotsenozlarni, ular ichidagi organizmlarning munosabatlarini o`rganish (Ergashev A., 2003). Umumiy ekologiya o’z navbatida autekologiya va sinekologiyaga bo’linadi.

Autekologiya muhit bilan aloqador va o’zaro harakatdagi turlar populyatsiyasi yoki ularning kelib chiqishi va turlararo munosabatini o’rganadi. Shuning uchun ba‘zan ekologiyaning bu bo’limi turlar ekologiyasi deb ham yuritiladi. 1896 yilda K.SHryoter «sinekologiya» deb atashni tavsiya etgan. Sinekologiya har-xil muhitda yashovchi organizmlarning o’zaro va abiotik muhit bilan bog’liqligini o’rganadi. Shuning uchun uni o’zaro aloqadorlar ekologiyasi deb ham yuritiladi. O’rta Osiyoda sinekologiyanng rivojlanishida D.N.Qashqarovning xizmati katta. Autekologiya va sinekologiya o’simliklar ekologiyasi va hayvonlar ekologiyasi (zooekologiya) bilan chambarchas bog’liq.

Ekologiyaning yana bir tarmog’i inson ekologiyasi hisoblanadi. Ba‘zi olimlar uni umumiy ekologiyaning mustaqil toksonomik tarmog’i deb hisoblashmoqda, ammo muhit bilan inson munosabatida ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tavsifdagi qonunlar ham ta‘sir etadi. Shuning uchun ekologiyaning bu bo’limini ijtimoiy ekologiya deb ham yuritishmoqda. A.V.Losevning o’quv qo’llanmasini so’z boshida taniqli serb olimi Danilo Markovich bunga quyidagicha ta‘rif beradi: «Ijtimoiy ekologiya – bu ilmiy fan bo’lib, amaliy o’rganish va nazariy tahlil qilish jarayonida jamiyat, tabiat, inson va uning yashash muhiti hamda insoniyatning global muammosi bo’lgan yashash muhitini nafaqat saqlab qolish, balki yaxshilash yo’llarini o’rganadi» (1998, 3-bet). Ekologiya, evolyutsion biologiya, genetika va poleontologiya tutash kelgan joyda evolyutsion ekologiya vujudga kelgan bo’lsa, tarixiy geologiya, paleogeografiya va paleoklimatologiyalar tutashgan joyda paleoekologiya vujudga keldi.

Ekologiyaning rivojlanish tarixi. Inson paydo bo’lganidan beri ekologiya bilan shug’ulanadi. Hayot tabiat dialektikasi asosida rivojlanishiga tarix guvohdir. Shuning uchun ham jamiyat va tabiat birligini noto’g’ri baholash unga nisbatan zid harakatlar qilish jamiyatda tuzatib bo’lmas hodisalarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu jarayonni to’g’ri tushunish uchun ekologiya fanini o’rganish lozim. Ingliz olimi Djulian Xaksli (1972) ma‘lumotlariga ko’ra, Yerda hayot 2700 000000 yil oldin paydo bo’lgan bo’lsada, insonning tabiatga faol ta‘siri Kichik Osiyoda 10000 yil oldin boshlangan yoki boshqacha qilib aytganda, neolit, ya‘ni yangi tosh asri davridan (Piter Farb, 1971) oldin boshlangan. Chex olimi Ya.Yelinek (1982) ma‘lumotlari bo’yicha Yaqin sharqda eramizgacha bo’lgan 8-7 ming yillarda shaharlar mavjud bo’lib, suyakka ishlov berish texnikasi mavjud edi.

V.S.Altunin va A.S.SHulyak (1991) kabilarga ko’ra, insonning tabiiy muhitga faol ta‘siri mezolit (eramizgacha 10-5 ming y.) davridan boshlangan, Yaqin Sharqda meziolit madaniyati 10500 yillarda ancha rivojlangan. Taniqli akademik B.A.Ribakovning arxeologik ma‘lumotlari O’zbekiston hududi aholisi tarixi eramizgacha bo’lgan X-VI ming yillarda boshlanganligini ko’rsatadi. Unda meziolit davri tabiiy sharoiti xaritasi keltirilgan bo’lib, respublika hududi sahro va yarim sahro mintaqasiga kiritilgan. E.D.Mamedov va G.N.Trofimov (1996) ma‘lumotlariga ko’ra Lyavlyakon-plavial (eramizgacha 7-4 ming yil) davrida sahro hududi cho’l iqlimiga aylangan. Amudaryo va Zarafshon daryolari oqimi hozirgiga nisbatan 2,5 marta ko’p bo’lgan.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil 2. I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 3. I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 4. I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil 5. I.A. Karimov “Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili” Toshkent “O`qituvchi” 1995 yil 6. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”. 7. Sergeyiv “Injenernaya geologiya” 8. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil 9. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil 10. A. Islomov “Ekologiya ta`lim tarbiya” 11. R. Rahmatov Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 12. K. Hasanjonov “Ximiyalashtirish va atrof muhitni muhofaza qilish” 13. Vernaskiy “Razmeshlinniy naturalis” Moskva 1977 yil 14. www.slayd.arxiv.uz 15. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ekologiya

Ekologiya

Ekologiya

Ekologiya uslublari

O’zbekiston ekologiya