Жўкадошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари - Botanika - Slaydlar

Жўкадошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Yuklangan vaqt:

03.09.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2151.3046875 KB

Ko'chirib olish

ЖЎКАДОШЛАР ОИЛАСИ ВА УЛАРНИ ДОРИВОРЛИК ҲУСУСИЯТЛАРИ

Режа: 1. Жўкадошлар оиласи ҳақида умумий тушунча. 2. Жўкадошлар оиласининг халқ хўжаликдаги аҳамияти. 3. Жўкадошлар оиласининг халқ табобатдаги аҳамияти. Жўкадошлар ( Tiliaceae ) оиласининг вакиллари дарахт ва бута ўсимликлар бўлиб, унинг таркибида 40 туркум ва 400 дан ортиқ турлари бор. Улар мўътадил, субтропик ва тропик иклимли худудларда кенг таркалган. МДҲ да 3 туркуми ва 15 тури учрайди. Улардан жўка ( Tilia ) туркумининг турлари энг кўп таркалган. Улар дарахт ёки бута, шох-шаббаси кенг, танасининг пўстлоғи силлиқ, дарахт шохлари симподиал шохланган бўлиб, барглари новдасида навбат билан жойлашади. Улар оддий тузилган, бутун, бандн узун, пластинкаси юмалоқ-юраксимон. Жўка май ойида гуллайди, гуллари йиғилиб, шингил хосил килади, улар ёш новдалардаги барглар қўлтиғида ривожланади. Гулён баргчалари булиб,улар ўрта қисмига кадар тўпгулнинг гулдорпояси билан қўшилиб ўсади. Меваси етилганда унинг шамол ёрдамида тарқалишида бу гулён баргчалар канотча сифатида хизмат килади. Гули тўғри тузилган, нектарли. Меваси оддий кўсакча ёки бир уруғли ёнғоқча, уруғи юмалоқроқ, эндоспермали, таркибида мой бор. Жўка тўнкасидан кўкаради, пархиш йўли билан хам кўпаяди. Ёғочи оқиш, енгил, пишиқ, ўзаксиз. У мебель ва турли дурадгорлик нарсалар ясашда ишлатилади.

Жўка - Липа - Tilia (лотинчадан - толим – толим) - жўкадошлар (липагуллилар оиласи)га мансуб куп йиллик бута ва дарахтлар туркуми бўлиб, ватани Шимолий ва Марказий Америка ҳисобланади, 120 дан ортиқ маҳаллий навлари ер юзига тарқалган. Жўка туркумидаги ўсимликларни дунёнинг 150 дан ортиқ мамлакатларида, жумладан, Хамдўстлик мамлакатларида, яьни, Украинада, Кора денгиз бўйларида, Қозокистонда ва Ўрта Осиёда бу ўсимликнинг 11 тури, жумладан Ўзбекистонда 3 тури экилдди. Жўка туркумидаги ўсимликлар асосан уч турга бўлинади, яъни, йирик баргли жўка, майда баргли жўка ва юраксимон баргли жўка турлари асосан доривор ўсимликлар хисобланади. Ботаник таснифи: Жўка кўп йиллик бута ва дарахтлар бўлиб, пояси тик ўсади, баландпиги 25 - 30 метргача, диаметри 100 сантиметргача, шохлари йириқ барглари узун бандли, кема - кет жойлашган, шакли учбурчақ юраксимон ва ноксимон, атрофи текис. Поясини барг қўлтиғидан гулшонаси ва шохи ўсиб чикади. Гуллари майда, сарғиш - оқ рангда, ширали, жуда ҳам хушбуй, ярим соябон шаклида тўп - тўп бўлади, асалари ёрдамида чангланади, 35 - 45 кун гуллаб туради, гуллагандан кейин 25 - 30 кундан кейин меваси пиша бошлайди. Меваси ёнгоқча. Мевасини атрофидаги пўчоғи хомлигида кўк рангда, меваси етилгандан кейин пушти ва тўк қизилга киради.

Меваси ҳам хомлигида тўқ яшил, пиша бошлашдан аввалига бинафша ранга, кейинчалиқ пушту ва тўқ қизил ранга айланади. Совуққа чидамли. Шамолга бардошли, Жўканинг қуйидаги турлари кўпрок экилади: Майдабаргли жўка ( Tilia cordata ) катта дарахт бўлиб, баландлиги 30 м.га етади. Шох-шаббаси кенг ёйиқ бўлиб танаси қуйи қисмидан шохлайди. Пўстлоғи аввал силлик бўлиб, сўнг бўйига ёрилади, қорамтир рангда. Новдалари қизгиш, куртаклари овал шаклда бўлиб, иккита тангача билан қопланган. Барглари майдарок, юраксимон, юз томони тўқ- яшил, орқа томони хира бўлиб, томирлар бурчаги тукли. Майдабаргли жўка май ойида гуллайди. Шингилчаси 5-7 гулли. Гуллари жуда ҳидли бўлиб, ҳашаротларни ўзига жалб қилади. Меваси август ойида етилади, лекин дарахтда кўп вақт сақланиб туради, сўнгра қиш давомида аста-секин тўкила боради, шамол воситасида атрофга тарқалади. Меваси юмалоқ ёнғоқча бўлиб, диаметри 8 мм, тукли, сирти ғадир-будур, 1-2 уруғли. Уруғлари баҳорда сепилса, экишдан аввал стратификация қилиниши керак. Бу жўка тури уруғидан яхши кўпаядн, ёш вақтида анча секин ўсади, 5-6 ёшидан бошлаб тез ўса бошлайди. Бу тур 300 - 400 йил яшайди. Илдиз тизими бакувват бўлиб, ерга чуқур ўсиб киради, сершох ўқилдизи бор. Унумдор ерда яхши ўсади, шўртоб ерда ўсмайди.

Майда баргли жўка: 1-10 гуллаган новдаси, гуллари, мева тугунчаси, меваси, мева ва уругнинг кундаланг кесими, барг куртакли новдаси ва нихоли.

Майда баргли жўка

Майда баргли жўка жуда чиройли дарахт, уни кўчаларга, паркларга ва аҳоли яшайдиган жойларга кўкаламзорлаштнриш максадида экиш тавсия этилади. Ихота ўрмон қаторларига хам экиш мумкин. Ҳавонинг иссиқ ва курук келишидан кисман зарарланиб баргларини тўкса хам ўсмоқда. Ўрмончиливда ва ахоли лаштиришда катта ахамиятга эга. Йирик баргли жўка ( Tilia platyphyllos ) юқорида айтиб утилган турдан хам йирик дарахт бўлиб, баландлиги 40 м . гача ўсади, шох-шаббаси кенг, жуда хушманзара. Барглари йирик, томирлар бурчаги тукли. Майдабаргли жўкадан 15 кун илгари (май ойида) гуллайди. Тўпгули 2-3 та, айрим вақтларда 5 та гулдан иборат бўлади. Меваси йирик, диаметри 12 мм. бўлиб, бўйига кетган чизиклари бор, сертук. Уруғидан яхши кўпаяди. Бу тур Украинанинг ғарбий худудларидаги ўрмонларда, Молдавияда ва Кавказда кўп учрайди. Майдабаргли жўкага нисбатан совукка чидамсиз, лекин қурғоқчиликка чидамли, унумдор ерларда яхши ўсади. Хушманзара дарахт бўлгани учун кўкаламзорлаштириш мақсадларида кўп экилади. Ўрмон мелиорацияси ишларида хам фойдаланиш тавсия этиладн. Ҳавонннг иссик ва қуруқ келишидан барглари сарғайиб, тўкилиб кетади ва кейинчалик улар ўрнида янги барглар чиқаради.

Йирик баргли жуканинг турли хил шакллари. 1-жўканинг чўзинчоқ баргли, 2-кесма баргли, 3- узумбаргли шакллари.

Катта баргли ёки текис баргли жўка

Юраксимон баргли жўка - Tilia grandifolia - кўп йиллик дарахт бўлиб, буйи 20 метргача, барглари майда, узун бандли, кетма - кет жойлашган, шакли юраксимон, атрофи текис. Поясини барг қўлтиғидан гулшонаси ва шохи ўсиб чиқади. Гуллари майда, сарғиш - оқ рангда, ширали, жуда ҳам хушбуй, ярим соябон шаклида тўп - тўп бўлади, асалари ёрдамида чангланади, 45 - 55 кун гуллаб туради, гуллагандан кейин 15 - 30 кундан кейин меваси пиша бошлайди. Меваси ёнгоқча. Жўка туркумидаги ўсимликларга, экилган мамлакатларида, ўзига хос ва мос номлар билан атаб келинмокда. Масалан луточка, мочальниқ толим - толим, асали дарахт ва бошка кўплаб номлари ҳам маълум ва машхурдир. Жўка туркумидаги ўсимликларни етиштириш агротехникаси. Жўка туркумидаги ўсимликлар уруғидан, ёнидан чиққан бачкиларидан, ҳамда, ён шохларидан махсус илдиз ортириш орқали ва илдизидан купайтирилади. Кузда яхши пишган ва етилган меваларини териб олиб, икки ва тўртга бўлиниб, илиқ сувга 5-6 соат солиб ивитиб қўйилади, ажралган уруғларини сувдан сузиб олиб, қуруқ жойда қуритилади. Қуритилган уруғларни эрта бохорда иссиқхоналарда сепиб кўчат хосил қилиб олинади, апрель ойини ўрталарида очиқ майдонларга кўчатларини 4.0x2.5 метр схемада экилади, сугорилади.

Юраксимон баргли жўка (Лиден Америка)

Вегетация даврида бир - уч марта суғорилади, бегона ўтлардан тозаланади, махаллий ўғитлардан ўғитланади. 2 ва 3 йилдан кейин гулаб, мевалай бошлайди, мевалари бирин кетин етилиб пиша бошлайди. Пишиб етилган меваларини ҳар 5-6 кун оралатиб, кетма - кет хосилни йиғиштириб олинади. Йиғиштирилган хосилни кераклигини уруғликга ва қолган қисмини қайта ишлашга юборилади. Бу ўсимликларнинг шохи кўп бўлади. Биринчи йилда ёнидан чиққан шохларини чилпиб турилса, яьни қирқиб олиб турилса, дарахт бутоқсиз, шохсиз тик ўсади, баландлиги 50 - 60 метр, диаметри 2.5 метргача йўғонлашиши мукун, кўпроқ сифатли ёғоч материаллар чиқади. Ёнидан чиққан ён шохларини ташлаб юборманг, уларни сувга солиб қўйилса, бир хафтада илдиз отади, уларни очиқ майдонларга экиш мумкун, бир йилда бир туп жўка дарахтидан 5 мингтагача кўчат тайёрлаш мумкун, уруғидан купайтиришдан кўра бир неча ўн баровар арзон ва сифатли кўчатлар етиштириш мумкун. Жўка туркумидаги дарахтлар жуда тез ўсади, бир йилда атрофидаги ён шохларини ўз вақтида олиб турилса, 6 метргача, йўғонлиги 25-30 сантиметрга етиши мумкун, бу дегани тез ўсадиган тол, терак ва хаттоки павлония дарахтидан тезрок етилади, самарадорлиги жуда юқори хисобланади.

Халқ ҳўжалигида ишлатилиши: Иссиқсевар ва совуқсевар ўсимлик бўлиб шимолий районларда ҳам ўсиши мумкин. Бу ўсимликлар халк хўжалигига жуда фойдали бўлиб, ўсимликни ҳамма қисми ишлатилади. Унинг ёш новдалари, ёш қобиги, барги, гули ва меваси тиббиётда ва табобатда кенг ишлатилади. Жўканинг гулидан қимматли эфир мойлари, сифатли ва ароматли асал олинади, меваси ва асалининг таркибида 40 фоизгача қанд, А ва С витамин - дармондориларга бойдир, Шунингдеқ озуқавий тола, углеводлар, мойлар, оқсил, стуруктурали минерал сувлари микроэлементлар - темир ва рух, макроэлементлар - калий, кальций, натрий, фосфор ва магний каби элементлар бисёрдир. Асосан озиқ - овқат, фармацефтика саноатида ишлатилади. Ёғочи тез етилади, қурилиш саноатида ишлатилади, сифатли фанер, қаттиқ ва юмшок мебеллар тайёрланади. Ушбу турдаги ўсимликлар аваллари Ўзбекистонда экилмаган, унинг устида тажрибалар олиб борилмаган, илмий ўрганилмаган. Эндиликда ундан якка танлаш асосида Ўзбекистон тупроқ - иқлим шароитларига мос ва хос бўлган янги навлари устида тажрибалар ўтказиб келинмокда. Унинг етиштириш агротехникаси, пояси, барги, шонаси, гулбарги, мевасини атрофидаги пўстлоғи ва шунингдек мевасини таркиби илмий жиҳатилари ўрганилмоқда. Жўка туркумидаги ўсимликларнинг гояси, барги ва меваси атрофидаги пустлошни куритилгани чорво хайвонларига, хамда уларнинг уни гаранда ва баликларга туйимли озиқа хисобланади. Озука бирлиги юкоридир.

Тиббиётда ва Халқ табобатида ишлатилиши: Асосан Жўка ўсимлигининг гули ва асали хорижда тиббиёт томонидан атрофлича илмий жихатидан кенгроқ ўрганилган, пояси, барги, шонаси, гул барги, меваси атрофидаги пўстлоғи камроқ, ўрганилган. Хорижда ҳам асоса гулидан олинган эфир мойлари асали кенгроқ, истемол қилинади. Инсонлар Жўка ўсимлигининг гулидаги эфир мойидан ва асалидан сийдик хайдаш, оғриқ қолдириш, қон оқишини тўхтатиш, овқат хазм қилиш, иссиқликни тушириш, барча шамоллашлани олдини олишга ва қон босимини меъёрлашда истъемол қилишади. Халқ табобатида унинг мевасининг майзи кўпроқ ишлатилади, майиз тайёрлаш учун ёзда пишиб етилмаган ғўра меваларини атрофидаги пўстлоғи билан териб олиниб, қуёшли жойда 15 - 20 кун мабойинида қуритилади. Қуриган меваларни атрофидаги пўстлоғини тозалаб, махсус банкаларга солиб, устига райхон, алпиз япроқларини солиб, оғзи махкамланади. Махкамланган махсус шиша балонлар 5-6 йил мабойинида ҳам ичидаги мева майзи бузилмай сақланиши ҳаётда исботланган. Россия ўрмонзорларидаги Жўказорлар гуллаган вақтларида уларнинг ёнидан ўтаётган одамлар секинлаб ўтмайдиган инсонларни топиш қийин. Жўка гулларини хушбўй хиди билан чуқур нафас олган инсонлар хеч қачон хасталик нималигини билишмас эканлар. Жўка асалининг ўзига хослиги нимада: Жўка дарахтининг гул шираларидан олинган жўка асали асаллар ичида энг сифатлисидир, чунки Жўка дархтини ўзи дарахтлар маликаси дейишилиги муболаға эмас, у ўзиниг обрўсини муносиб равишда оқлайди, чунки фақат битта дарахтдан 16 - 20 килограмгача қимматли асал олишингиз мумкун.

Жўка асалининг фойдалари: Унинг фойдал хусусиятлари жуда беқиёсдир, чунки, кадимий аждодларимиз Жўкани гулидан олинган асали жуда кўп касалликларга шифо ва олдини олишга фойдаланишларини ёзма манбаларида ёзиб қолдиришган. Улар мавсумдан ташқари куз, қиш ва бахор фаслларида ҳам Жўка асалини чойга қўшиб кунига 3-4 махал танавул килишган. Овқат хазм қилишни осонлаштириб, организмни касалликларга қарши имунитетини кучайтиришга хисса қўшган. Замонавий олимлар эса унинг таркибини ўрганиб чиқишиб, таркибида витамин - дармондорилардан Қ, В ва Э гуруҳлари, биологик фаоал қўшимча моддалар, макро ва микро элеменглари бисёрлигини исботлашган. Касали бедаво саналган гўдакларни заиф қисмига Жўка асалидан олинган перепаратидан бир кубик олишларини тавсия килишади. Гўдакнинг уйқусини яхшилайди, касалликларга карши имунитетини кучайтиради, қон таркибини яхшилайди, ақлий ва жисмоний жиҳатидан фаоллигини оширади. Унинг асали ёрдамида яралар ва куйишларни даволаш мумкин. Агар асал чойга лимон шарбатини қўшиб истеъмол қилсангиз, дорихоналарда қиммат нархларга олинадиган дори воситаларининг ўрнига ажоиб ва арзон нарсага эга бўласиз, яъни жигар, ошқозон ва ичакларни яллиғланишини олдини оласиз. Офталмологлар асалнинг кучига ҳам этибор беришади. Унинг таркибидаги фаол моддалар, кўзнинг тўр пардасига ижобий таъсир қилиб, кўз пардасини керакли озиқавий моддалар билан таьминлайди. Айниқса компьютерда ишлайдиган ходимлар, ишни бошлашдан олдин бир стакан асалли чой танаввул қилишни одат қилсалар, уша куни кўзлари чаршамай ишлайдилар, кўзлари толмайдилар.

Сўнги пайтларда жўка асали ва чойидан барча тўқималарни тиклаш ва ўсма касалликларини ривожланишини олдини олишга яхши самара бермокда. Жиддий жарохатлар мавжуд бўлса, антисептик ва тикловчи таъсирга эга. Махсулот ҳаттоки, қон томирларни тозалаш орқали холестеринни пасайтириш имкониятига эгадир. Жўка асали ва чойини кўпчилик ёшартирувчи таъсирга эгалиги учун ҳам севиб истеъмол қилишади. Унинг ёрдамида овқат ҳазм қилиш системасини яхшилаш орқали, токсинлардан халос бўлиш, барча орган ва тизмларнинг иш фаолиятини яхшилаш мумкин. Инсонлар невроз касаликлари билан курашувчиларга яхши воситадир, чунки у тинчлантирувчи хусусиятга эгадир. Жўка ўсимлигининг майизини оз - оздан, овқатларга қўшиб истеъмол қилинади. Яъни, сут-қатик махсулотларига, турли бўтқаларга, пишириқларга, мева - сабзавот салатларига бир чой қошикда қўшиб истеъмол қилинади. Бир чой қошиқ майиз суюқ махсулотларга бирикиб, сониялар ичада 17 бароварга йириклашади, ошқозон - ичак йулларидаги хазм килиш жараёнларида ҳам қатнашиб, инсон қонига тез сингиб боради. Агар инсон ўз таомномасига жўка майзини киритса, юрак қон- томир ва онкологик касалликларини олдини олиш билан бирга, уларни даволаган бўлар эди, шамоллашлар блокланар, асаб тизими меъёрлашган бўлур, вахима ва хаяжонлар камайган, мия фаолияти яхшиланиб, "ширин" касаллик саналувчи диабет билан оғриган беморларга шифо саналади, чунки у қондаги глюкоза миқдорини меъёрлаштириб боради.

Кунига бир махалдан 25 грамдан овқатларга қўшиб истеъмол қилиб борилса, юқоридаги хасталикларни олдини олиш билан бирга, куч - қувватга тўлишиб борганлигини инсон ўзида хис қилиб боради. Жўка ўсимлигини майзи таркибидаги оқсил сули, маккажўхори, ловил ва бошқа дуккакли ўсимликлар кўрсаткичидан сезиларли даражада юқоридир, дуккакли - дон махсулотлар таркибида глютен моддаси борлиги учун, инсонни овқат ҳазм қилиш органларига салбий таъсир қилиб, қоринни дам қилишига, қабзиятни ошишига, кўнгил айниб, вазн ортишига сабаб бўлади. Жўка дарахтини гуллари жуда шифобахш бўлиб, айни гуллаган пайтида йиғиб олинади ва салқин жойда қуритилади. Уни йил давомида ишлатиш мумкин. Ундан чой тайёрлаш усули: Қуритилган гул ва баргларидан бир чой қошик миқдорида олиб, уни бир стакан қайнатилган 70 градусли сувга солиб, обдон аралаштирилади ва 30 - 35 минут тиндириб қўйилади. Сўнг сузгичдан сузиб олиб, иситилиб кунига 4 махал табга қараб истеъмол қилинади. Жўка ўсимлигининг барги билан шонасини қўшиб кўритиб, чой қилиб ичиб турилса, қон босимини ва қондаги қанд миқдорини меъёрлаштириб туради. Жўка ўсимлигидан, юқорида санаб ўтилган касалликлардан ташқари, бош оғриғини, қон босимини меъёрлаштиришда, холестеринни камайтиришда, кўз қон томирларини бақувватлаштиришда, терини ёшартиришда ва суяк мўртлигидан асрашда, мушакларни шамоллашида ва артирит профлактикасида, ҳамда давосида фойдаси беқиёсдир.

O'xshashlar

Бурчоқдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Карамдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Бухоро тумани доривор ўсимликлари ва уларнинг аҳамияти

Раънонамолар қабиласи-Rosales

Раъногуллилар қабиласи Росалес